ورال. 17 ماۋسىم. قازاقپارات /ەلجان ەرالى/ - چينارەۆتەگى گازدى كەشەندى دايىنداۋ قوندىرعىسى - ەلىمىزدىڭ يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى ءىرى دە ماڭىزدى جوبالاردىڭ ءبىرى.

ورال. 17 ماۋسىم. قازاقپارات /ەلجان ەرالى/ - چينارەۆتەگى گازدى كەشەندى دايىنداۋ قوندىرعىسى - ەلىمىزدىڭ يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى ءىرى دە ماڭىزدى جوبالاردىڭ ءبىرى.

زەلەنوۆ اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان بۇل كەنىش تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان جىلى اشىلعان ەدى. سول جىلى بەس مىڭ شاقىرىمنان اساتىن جەردى بۇرعىلاۋ كەزىندە تاۋلىگىنە 96 تەكشە مەتر گاز الىنعان. ارتىنان گاز كوندەنساتى تابىلدى. مۇناي قورىنىڭ دا بارى انىقتالدى. الايدا ول جىلدارى جاس تاۋەلسىز قازاقستاندا چينارەۆ سەكىلدى شاعىن كەنىشتەردى بارلاۋ مەن يگەرۋ جۇمىستارىنا قارجى كوزى جەتپەگەنى راس. سوعان بايلانىستى بۇل جەردە ءبىر ءسات تىنىشتىق ورنادى. كوپ كەشىكپەي ەل ۇكىمەتى كەنىشكە ينۆەستور تارتۋ ماقساتىندا بىرنەشە مارتە تەندەر وتكىزدى. بىراق كەنىشتىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قاراعان شەتەلدىكتەر وعان قارجى سالۋعا قورىقتى. تەك 1997 جىلى امەريكاندىق «فيوك» كومپانياسى تاۋەكەل جاساپ، قازاقستاندىق «جايىقمۇناي» جشس-مەن بىرگە چينارەۆتى بارلاۋ مەن يگەرۋدى قولعا الدى. ءتۇرلى قيىندىققا تاپ بولىپ، سالعان قارجىسىنىڭ يگىلىگىن بىردەن كورە الماعان مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن ينۆەستور كوپ كەشىكپەي تايىپ تۇردى. ودان كەيىن دە تالاي كومپانيا كەلىپ كەتتى. بارىنەن بەلگيالىقتار سابىرلى بولىپ شىقتى. وسىدان التى جىل بۇرىن باتىس قازاقستان وبلىسىنا بەلگيا كورولدىگىنەن كەلگەن «پروبەل» كومپانياسى كەتكەن شىعىندارىنىڭ كوپتىگىنە قاراماي، ءالى كۇنگە دەيىن قوماقتى قارجى ءبولىپ كەلەدى. وزدەرىنىڭ يەلىگىندەگى «جايىقمۇناي» سەرىكتەستىگىنىڭ بانكتەردەن ءىرى كولەمدە نەسيەلەر الۋىنا جاعداي جاسادى. وسىنداي ۇلكەن قاراجاتتىڭ ارقاسىندا كەنىش جۇيەلى تۇردە يگەرىلۋدە. مىسالى، سوڭعى جىلدارى تەرەڭدىگى 4600-5300 مەترگە دەيىن باراتىن ەلۋدەن اسا ۇڭعىما بۇرعىلانعان. وسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ قۇنى 10-12 ملن. دوللار كولەمىندە ەكەن. جالپى، كەنىشكە 1 ملرد. 180 ملن. دوللار قارجى جۇمسالىپتى.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل جەردىڭ مۇنايىنىڭ ساپاسى ءتىپتى قاراشىعاناق پەن تەڭىز كەنىش­تەرىندە ءوندىرىلىپ جاتقان قارا التىننان دا جوعارى كورىنەدى. مۇنداعى مۇناي قۇرامىندا كۇكىرتسۋتەگى اتىمەن جوق. مەركاپتان سەكىلدى زياندى نارسەلەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. «برەند» دەگەن ماركاعا يە بولعان چينارەۆتىق مۇناي الەمدىك قور بيرجالارىندا جوعارى باعالانادى. بۇگىنگى تاڭدا لوندون قور بيرجاسىندا «برەندتىك» مۇنايلاردىڭ 1 باررەلى 113 اقش دوللارىنا تەڭ. الايدا بۇل جەردەگى تابيعي بايلىقتىڭ مولشەرى ونشا كوپ ەمەس. زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىرعانىنداي، چينارەۆتا 35 ملن. تونناداي مۇناي بار. سوعان وراي ەل ۇكىمەتى كەنىش جۇيەلى تۇردە يگەرىلە باستاعان تۇستا بۇل جەردىڭ ءونىمىن ىشكى نارىققا باعىتتاۋدى كوزدەگەن ەدى. دەگەنمەن، ولاي بولعان جوق. چينارەۆتىڭ قارا التىنى شەتەل اسىپ جاتىر. ونىڭ باستى سەبەبى - وڭىردە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ جوقتىعى، دەپ سانايدى باتىس قازاقستان وبلىستىق كاسىپكەرلىك جانە ونەركاسىپ باسقارماسىنىڭ باس مامانى جاننا بەكقاليەۆا. تاياۋ ارالىقتا قاراشىعاناق كەنىشىنىڭ جانىنان ءدال وسىنداي زاۋىت سالۋ جوسپارلانۋدا. سوندا شيكى مۇناي وزىمىزدە وڭدەلىپ، ىشكى رىنوكتا ءونىم باعاسى ارزانداماق.

قۇنى 28 ملرد. تەڭگە بولاتىن گازدى كەشەندى دايىنداۋ قوندىرعىسىنىڭ ماڭىزى زور. كەنىش قويناۋىندا مۇنايمەن قاتار ءتۇرلى قوسپالار بارشىلىق. مىسالى، تۇزدى قوسپا كوللەكتوردى بىتەپ تاستاسا، كوپ قيىندىق كەلتىرەدى. ىلەسپە گاز الاۋ بولىپ جاعىلىپ ءجۇر. ونى دا پايداعا اسىرۋ كەرەك. سوندىقتان اتالمىش قوندىرعى ەكولوگيالىق جاعىنان قاۋىپسىز، ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى ءونىم ءوندىرۋ باعىتىندا قولعا الىنعان.

اتالمىش جوبانىڭ باستاپقى كەزەڭىندە، ياعني بيىلدان باستاپ كەنىشتە جىلىنا 1,5 ملرد. تەكشە مەتر تابيعي تاۋارلى گاز، 700 مىڭ توننادان استام گاز كوندەنساتى، 140 مىڭ توننادان استام سۇيىتىلعان گاز ءوندىرىلۋى كەرەك ەدى. «جايىقمۇناي» جشس باس ديرەكتورى ۆياچەسلاۆ ءدرۋجينيننىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا ءوندىرىس ورنىنىڭ ءوز قۋاتىنا ساي جۇمىس ىستەمەي تۇرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - وسى زاۋىتتى سالۋعا تارتىلعان مەردىگەر جانە جوبالاۋشى كومپانيالار جۇمىستارىنىڭ ۇيلەسپەۋىنەن تۋىنداپ وتىر. قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردى دايىنداۋعا امەريكاندىق "ەكستەرران" كومپانياسى تارتىلدى. قۇرىلىس-مونتاج جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ىسىنە قازاقستاندىق كومپانيانىڭ قاتىسۋىن قالاپ، «قاز­قۇرىلىسسەرۆيس» مۇنايگازقۇرىلىس كوم­­­پانياسى" اق-عا تاپسىرىس بەرىلدى. زاۋىت قۇرىلىسىمەن ەكى ءتۇرلى مەكەمە اينالىسقان سوڭ، سايكەس كەلمەۋشىلىك پايدا بولدى. اسىرەسە، اۆتوماتيكا، ەلەكترونيكا قۇرىلعىلارىندا ۇيلەسپەۋشىلىك كوپ. وسى ولقىلىقتاردى جويۋ ءۇشىن «جايىقمۇناي» جانە اتالمىش كومپانيالاردىڭ ماماندارى ۋاقىتپەن ساناسپاي جۇمىستانۋدا. سونداي-اق «لينكەنستون» سەكىلدى بۇل باعىتتا ۇلكەن تاجىريبەسى بار كومپانيالار دا سىرتتان تارتىلدى. كۇزگە دەيىن كەمشىلىكتەر تۇزەتىلىپ، زاۋىت تولىق قۋاتتا جۇمىسىن باستايدى دەپ جوسپارلانۋدا. قازىر زاۋىت ءوز وندىرىستىك قۋاتىنىڭ 30 پايىز مولشەرىندە جۇمىس ىستەپ تۇر.

قوندىرعىنىڭ "جۇرەگى" ىسپەتتەس ءۇش بىردەي گازتۋربينالى ستانسا بار. ولارعا "جان ءبىتىرۋ" ءۇشىن ورىنبور-نوۆو­پسكوۆ كۇرەتامىر گاز قۇبىرىنا دەيىن 15 شاقىرىم بۇتاق-قۇبىر تارتىلعان. مىنە، وسى قۇبىردان الىنعان گاز نەگىزىندە تۋربوگەنەراتورلار ىسكە قوسىلادى. ودان كەيىن بارىپ گازكوندەنساتتى ۇڭعىمالاردان قوندىرعىعا تارتىلعان شيكىزاتتى تازالاۋ، ايىرۋ، قۇرعاتۋ، ياعني بۇكىل جۇمىس باستالادى. ءسويتىپ، دايىن ءونىم اتالمىش قۇبىرمەن كەرى ايدالۋدا. ورالدىقتار، مىنە، وسىناۋ ارزان گازدىڭ پايداسىن كورىپ وتىر. وبلىس اكىمدىگى مەن "جايىقمۇناي" جشس اراسىندا قول قويىلعان مەموراندۋمعا سايكەس كاسىپورىن جىلدىق ءونىمىنىڭ 10 پايىزىن، ياعني 150 ملن. تەكشە مەتر گازدى تومەن باعامەن بەرىپ وتىر. ياعني كوگىلدىر وتىننىڭ ءار مىڭ تەكشە مەترىن 29,75 دوللاردان بوساتۋدا.

سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، رەسەيلىكتەر گازدىڭ ءار مىڭ تەكشە مەترىن ۋكرايندىقتارعا 220-240 دوللاردان بەرىپ كەلەدى. 240 دوللار مەن 29,75 دوللاردىڭ اراسىندا قانشا ايىرما بار ەكەنىن اركىم-اق باعامداي الاتىنى ءسوزسىز. بۇل گاز «جايىقجىلۋقۋات» اق جانىنداعى گازتۋربينالىق ەلەكتر ستانتسياسىنا بەرىلۋدە. ەرتەڭ ول زەلەنوۆ اۋدانى ميچۋرين اۋىلدىق وكرۋگىندە سالىنىپ، تولىق ىسكە قوسىلعالى جاتقان تاعى ءبىر ءىرى نىسان - گازتۋربينالى ەلەكتر ستانساسىنا دا بەرىلەدى. ءسويتىپ، چينارەۆ كەنىشىندەگى گازدى كەشەندى دايىنداۋ قوندىرعىسى ءوڭىردىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە دە ۇلكەن ۇلەس قوسپاق.

كەلەر جىلى جوبانىڭ ەكىنشى كەزەڭى جۇزەگە اسادى دەپ كۇتىلۋدە. سوعان وراي زاۋىتتىڭ قۋاتتىلىعى ەكى ەسەگە ارتپاقشى. ەسەپ-قيساپ تىلىمەن ايتقاندا، بۇل جەردەن جىلىنا 3 ملرد. تەكشە مەتر گاز، 1,5 ملن. توننا گاز كوندەنساتى، 280 مىڭ توننا سۇيىتىلعان گاز الىناتىن بولادى. ءوندىرىس الەۋەتىنىڭ ارتۋى وسى جەردە ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن 800-دەي «جايىقمۇنايلىقتىڭ» الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ وڭالۋىنا سەپ بولماق. ەگەر ءبارى ويداعىداي بولسا، كومپانيا باسشىلارى كەلەر جىلى جۇمىسشىلارعا ارناپ ءوندىرىس وشاعىنان الىستاۋ جەرگە بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاڭا ۆاحتالىق اۋىل سالۋدى كوزدەپ وتىر. قازىر ۆاحتالىق اۋىل ورنالاساتىن جەر تەلىمى الىنىپ، وعان ينجەنەرلىك كوممۋنيكاتسيالار تارتىلۋدا.