Qazaq dalasyndaghy saq qorghandaryn qazu barysynda tabylghan qúndy jәdigerler ertedegi kóshpendilerding «andyq stili» ýlgisindegi tuyndylaryn tanyp biluge ýlken mýmkindik tughyzdy. Keybir derekterge sýiensek, saq taypalarynyng әr jerde ornalasuynyng birden bir sebebi kóshpendilerding qozghalysqa óte beyimdigimen týsindiredi. Demek, osy uaqytqa deyin jetken mәlimetterge sýiensek, saqtar mal sharuashylyghy jayylymyna qolayly ónir retinde Tәnirtaudyng soltýstik etegin mekendese, al grek tarihshysy Gerodottyng payymdaulary boyynsha Tarbaghatay men Altay taularynda tigrahauda saqtary yaghny shoshaq bóriktiler tirshilik etken delingen. Demek, tigrahauda saqtarynan bastau alghan ónerding jalpy stilistikasy Jetisu ónirin meken etken saqtardyng stiylimen úqsas kelgendikten jalpylama «ang stiyli» degen damu geneziysi qalyptasqandyghyn kóruge bolady. Qazirgi uaqytqa jetken januarlardyng beynesin biz adamzat tarihynyng eng erte kezeninen-aq bilgenimizben, ang stiylin erte temir dәuirindegi alghashqy dalalyq memleketter dәuirining múrasy retinde esh nәrsemen salystyru mýmkin emestigine kózimiz jetti.

Ghalymdardyng payymdauynsha erte qola dәuirindegi saq taypalarynda zoomorftyq etno-әleumettik stiliding payda boluy ýshin sol zamannyng ózinde barynsha jaghday qalyptasqan eken. Olardy jasauda óz kezeninde damyghan tehnologiyany qoldanghany, sonday-aq oy-órnek ýlgilerin jasau ýshin paydalanatyn qúrylghylary qalyptasqandyghyn osy uaqytqa deyin jetken zattay qúndylyqtardan kóruge bolady. Demek, erte temir dәuirinen bastau alghan andyq stilidegi әshekeyler qogham ómirine qaray beyimdelip, aspan әlemi men jer әlemi arasyndaghy mifologiyalyq dýniyetanymnyng birsypyra әlementterin beyneledi. Saq kezenindegi ang beyneleri ýshtik әlem (yaghny qús, túyaqty januarlar, jyrtqysh) men tirshilik arasyndaghy sabaqtastyq iydeyany tudyru negizinde qalyptasa kerek. Sonday-aq ang stiyli óz kezenindegi órnekterding aldynghy qatarynda boldy. [1]

Endeshe, VII-VIII ghasyrlarda qalyptasqan «ang stiyli» saq ónerine tәn tuyndylardyng shoghyryn qalyptastyrdy. Olar: jyrtqysh an, mýiizi shiyrshyqtalghan arqar, tórt túyaghymen tirep túratyn túyaqty januarlar, jyrtqysh qús, grif nemese qúlaghy úzyn grifon, mýiizi aghash bútaqtar týrindegi búghylar jәne mýiizi arqasyna deyin jayylghan qyrynan jatqan tau eshkiler beyneleri edi. Demek, aghash pen sýiekti oi arqyly «ang stiyline» tәn keskindemelerdi jasaghany belgili boldy. Keybir mәlimetterge nazar audarsaq, ang stiyline tәn zergerlik búiymdardyng birsypyrasy Shilikti qorymynan tabylghany barshagha ayan. Búl tonalghan qorghan bolsa da, osy jerden tabylghan keybir altyn әshekeyler zergerlik tehnikanyng әrtýrliligimen tang qaldyrady deydi ghalymdar. Derekterge nazar audarsaq, kýn simvoly men tiri jәne óli tabighat turaly dýniyetanymdyq týsinik barsha saq әlemine tәn dýnie ekendigi belgili boldy. Endeshe, búghynyng mýiizin ómir aghashymen baylanystyrsa, shenber tәrizdi shiyrshyqtalghan mýiizdi arqardy ósip ónu kulitimen órbitken.

1969-70 jyldary Esik qorghanynan tonalmay tabylghan saq hanzadasynyn

qabirinen tórt mynnan astam altyn toghalar men japsyrmalardyng basym kópshiligi andyq stilide jasalghandyghyn ghalymdar men arheologtar óz enbekterinde kórsetip jýr. Demek, altyndy óndeu men ang stiylindegi toghalardy jasaudaghy saq ónerining ózindik erekshe tuyndylaryn әlemge pash etuge ýlken mýmkindik tudy desek qatelespeymiz. Tek bas kiyimining ózinde jýz eluge juyq altyn toghalar bolsa olardyng basym bóligi andyq stilide jasalghan. Mәselen, bas kiyimdegi qos jebe týrindegi әshekey, geometriyalyq pishindegi tilikter, tik qarghyghan attyng jarty bóligi týrindegi tilikter, tau shyndary beynesindegi tilikter, arystannyng bet-әlpeti týrindegi qapsyrma, tauteke mýiizdi qanatty attardyng mýsinderi, tau shynyndaghy barys týrindegi qapsyrmalar, tauteke beyneli әshekeyler, barys beynesindegi qapsyrmalar, qústyng kishi qanaty týrindegi tilikter, tik taqtayshalar arasyndaghy jolbarystyng basy týrindegi qapsyrmalardy aita ketken jón.

Jalpy saq ata-babalarymyzdan jetken andyq stiliderdi qazirgi tanda qazaq halqynyng qolóner sheberleri kýndelikti túrmystyq búiymdargha, sәn әleminde útymdy әri janasha baghytta qoldanyp jýr. Degenmen, sonau saq kezeninen bastau alghan kompozisiyalyq tuyndylar óz kezeginde zamanauy ýilesimdilikke ie bolyp jandana týsude. Demek, órnekterding kompozisiyalyq ornalasuyndaghy túraqtylyq pen jýielik әdister adamzat pen әlem arasyndaghy tylsym kýshtin, ruhtyng jaqyndyghyn, tәnirge tabynushylyqtan tuyndaghan dýniyetanymdyq kózqarastardy kórsetetin keremet dýniyeler sonau saq zamanynan jetken andyq stiliding bir tarmaqshalary bolyp tabylady. Bizge jetken mәlimetterge qarasaq, ong-órnekting mazmúndyq erekshelikteri simvoly, dýniyeni tanu, salt-dәstýr, nanym-senimnen tuyndasa, al sondaghy boyau týsining iydeyalyq mazmúny, emosiyalyq әseri adamnyng ishki jan dýniyesin kórsetse kerek. Sonday-aq at әbzelderindegi erekshe qolóner tuyndylary saq kezeninen bastau alghan jylqygha degen erekshe qúrmet pen pir tútu, serik etu siyaqty dýniyetanymdyq kózqarastardan bastalghan. Mәselen, erding qasyna salynghan andyq jәne geometriyalyq oi-órnekter salu, ósip-ónu, qút bereke, baylyq nyshandarymen tyghyz baylanysty ekendigi belgili.

Qoryta kele, saq dәuirinen bastau alghan «andyq stili» qazirgi tanda jalghasyn tauyp ata-babalarymyzdan jetken óner tuyndylary janadana týsude, búl degenimiz ónerding eshqashan óshpeytinin, zaman talabyna say kórkeyip, damyp, jetile týsetindigin kórsetedi. Demek, saq ónerining jauharlary qanshama uaqyt ótse de, óz missiyasyn joghalpaghandyghyn menzeydi.

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Akiyshev K.A. Novye hudojestvennye bronzovye izdeliya sakskogo vremeny // Proshloe Kazahstana po arheologicheskim istochnikam. – Alma-Ata, 1976. 183-195 bb.

2. Akiyshev K.A. Iskusstvo y mifologiya sakov. – Alma-Ata, 1984.

Jumay Gýlmira
«Esik» memlekettik tarihiy-mәdeniy
qoryq-muzeyi,
agha ghylymy qyzmetker

Abai.kz