IYdeologiyalyq vakuum, halyqtyng qiyn әleumettik-ekonomikalyq jaghdaygha dushar boluy, zandaghy solqyldaqtar jәne   t. b. sebepter radikaldy aghymdardyng jappay taraluyna tiyimdi jaghday bolady. 1992 jyldyng ózinde-aq, Ortalyq  Aziya elderinde halyqaralyq ekstremistik «Hizbut Tahriyr» úiymynyng bólimsheleri ashylyp ýlgerdi. 1992-1994 jyldary  eng alghash bolyp Ferghana, Ándijan, Tashkent qalasynda, al 1998-2000 jj. Tәjikstan men Qyrghyzstanda ashyldy^[1]. «Hizbut Tahrirdin» alghashqy is-әreketteri Qazaqstanda 1998 jyldan bastap tirkeldi. Búl úiymnyng Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Ózbekstanda ekstremistik, zansyz dep tanylghanyna qaramastan, mamandardyng aituynsha, olardyng iydeyalastary aimaqta azaymay otyr. Ortalyq Aziyadaghy taghy bir eng yqpaldy, әri qauipti diny úiymdardyng biri «Ózbekstan Islam Qozghalysyna» keletin bolsaq, búl úiym 1990 jyldardyng basynda Namangan qalasynda qúryldy. Úiymnyng negizgi maqsaty Ózbekstan preziydenti Islam Kәrimovty biylikten taydyryp, Ózbekstanda islam memleketin qúru. Osy maqsatpen úiym Islam Kәrimovke qarsy Tashkentte birneshe jarylystar úiymdastyrdy. Býginde ÓIYQ-nyng terrroristik úiymdar qataryna qosylyp, qudalanuyna baylanysty onyng mýsheleri Ózbekstannan Aughanstan men Pәkistanning jii әskery qaqtyghystar bolyp otyratyn, biylik tolyq baqylau ornatpaghan aimaqtaryna qaray auysqan. Úiym «әl-Kaeda», «Taliban» úiymdarymen tyghyz baylanys ornatyp, shetelden kóp kómek alyp túrady. Al jalpy qazirgi uaqytta Ortalyq Aziya elderinde radikaldy baghytta júmys istep jýrgen diny úiymdar men qozghalystardyng sany búdan da kóp.

Ortalyq Aziyadaghy radikaldanu prosesine ýnemi Tayau jәne Orta Shyghys elderindegi sayasy kýshterding yqpal etip otyrghandyghyn jәne ol alghashqy kezenderde negizinen missionerlik jolmen taraghanyn kóruge bolady. Kenestik kezende radikaldy uahabizm aghymyn nasihattau isi astyrtyn nemese latentti týrde jýrse, Kenes Odaghy taraghannan keyin Ortalyq Aziya elderindegi «taza islamgha» shaqyru degen atpen jalpyhalyqtyq sipat ala bastady. Búl kezeng radikaldy iydeologiyany  ústanushylar ýshin biylikpen ashyq teke-tireske týsip, óz maqsattaryna jetu jolynda әr týrli amaldar qoldanumen (terror, adam úrlau, diyversiyalyq akt t.b.) erekshelendi. Múnyng bәri Ortalyq Aziya aimaghyn dýnie jýzindegi eng túraqsyz jәne әr týrli sebepterge baylanysty (geosayasy faktor, qazba baylyq, kólik dәlizi) iri derjavalardyng tartysqa toly aimaqtarynyng birine aynaldyryp otyr. Aymaqqa mýddeli iri derjavalardyng strategiyalyq mýddesi qazirgi tanda da jәne bolashaqta da artpasa kemimeydi. Sebebi ekonomikalyq qauipsizdik mýddeli memleketter men sayasy kýshterding basty nysanasy bolyp tabylady. Sondyqtan Ortalyq Aziyadaghy sayasy әri ekonomikalyq mýddeler qaqtyghysyn tarqatyp ótsek.

Strategiyalyq mýddeler qaqtyghysynda.

Qazirgi kezende Ortalyq Aziyada AQSh, Qytay, Resey jәne EO, Iran, Týrkiya siyaqty halyqaralyq arenadaghy jetekshi elderding sayasy mýddeleri artuy nәtiyjesinde post bipolyarly kezende búl aimaq sayasy ýderisterding ýlken sahnasyna ainaldy. Búl negizinen aimaqtaghy jәne Kaspiy ónirindegi mol energoresurstar qoryna baylanysty bolyp otyr. Sondyqtan búl aimaq әlemdik geosayasy kýshterding qyzyghushylyghyn tudyruda. Ortalyq Aziya memleketteri ýshin Kenester Odaghy ydyraghannan keyingi ótpeli kezende shet memleketterding postkenestik aumaqta artqan mýddeleri toghysynda syrtqy investisiyalardy keng kólemde últtyq ekonomikalaryna tarta otyryp, myghym naryqtyq ekonomikanyng irgetasyn qalau kezek kýttirmes mәsele bolyp tabyldy. Osy atalghan mәselelerding shenberinde әlemdik derjavalardyng geosayasy bәsekelestik aimaghyna ainaluy halyqaralyq qatynastarda manyzdy jaghday bolyp otyr. Atalghan aimaqtyng túraqtylyghy geosayasy bәsekelestik pen derjavalardyng syrtqy sayasy strategiyalaryndaghy ózara kelisimderine tikeley qatysty.

Qazirgi kezende Ortalyq Aziya memleketterining syrtqy sayasatynda basymdy mindet retinde aimaqta dәstýrli emes qaterlerding taraluyna jol bermeu bolyp otyr. Ortalyq Aziya ekonomikalyq, geografiyalyq, tarihi, dini, mәdeny erekshelikteri jaghynan úqsas memleketterding basyn qúraghan auqymdy birtútas aimaq bolyp tabylatyndyqtan, aimaqtyq túraqtylyq pen qauipsizdik búl memleketter ýshin ortaq mәsele bolyp tabylady.

Aymaqqa qyzyghushy memleketterding biri – Qytay. Qytaydyng energetikalyq qauipsizdigin qamtamasyz etu mәselesindegi múnay men gaz eksportynda Ortalyq  Aziya memleketteri manyzdy oryngha iye.

Ortalyq Aziya dәstýrli múnay óndirude Tayau jәne Orta Shyghys aimaqtarynan tys jerdegi múnay men gaz ónimderin barynsha kóp óndiretin jәne sol arqyly energiya kózderin tasmymaldaudy әrtaraptandyrugha mýmkindik beretin aimaq retinde tanyldy. Sonymen qatar Ortalyq Aziya Europa men Aziya aimaghyn jalghastyrushy retinde geostrategiyalyq jaghynan tiyimdi bolyp otyr^[2].

Energotasymaldaushylar  ýshin Ortalyq Aziya aimaghyndaghy bәsekelesi artyp otyr. Al Qytay ózining energetikalyq mýddeleri men onyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin aimaq resurstaryna  tolyqtay qol jetkizuge úmtylyp keledi. Sondyqtan Ortalyq Aziyadaghy kez-kelgen túraqsyzdyq Qytaydyng aimaqtaghy qyzyghushylyqtaryna alasapyran men qiynshylyqtar tughyzuy mýmkin. Sondyqtan Qytay ýkimeti búl aimaqta tynyshtyqtyng ornaghanyna mýddeli memleketterding biri bolyp esepteledi.

Syrtqy faktorlardyng aimaqtaghy yqpaly, әlemdik qúzyret ýshin geosayasy kýres, aimaqqa destruktivti әserin beretini sózsiz. Sondyqtan aimaqtaghy jeke últtyq mýddeler konteksinde syrtqy aktorlargha qatysty kóp uaqytyly strategiyalaryn qalyptastyru, túraqsyzdyq koeffisiyentin tómendetu sayasatyn jýrgizu qajet.

Iri oiynshylar arasyndaghy bәsekelestikpen qatar kaspiylik geosayasatta, sonymen birge, mýddeler әrqashan sәikes kele bermeytin tranzittik memleketter arasynda da kaspiylik kómirsutekti tasymaldau maqsatyndaghy kýres oryn alghan. Osy tranzittik aimaqta Týrkiya da kópir memleket bolyp tabylady. Ankaranyng basty maqsattarynyng biri osy jaghynan batysty ózine tәueldi etu. Búdan Týrkiyanyn atalghan aimaqqa yqpalynyng joq emestigin bayqaugha bolady. Týrkiya qazirgi tanda әlem músylmandaryn jaqtaushy rólde bola otyryp, bir jaghynan islam elderin óz jaghyna tartu bolsa, ekinshi jaghynan týrik tektes memleketterdi, ýshinshi jaghynan Ortalyq Aziyagha ruhany әri ekonomikalyq basshylyqty kózdeude (Týrkiya preziydentining islamdyq pozisiyasy islamdyq dinshilderding Týrkiyany islamnyng tiregi kóruge iytermelep, al Ankara islam atyn jamylghan terrorlyq toptarmen júmys jasap, olardy iydeyalyq tartymdylyqpen tarta bastauy mýmkin. Búl Týrkiyanyng islam atyn jamylghan radikalizmdi toqtatu iygi isi bolsa, ekinshi jaghynan músylman memleketterin óz mýddelesteri etu baghyty bolyp tabylady).

Orta Aziya aimaghynda bir jaghynan  kaspiyden óndiriletin energiya kózderi men aimaqtaghy múnay men gaz, ekinshi jaghynan Aughanstan aumaghyndaghy terroristik әreketter, Tayau shyghystaghy ekstremisterge sanalyq tartymdylyghy bar jergilikti radikaldy aghym mýsheleri, osylardyng bәri mәseleni qiyndatady.

Al, AQSh-tyng geosayasatynyng basty baghdary Ortalyq Aziyada «ýlken geosayasi» Resey, Qytay, Iran sekildi memleketterdi qatystyrmau bolyp tabylady. Sonday-aq, Qytay men Irangha Ortalyq Aziya aimaghynan ózining ekonomikalyq jәne sayasy әserin kýsheytu. AQSh-tyng Kaspiy aimaghynda energoresurstardy baqylauyna alu niyetteri joq emes. Ózining ekonomikasyna tiyetin auyr saldarynan saqtanu ýshin AQSh energoresurstardy aimaqtan tasymaldaytyn Parsy shyghanaghynan balama joldy qalyptastyru qajet. Demek, AQSh әlemdik qúzyretti saqtap qalu ýshin strategiyalyq maqsatta Parsy shyghanaghynan ózining tikeley baqylauyna alu qajettiligi zor. Ol aksiyany demokratiya tuyn jamylumen jýrgizui mýmkin. Ony jýzege asyru barysynda ketetin shyghyndardy Kaspiy resurstaryn baqylau esebinen jýrgizui mýmkin. Búl núsqanyng keybir elementteri ózgergenimen negizi qaldy.

Aymaqtaghy negizgi yqpal etushi Resey Federasiyasynyn sayasy әri ekonomikalyq mýddesi joghary. Atalmysh elding Qazaqstandaghy uran óndiru barysyn iyemdenu, múnay men gazgha qatysty ústanymdary, Ortalyq Aziyany bazar alanyna ainaldyru mýddesi túr. Basqa elderding yqpalynan ekonomikalyq әri sayasy qyspaqta qalu qorqynyshy Reseyding Qazaqstanda Bayqonyr gharysh ailaghyn syltau etken әskery bazalardy ornalastyruyna yqpal etti. Reseyding әskery qyspaqta qalu әserinen Ukraina men Gruziyagha jasaghan әskery intervensiyasy Ortalyq Aziyada da jalghaspauy ýshin atalmysh elding janasha mәselelermen aimaq elderining basyn qatyrugha mýddeli bolyp otyr. Onyng biri din atyn jamylghan radikalizmning ushyghuy. Ortalyq Aziyada búl mәselening ushyghuy saldarynan aimaq elderining Reseyden kómek súranysy arta bermek. Óitkeni aimaq elderi әskery әri gharyshtyq tehnologiyalardan Reseyding kómegine zәru.

Saraptap otyghanymyzday, aimaqtyng memleketteri arasyndaghy qarym-qatynas syrtqy faktormen jәne qiyn «geosayasy oiyn» nәtiyjesi esebinen órbiydi. Osyghan oray, aimaqtyng halyqaralyq dengeyde subiektiligin kóteruge qatysty mәslelerdi sheshu ýshin kelesidey qadamdar jasau qajet dep sanaymyz:

- Modernasiya jasau, ekonomika jәne sayasatta jýielik reformalardyng jýzege asyryluy qajet;

- Ashyq demokratiyalyq, sayasy jýielerdi qalyptastyryp, júmys isteuin qadaghalau;

- Aymaqtyq, әlemdik qúrylymdargha integrasiya jasau;

- Terrorizm, ekstremizm, esirtki biznesi, zansyz migrasiya sekildi qauipti betalystargha qatysty qarsy sharalardy belsendi týrde úiymdastyru;

- Ortalyq Aziya aimaghynda barlyq ózge elderding (reseylik jәne amerikandyq) әskery bazalaryn jabu;

- AQSh, Qytay, Resey, Europa Odaghy elderimen qúrylymdyq qarym-qatynas jýrgizu strategiyasyn qalyptastyryp, jýzege asyru.

Qoryta kelgende mýddeler qaqtyghysynda iri derjavalardyng óz mýddelerin qorghau ýshin jogharyda atalghan mәseleler men radikalizmdi qozdyryp, Ortalyq Aziya memleketterining sayasy basshylyghyna yqpal etu әdisterin qoldanuy mýmkin.

[1] Dmitriy Karmanov. Radikalinye islamskie organizasiy Sentralinoy Aziy // Sentralinaya Aziya y Kavkaz. 2004, №6. 63 c.

[2] Laumuany M.T.. Sentralnaya Aziya v zarubejnoy politologiy y mirovoy geopolitika.  T.P: Vneshnaya politika y strategiya sovremennom etape y Sentralinaya Aziya. – Almaty: KISY pry Preziydenta RK, 2006, 27-28 bb.

Jaras Ahan,
Tarihshy-dintanushy

Abai.kz