Elbasy N.Nazarbaev «Úly dalanyng jeti qyry» atty maqalasynda bizding jerimiz almanyn, qyzghaldaqtyng otany ekenin aitty. Shynynda da, kóktem mezgilinde qazaqtyng qay qiyryna shyqsanyz da, kilem siyaqty qúlpyryp jatqan qyzghaldaqty kóresiz. Búl da bizding bir baylyghymyz.

Býginde jer jýzinde qyzghaldaqtyng 3 mynnan astam týri bar, olardyng basym kópshiligi – bizding dala qyzghaldaghynyng «úrpaghy». Qazir Qazaqstanda qyzghaldaqtyng 35 týri ósedi.Sonyng 12 týri Qyzyl kitapqa engen. Onyng túqymyn shetelge shygharugha tyiym salynghan. Osy túrghyda Gollandiyany gýlding otany deymiz. Biraq búl el qyzghaldaqtyng emes, raushan gýlining otany eken. Gollandiya Qazaqstanda ósetin qyzghaldaq gýlining túqymyn eline aparyp, ósirip,

Demek, asqaq Alataudyng baurayy alma men qyzghaldaqtyng «tarihy otany» ekeni ghylymy túrghydan dәleldengen. Qarapayym, biraq býkil әlem ýshin ózindik mәn-manyzy zor búl ósimdikter osy jerde býr jaryp, jer jýzine taralghan. Qazaqstan qazir de әlemdegi alma ataulynyng arghy atasy – Siyvers almasynyng otany sanalady. Dәl osy túqym eng kóp taralghan jemisti әlemge tartu etti. Bәrimiz biletin alma – bizdegi almanyng genetikalyq bir týri. Ol Qazaqstan aumaghyndaghy Ile Alatauy baurayynan Úly Jibek jolynyng kóne baghyty arqyly alghashqyda Jerorta  tenizine, keyinnen býkil әlemge taralghan. Osy tanymal jemisting tereng tarihynyng simvoly retinde elimizding ontýstigindegi eng әsem qalalardyng biri Almaty dep ataldy.

Qazaqstan aumaghyndaghy Shu, Ile taularynyng eteginen әli kýnge deyin jergilikti ósimdikter әlemining jauhary sanalatyn Regeli qyzghaldaqtaryn bastapqy kýiinde kezdestiruge bolady. Búl әsem ósimdikter bizding jerimizde Tyani-Shani taularynyng etegi men shóleyt dalanyng týiiser túsynda payda bolghan.

Etnograf-ghalym Tәttigýl Qartaevanyng aituynsha, qazaqy dýniyetanymdy jabayy almadan izdeu kerek. «Jabayy alma tau bókterinde ósedi. Jabayy alma piskende sol auyldyng balalaryn ýide ústau mýmkin emes. Qazaq alma jýzdi, alma moyyndy, alma keudeli, alma erindi degen teneuler qoldanghan. Al bizding petroglifterdegi beynelerdi, tasqa salynghan suretterdi qarasaq, kóbinese taueshki, tauteke, búghy, arqar. Búnyng barlyghy tau andary. Sol andardyng qoregining biri – jabayy alma. Bayyrghy emshiler adamdy tek maldyng mayy, sorpasymen emes, shóptermen de emdedi. Mine, olar jabayy almanyng dәnegi arqyly jýrek-qan tamyrlary, jemsau auruyn jazghan» deydi.

Qazaq halqynda «Qyzghaldaq may» degen ghúryp bar. Qazirgi kezde aitylmasa da, auyl aqsaqaldarynyng auzynda jýr. Bayyrghy jazbalarda, Ortalyq memlekettik muzeyding ensiklopediyasynda bar. Qyzghaldaqtyng gýl ashatyn kezeni sanauly kýnder. Sәuir aiynyng ayaghy men mamyr aiynyng basy. Bir qyzyghy, alma men qyzghaldaq bir mezgilde gýldep, bir uaqytta týsedi eken. Al qyzghaldaq gýldegen uaqytta sýtten alynghan may qyzyl bolady. Jalpy, maydyng týsi maldyng jegen shóbining týsine baylanysty. Auyl әielderi dastarqan jasap, qyzghaldaqtan alynghan maymen shәy bergen. Ony «Qyzghaldaq may» ghúrpy dep ataghan.

Búl turaly Tәttigýl Qartaeva: «Nemis dәrigeri hәm sayahatshy Rihard Karutsting qazaq dalasyna kelgeni belgili. Onyng mamandyghy dәriger bolsa da, etnografiyagha, tariyhqa jaqyn. Ol HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basynda Manghystau ónirine ýsh ret kelgen. Eng songhy ret 1903 jyly at basyn tirepti. Osy ýsh ret keluining nәtiyjesinde «Manghystaudaghy qazaqtar men týrkimender» degen enbek jazyp, ol 1911 jyly Sankt-Peterborda jaryq kórdi. Karutstyng nemis tilindegi jazbasyn E.Petry orys tiline audarghan. Demek, qyzghaldaq pen almany aitqanda ontýstik-shyghys óniri ghana eske týsedi. Al Qazaqstannyng shóldi aimaqtarynda osyghan qatysty tanym boldy ma eken degen oimen Karutstyng enbegin ashtym. Sóitsem, ol Manghystauda otyryp teriden jasalghan er toqym turaly jazady. Oghan qyzghaldaqtyng ongyn beder arqyly týsiredi. Terige týsken beder ómirbaqy ketpeydi. Á.Qasteev muzeyining sәndik-qoldanbaly óner zalynda qyzghaldaq salynghan jibek dastarqan bar. Ortalyq muzeyde saghat, qos bilezik bar. Bir aita keterligi, qyzghaldaqtyng sabaghy men japyraghy birge berilgen. Búl – ósu, ónu, órkendeu degen iydeyadan tughan. Sonday-aq, HV ghasyrda salynghan Qoja Ahmet Yasauy kesenesi sәulet jәne ghimarat sanatpen YuNESKO-nyng múra tizimine endi. Osy ghimarattyng ishki jәne syrtqy qaqpasynda oimyshtap salynghan qyzghaldaq oiy túr. Jәne syrtyndaghy emalimen salynghan kirpishte de bar» degen tyng derekterge qanyqtyrdy.

Saltanat Shyrynhan

Abai.kz