ەلباسى ن.نازارباەۆ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا ءبىزدىڭ جەرىمىز المانىڭ، قىزعالداقتىڭ وتانى ەكەنىن ايتتى. شىنىندا دا، كوكتەم مەزگىلىندە قازاقتىڭ قاي قيىرىنا شىقساڭىز دا، كىلەم سياقتى قۇلپىرىپ جاتقان قىزعالداقتى كورەسىز. بۇل دا ءبىزدىڭ ءبىر بايلىعىمىز.

بۇگىندە جەر جۇزىندە قىزعالداقتىڭ 3 مىڭنان استام ءتۇرى بار، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ءبىزدىڭ دالا قىزعالداعىنىڭ «ۇرپاعى». قازىر قازاقستاندا قىزعالداقتىڭ 35 ءتۇرى وسەدى.سونىڭ 12 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگەن. ونىڭ تۇقىمىن شەتەلگە شىعارۋعا تىيىم سالىنعان. وسى تۇرعىدا گوللانديانى گۇلدىڭ وتانى دەيمىز. بىراق بۇل ەل قىزعالداقتىڭ ەمەس، راۋشان گۇلىنىڭ وتانى ەكەن. گوللانديا قازاقستاندا وسەتىن قىزعالداق گۇلىنىڭ تۇقىمىن ەلىنە اپارىپ، ءوسىرىپ،

دەمەك، اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى الما مەن قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. قاراپايىم، بىراق بۇكىل الەم ءۇشىن وزىندىك ءمان-ماڭىزى زور بۇل وسىمدىكتەر وسى جەردە ءبۇر جارىپ، جەر جۇزىنە تارالعان. قازاقستان قازىر دە الەمدەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ وتانى سانالادى. ءدال وسى تۇقىم ەڭ كوپ تارالعان جەمىستى الەمگە تارتۋ ەتتى. ءبارىمىز بىلەتىن الما – بىزدەگى المانىڭ گەنەتيكالىق ءبىر ءتۇرى. ول قازاقستان اۋماعىنداعى ىلە الاتاۋى باۋرايىنان ۇلى جىبەك جولىنىڭ كونە باعىتى ارقىلى العاشقىدا جەرورتا  تەڭىزىنە، كەيىننەن بۇكىل الەمگە تارالعان. وسى تانىمال جەمىستىڭ تەرەڭ تاريحىنىڭ سيمۆولى رەتىندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەڭ اسەم قالالاردىڭ ءبىرى الماتى دەپ اتالدى.

قازاقستان اۋماعىنداعى شۋ، ىلە تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن جەرگىلىكتى وسىمدىكتەر الەمىنىڭ جاۋھارى سانالاتىن رەگەل قىزعالداقتارىن باستاپقى كۇيىندە كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل اسەم وسىمدىكتەر ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تيان-شان تاۋلارىنىڭ ەتەگى مەن شولەيت دالانىڭ تۇيىسەر تۇسىندا پايدا بولعان.

ەتنوگراف-عالىم تاتتىگۇل قارتاەۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقى دۇنيەتانىمدى جابايى المادان ىزدەۋ كەرەك. «جابايى الما تاۋ بوكتەرىندە وسەدى. جابايى الما پىسكەندە سول اۋىلدىڭ بالالارىن ۇيدە ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق الما ءجۇزدى، الما مويىندى، الما كەۋدەلى، الما ەرىندى دەگەن تەڭەۋلەر قولدانعان. ال ءبىزدىڭ پەتروگليفتەردەگى بەينەلەردى، تاسقا سالىنعان سۋرەتتەردى قاراساق، كوبىنەسە تاۋەشكى، تاۋتەكە، بۇعى، ارقار. بۇنىڭ بارلىعى تاۋ اڭدارى. سول اڭداردىڭ قورەگىنىڭ ءبىرى – جابايى الما. بايىرعى ەمشىلەر ادامدى تەك مالدىڭ مايى، سورپاسىمەن ەمەس، شوپتەرمەن دە ەمدەدى. مىنە، ولار جابايى المانىڭ دانەگى ارقىلى جۇرەك-قان تامىرلارى، جەمساۋ اۋرۋىن جازعان» دەيدى.

قازاق حالقىندا «قىزعالداق ماي» دەگەن عۇرىپ بار. قازىرگى كەزدە ايتىلماسا دا، اۋىل اقساقالدارىنىڭ اۋزىندا ءجۇر. بايىرعى جازبالاردا، ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيدىڭ ەنتسيكلوپەدياسىندا بار. قىزعالداقتىڭ گۇل اشاتىن كەزەڭى ساناۋلى كۇندەر. ءساۋىر ايىنىڭ اياعى مەن مامىر ايىنىڭ باسى. ءبىر قىزىعى، الما مەن قىزعالداق ءبىر مەزگىلدە گۇلدەپ، ءبىر ۋاقىتتا تۇسەدى ەكەن. ال قىزعالداق گۇلدەگەن ۋاقىتتا سۇتتەن الىنعان ماي قىزىل بولادى. جالپى، مايدىڭ ءتۇسى مالدىڭ جەگەن ءشوبىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى. اۋىل ايەلدەرى داستارقان جاساپ، قىزعالداقتان الىنعان مايمەن ءشاي بەرگەن. ونى «قىزعالداق ماي» عۇرپى دەپ اتاعان.

بۇل تۋرالى تاتتىگۇل قارتاەۆا: «نەمىس دارىگەرى ءھام ساياحاتشى ريحارد كارۋتتستىڭ قازاق دالاسىنا كەلگەنى بەلگىلى. ونىڭ ماماندىعى دارىگەر بولسا دا، ەتنوگرافياعا، تاريحقا جاقىن. ول ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ماڭعىستاۋ وڭىرىنە ءۇش رەت كەلگەن. ەڭ سوڭعى رەت 1903 جىلى ات باسىن تىرەپتى. وسى ءۇش رەت كەلۋىنىڭ ناتيجەسىندە «ماڭعىستاۋداعى قازاقتار مەن تۇركىمەندەر» دەگەن ەڭبەك جازىپ، ول 1911 جىلى سانكت-پەتەربوردا جارىق كوردى. كارۋتتستىڭ نەمىس تىلىندەگى جازباسىن ە.پەتري ورىس تىلىنە اۋدارعان. دەمەك، قىزعالداق پەن المانى ايتقاندا وڭتۇستىك-شىعىس ءوڭىرى عانا ەسكە تۇسەدى. ال قازاقستاننىڭ ءشولدى ايماقتارىندا وسىعان قاتىستى تانىم بولدى ما ەكەن دەگەن ويمەن كارۋتتستىڭ ەڭبەگىن اشتىم. سويتسەم، ول ماڭعىستاۋدا وتىرىپ تەرىدەن جاسالعان ەر توقىم تۋرالى جازادى. وعان قىزعالداقتىڭ ويۋىن بەدەر ارقىلى تۇسىرەدى. تەرىگە تۇسكەن بەدەر ومىرباقي كەتپەيدى. ءا.قاستەەۆ مۋزەيىنىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەر زالىندا قىزعالداق سالىنعان جىبەك داستارقان بار. ورتالىق مۋزەيدە ساعات، قوس بىلەزىك بار. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قىزعالداقتىڭ ساباعى مەن جاپىراعى بىرگە بەرىلگەن. بۇل – ءوسۋ، ءونۋ، وركەندەۋ دەگەن يدەيادان تۋعان. سونداي-اق، حV عاسىردا سالىنعان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى ساۋلەت جانە عيمارات ساناتپەن يۋنەسكو-نىڭ مۇرا تىزىمىنە ەندى. وسى عيماراتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاقپاسىندا ويمىشتاپ سالىنعان قىزعالداق ويۋى تۇر. جانە سىرتىنداعى ەمالمەن سالىنعان كىرپىشتە دە بار» دەگەن تىڭ دەرەكتەرگە قانىقتىردى.

سالتانات شىرىنحان

Abai.kz