Býgingi kýni búqaralyq aqparat qúraldarynda, әr týrli jinalystarda eng jii sóz bolatyn ózekti taqyryp ana tilimizding taghdyry desek qatelespeytin shygharmyz. Bir tang qalatynym, múqiyat tyndap otyrsaq sol qazaqsha sóileuge tynbay shaqyryp jýrgen eng belsendi, әjeptәuir ataq-dәrejesi bar adamdardyng ózi ana tilinde dúrys sóiley almaytynyn bayqaymyz. Tipti qazaq aqparat qúraldaryndaghy, shet tilinen audarylghan filimderdegi qúlaqqa týrpidey estiletin qatelerge ýirenip qalghandaymyz. Al әleumettik jelidegi pikir aitushylardyng «qazaqshasy» turaly sóz qozghamay-aq qoyalyq.

Múnday jaghdaydy týsinuge de bolady. Otarshyldyq kezende ghasyrgha juyq túnshyqtyrylyp kelgen ana tilimiz erkin tynystar sәt tughanda qay baghytqa qozghalarymyzdy bilmey abdyrap qalghanymyz ras. Kópshilik qandastarymyzdy osy kýnge deyin «sózimizdi týzeuden» de ana tilimizding qoghamdaghy, memlekettik mekemelerdegi qoldanylu ayasyn keneytu mәselesi alandatyp otyr. Al til mәdeniyeti kólenkede qalyp keledi.

Búl orys jәne aghylshyn tilderining kýsheyip kele jatqan yqpaly jaghdayynda sóileu mәdeniyetimizge tóngen eleuli qater ekenin eskermeuge bolmaydy. Audarma filimderde, radio men teledidarda qazaqsha sóilemder men sóz tirkesterin orys nemese aghylshyn tilining sintaksistik, frazeologiyalyq ýlgisimen kalika týrinde qúrastyru әdetke ainalghan. Mysaly: «Myna kitapty alsam bola ma?» (dúrysy: «... alugha bola ma?»). «Auylgha ol da barady ma? («... bara ma?). «Men kelgende ol qorshaudy boyap jatyrdy» (... boyap jatyr edi). «Kitap jaqynda basylyp shygharyldy». (... baspadan shyqty). Jana әkimge senim bildiremiz (... senemiz). «Azamat J. tórt jylgha sottaldy» (Qylmysker J. ... ). Jemqor basshy segiz jylgha bas bostandyghynan aiyryldy (... segiz jylgha sottaldy). Alayaq temir tordyng ar jaghyna attandyryldy (...abaqtygha qamaldy).

Búl mysaldar orys tilining zandylyqtarymen qúrylghan qazirgi qazaq tilinde keng taralghan qatelerding azy ghana. Aghylshyn tilining ýlgisimen qúrastyrylghan «Bәri jaqsy ma?» (Is everything OK? Is it all right?) degen tirkes әsirese jastar arasynda «Saghan birdene boldy ma?» degen maghynada jii aitylyp jýr. Búl kóbine ana tilimizding semiotikalyq zandylyqtaryn eskermey, shet tilinen sózbe-sóz audarylghan filimderding әseri bolsa kerek. Songhy kezde qazaq tilinde jap-jaqsy balamalary bar «armresling» (arm-wrestling – qol kýresi), pauer lifting (power-lifting – salmaq kóteru) , body-building – dene mәdeniyeti, seminar-trening (training seminar – jattyghu dәrisi, kovorking (coworking – istestik (birlese júmys isteu), front ofis ( front office, dúrys aityluy «frant ofiys» - aldynghy kense, layf heks (life hacks – ómirge iykemdilik/eptilik, strit vorkaut (street workout – kóshe sporty/kóshedegi dene jattyghuy), skrinshot (screenshot – ekran sureti) siyaqty tirkester janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketti.

Tilimizge orys tili arqyly engen búl aghylshyn sózderi orys tilining fonetikalyq zandylyqtarymen jasalyp, dybystaluy mýldem búrmalanyp ketken. Biraq qazaq tilining fonetikalyq diapazony orys tilimen salystyrghanda әldeqayda ken, orys tilinde kezdespeytin batys tilining úqsas dybystary týgeldey derlik qazaq tilinde bar. Búl aghylshyn sózderin oryssha búrmalamay barynsha dәl dybystaugha mýmkindik beredi (cowrking «kovorking» emes «kóuuókiyn», power lifting – paue liftiyn, workout – uókaut, life hacks – layfhәks).

Ana tilimizding leksikalyq qory da óte bay. Tek shet tilinen engen sózderding balamalaryn dúrys qoldansa boldy. Ókinishke qaray, songhy uaqytta sóz qoldanysyna mýldem mәn bermeytin boldyq. Ekining birinen «Men osynda júmys jasaymyn» degendi estiymiz. Osyndayda qazaq tilin jetik biletinder «Qazaq júmys jasaymyn demeydi, júmys isteymin deydi» dep týzep jiberui mýmkin, biraq halyqtyng sóileu mәdeniyeti qalyptasuy ýshin til mamandary kóp enbektenui kerek.

Kenes Odaghy dәuirinde til salasyndaghy resmy sayasat tek orys tilining mәdeny dengeyin kóteruge baghyttaldy, al últtyq respublikalardaghy jergilikti halyqtyng sóileu mәdeniyetine kónil bólinbedi. Ótken ghasyrdyng qyrqynshy, eluinshi jyldary orystyng filolog ghalymdary S.P.Obnorskiy, E.S.Istrina, G.Vinokur, A.IY.Efimov til mәdeniyetine arnaghan birneshe enbekter jazsa, 1952 jyly KSRO Ghylymdar Akademiyasy janyndaghy Orys tili Institutynda ataqty ghalym S.I.Ojegovtyng basqaruymen til mәdeniyeti bólimi ashylyp, arnayy ghylymy jurnal shygharyla bastady.

Ana tilining tazalyghy hakim Abaydy da tolghandyrghan ghoy. Ol «Bóten sózben bylghansa sóz arasy, ol aqynnyng bilimsiz beysharasy» degen oiyn qazaq tilining býgingi mýshkil halin boljap aitqan siyaqty. Búl orayda Shayahmetov atyndaghy til bilimi instituty ghalymdarynyng jýieli de nәtiyjeli júmysy qajet.

Marat Ermúqanov,

Abai.kz