Orazkýl Asanghazy,

Astana qalasy Tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy:

Orazkýl Asanghazy,

Astana qalasy Tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy:

1. Azattyqtyng tany atqaly 20 jyldyng jýzi boldy. Osynau tәuelsizdigimizding túghyry bekip, elimiz ensesin kótergen tústa memlekettik tilding mәrtebesi ýshin biraz auqymdy isterding atqarylghany anyq. Osy uaqyt aralyghynda til mәselesi tónireginde qalada jýzege asqan júmystargha toqtalyp ótseniz.
2. Til mәselesin sheshude týrli kedergilerding de kezdespeui mýmkin emes. Solardy atap aitsanyz.
3. Tәuelsizdikting torqaly toyy qarsanynda memlekettik tilding mәrtebesi ayasynda qala kóleminde atqarylar birqatar sharalardyng josparymen bólisseniz.
1. Jaratushy IYemizding Alash júrtyna yqylasy auyp, elimizge tәuelsizdik, basymyzgha azattyq, jerimizge erkindik ornaghaly da jiyrma jyl bolyp qalypty. Sodan beri Qazaqstan da, qazaq balasy da ashyly-túshyly ótkeli kóp ótpeli kezendi basynan keshirgeni bәrimizge belgili. Osy tәuelsizdik jyldarynda eng kóp aitylghan, eng kóp jazylghan taqyryp ta, mәsele de memlekettik tilimiz bolar. Desek te, Kenes túsyndaghy jaghdaygha qaraghanda shýkirshilik aitarlyqtay. Biraz sharua atqaryldy, birqatar atqarylar júmystar da jeterlik. Memlekettik tilimizding mәrtebeli túghyryna tolyq qonuy ýshin bizding basqarma da ayanyp qalmay, bir kisidey josparly, jýieli júmystar atqaruda. Basqarmanyng júmysy jýielenip birneshe baghytty qamtugha arnalghan. Birinshiden, biz memlekettik mekemelerding qazaq tilinde júmys isteuine airyqsha mәn beremiz. Atap aitqanda, olardyng jinalystarynyng memlekettik tilde ótui, isqaghazdarynyng qazaq tilinde jazyluy, kiris-shyghys qújattarynyng memlekettik tilde boluy degen siyaqty mәselelerde basqarma ýnemi mýddelilik pen yntalylyq tanytyp otyrady. Búl júmysta «basqa shauyp, tóske órlemegenmen», aitugha tatityn ilgerileushilik bar. Toqsan sayyn mekemeler arasynda ótkizilgen «Memlekettik tildi engizushi ýzdik mekeme» bayqauy qújat ainalymyn memlekettik tilde jýrgizude jәne memlekettik tilding qoldanys ayasyn keneytude naqty nәtiyjege jetuge mýmkindik berdi. Ay sayyn memlekettik tildegi kiris-shyghys hattaryna monitoring jýrgiziledi. Ekinshiden, biz bilim beru salasyna airyqsha mәn beremiz. Óitkeni tilding bolashaghy jas úrpaqtyng qolynda ekendigi belgili. Sondyqtan balabaqshalarda, mektepterde, kolledjderde basty tilimizding basym tilge ainaluy ýshin ne qajet, sony saraptay otyryp tәrbiyeshilerdin, ústazdardyng biliktiligin arttyrugha arnalghan seminarlar, treningter, kurstar úiymdastyramyz. Aytalyq, biyldyng ózinde «Til - egemendik kepili», «Tilge qúrmet tal besikten», «Qazaq tarihynyng altyn besigi: til men dәstýr», «Últtyng býgini de, bolashaghy da - tәrbiyeli úrpaq», «Til ýiretu әdistemesi: tәjiriybe jәne innovasiya», taghy sol siyaqty biliktilik arttyru sharalary ótkizildi. Olardyng nәtiyjelerin saraptay kelgende, búl sharalardyng tәrbiyeshiler, múghalimder, әdiskerler ýshin tiyimdiligi bar ekendigine kóz jetkizdik. Salghyrttyq kórsetkenderine aqyl-kenesterimizdi aityp qoldau kórsetemiz, ozyqtarynyng tәjiriybelerin ýlgi retinde taratugha tyrysamyz. Ýshinshiden, bizding basqarmanyng janynda ziyaly qauym ókilderinen qúrylghan alqaly top bar. Onyng basy-qasynda Myrzatay Joldasbekov, Núrghoja Oraz, Qoyshyghara Salgharaúly, Fariza Ongharsynova, Myrzatay Serghaliyev, Sabyrjan Shýkirúly, Ahmetov Múhambediya siyaqty qazaqtyng mәdeniyeti men әdebiyetine, ghylymyna enbek sinirgen qayratkerler shoghyrlanghan. Osynday jol siltep, jón kórsetetin agha tolqynnyng bilim-biligin, qajyr-qayratyn tilimizdi nasihattaugha júmsaymyz. Ony biz «Aqparat kýnderi» dep atap, sol ýshin budjetke qarjy qarastyryp, balabaqshadan bastap memlekettik mekemelerge deyin dәrister oqimyz. Halqymyzdyng salty, tilimizding mereyi, eldigimizding abyroyy aitylatyn múnday dәristerding bereri mol. Keyde qalalyq mekemelermen shektelmey, respublikalyq dengeydegi mekemelerge de soqpaq salatynymyz bar. Múnday kezdesuler men dәristerding keshe tyng ólkesining ortalyghy bolyp, dәstýrlerimiz kómeskilene, tilimiz shettetile kýy keshken qalada tiyimdiligi óte joghary. Tórtinshiden, bizding basqarma audarmashylargha, qazaq tilinde is jýrgizushilerge, múghalimderge, balalargha, jastargha arnalghan baspa ónimderin dayyndaudy da jolgha qoyghan. Atap aitsaq, «Ruhaniyat» ortalyghynan «Qazaq tilin oqytudyng dengeylik baghdarlamalary», «Memlekettik qyzmetshilerge qazaq tilin oqytu», «Eltanym» didaktikalyq-illustrasiyalyq materialdary, «Resmy isqaghazdar» siyaqty til ýiretuge qatysty enbekter, halqymyzdyng tarihy men dәstýrin tanytugha negizdelgen «Alash qozghalysy», «Alashtyng ardaghy» siyaqty tanymdyq enbekter jaryq kórdi. Ýstimizdegi jyly qazir til ýiretudegi әlemdik ozyq әdisterding birinen sanalatyn «25 kadr» atty qazaq tilin ýiretuding muli­tiymedialyq baghdarlamasynyng janalyqty bastama bolghandyghyn aita ketkenimiz jón. «Zerde» tilderdi damytu jónindegi innovasiyalyq ortalyghy SD diskilerde salalyq sózdikterdin, anyqtamalyqtardyn, tilmashtardyng elektrondyq bazasyn, tildi oqytudyng mulitiplikasiyalyq jәne beyneroliktik әdisterin, interaktivti test tapsyrmalaryn dayyndady, internette qazaqtildi kontentti qalyptastyrugha ózindik ýles qosuda. Sonday-aq osy ortalyqtyng «Tilashar», «Armysyn, әz Nauryz!», «Áripter әleminde» siyaqty kitaptary kópshilik tarapynan súranys tudyruda. Besinshiden, basqarma atqaratyn júmystyng auqymdy bóligi, әlbette, memlekettik tilimizding normalarynyng saqtaluyna baylanysty. Aytalyq, memlekettik tilding mәrtebesin kóteru maqsa­tynda Astana qalasy әkimi orynbasarynyng hattamalyq tapsyrmasyna sәikes syrtqy jarnama men kórneki aqparattardyng «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» QR Zany talaptaryna sәikes rәsimdeluin baqylau jәne kәsipkerlerge talaptardy týsindiru maqsatynda 63 reyd úiymdastyryldy. Memlekettik til mәselesi boyyn­sha «Egemen Qazaqstan», «Astana aqshamy» jәne «Vechernyaya Astana» gazetterine maqalalar berildi. Astana qalasynda memlekettik til sayasatyn iske asyru baghytynda jýrgizilip jatqan júmystar jóninde búqaralyq aqparat qúraldarynda materialdar ýnemi shygharylyp túrady jәne túrghyndargha uaqytyly jariyalanyp túrady.
Orayy kelgende, aita keteyin, jergilikti til basqarmalarynyng júmysy qazirgi kezde ýilestirudi qajetsinude. Til basqarmalary ózderining ozyq tәjiriybelerimen, til sayasatyn jýrgizudegi eleng etkizerlik iydeyalarymen ózara bólisip júmys atqarar bolsa, búdan barshamyz útar edik. Búl isting basynda Til komiyteti túrghanyn biz ghana emes, barlyq әriptesterim qalaydy ghoy dep oilaymyn.
2. Eger Qazaqstanda memlekettik til mәselesin sheshude aitarlyqtay kedergiler kezdespese, qazaq tili әldeqashan Ata Zang bekitken mәrtebeli túghyryna qonar edi. Memlekettik til mәselesining ontayly sheshiluin memlekettik dengeyde jýzege asyratyn lauazymdy mekeme, әriyne, Ýkimet. Sodan keyin sol Ýkimet qaramaghyndaghy ministrlikter men agenttikter. Olardyng dayyndaghan memlekettik manyzy bar qújattaryn talqylaytyn, qabyldaytyn - elimizding Parlamenti. Sonda memlekettik tilding kósegesi osy qúzyrly organdar shynayy týrde jappay memlekettik tilde sóileuge, júmys isteuge kóshkende kógeredi dep oilaymyn. Atalghan oryndarda seksen-toqsan payyz qazaqtar júmys isteydi. Biraq qújattar, zandar orys tilinde dayyndalady, talqylanady, qabyldanady. Osyny kýnde teledidardan kórip, radiodan tyndap, gazetten oqyp otyrghan Qazaqstan halqy memlekettik til mәselesining tez arada sheshile salatynyna senim bildire ala ma?! Búl - bir. Ekinshiden, biz qazirgi qoldanystaghy til zanynyng baptaryn tolyq oryndata almay otyrmyz, әsirese, 23, 24-baptarynyng oryndalmauy memlekettik tilding adymyna túsau, órisine kedergi boluda. Toqtalyp óteyik. Memlekettik, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda tilder turaly zannamalardyng saqtaluyn tekseru kestesi bekitilmegen. Ministrlikterdin, oblystardyng basshylary til turaly zannamanyng oryndaluyna baylanysty Ýkimette, memlekettik tildi odan әri jetildiru jónindegi júmys tobynda esep bermedi. «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng 24-babyna sәikes til turaly zannyng búzyluyna kinәli memlekettik organdardyn, kez kelgen menshik nysanyndaghy úiymdardyng birinshi basshylary Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna sәikes jauapty bolady. Til turaly zannamany oryndamaghan basshylardan súrau bolmady. Belgili dәrejede joghary jaqtan talap qoyylmaghandyqtan, jaghday býgingidey, barlyq is-shara orys tilinde ótip jatyr. On jyldyng ishinde normativtik-qúqyqtyq bazany jetildire almadyq. Osy uaqytqa deyin «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany 23-babynyng 3-tarmaqshasyna sәikes memlekettik tildi belgili bir kólemde jәne bilik­tilik talaptaryna sәikes bilui qajet kәsipterdin, maman­dyqtardyng jәne lauazymdardyng tizbesi zanmen belgi­lengen joq. Zannyng tarmaqshasy oryndausyz qal­dy. Sonday-aq Tilderdi damytu men qoldanugha arnal­­ghan baghdarlamada belgilengen mem­lekettik organdar jýiesinde memlekettik tilding is­kerlik qarym-qaty­nastyng negizgi tili bola almady. Osy memlekettik bagh­­darlamanyng 2008-2009 jyldargha ar­nalghan is-shara­lar josparynyng negizgi tarmaqtary da oryndalmay qaldy.
Mine, ilgeride aitylghan osynday ýlken tosqauyldar til mәselesining kóptegen týitkilderin tudyrdy. Atap aitsaq, birinshiden, Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tildi bilmeytin azamattary til mәselesining bayau sheshiletindigine әbden senip alghandyqtan, óz elining eng basty tilin ýirenuge qúlshynys tanytpauda, óz balalaryn әli kýnge deyin orys mektepterine qaldyrugha, beruge daghdylanghan. Jergilikti memlekettik mekemeler respublikalyq organdardaghy tildik ahualdyng týrin kórip, qazaqtildi bolugha asyqpauda. Ókinishtisi sol, osy on jyl ishinde Bilim jәne ghylym ministrligi oblystyq bilim basqarmalarynan til ayasynda atqarylghan ister jóninde esep alghan emes. Ekinshiden, respublikanyng eng iri jýiesi - bilim salasynda memlekettik tilge degen kópshilik kýtkendey betbúrys bayqalmaydy. Sondyqtan on bir jyl boyy qazaq tilin arnayy pәn retinde oqyghan oqushy mektepti ózining memleketining tilin bilmey-aq ayaqtauda. Múnday ýrdis mektepten keyin kolledjderde, instituttarda, uniyversiytetterde «sәtimen» jalghasuda. Búl qazaq tilining órken jangy ýshin alynbaytyn qamal, búzylmaytyn seng bolyp túr. Bilim jәne ghylym ministri oqu oryndarynyng qay tilde bilim beretinine nazar audarmas­tan liysenziya beredi. Osy jyldar ishinde ashylghan qazaq toptary jetkilikti, sapaly zamanauy oqulyqtarmen qamtamasyz etilmegendikten, qazaq toptarynyng sany artudyng ornyna azayyp barady. Qazaq mektebining sany demografiyalyq kórsetkishterding esebinen artyp otyr. Kenes Ýkimeti kezinde ózi orystildi bolyp, býgingi kýni býkil biylik-baylyq tizginin ústaghandardyng balalary әli orys, aghylshyn tilderinde bilim aluda. «Bizge kinәli bizding zamanymyz, endi sender tәuelsiz, azat Qazaqstannyng keleshegisinder, balalarym, nemerelerim, bilimdi ana tilinde alyndar» dep eshqaysysy aityp otyrghan joq. Olardyng pikirin ózgertuge respublikalyq budjetten qarjylandyryp otyrghan orystildi búqaralyq aqparat qúraldary ýles qosyp otyrghan joq.
Memlekettik baghdarlamanyng 2008-2009 jyldargha arnalghan is-sharalar josparynyng 5-tarmaghyna sәikes memlekettik qyzmetshiler ýshin testileu әdistemesin jasau josparlanghan. Memlekettik qyzmetke ýmitker­ler qyzmetke túru ýshin 4-5 jyl boldy test tapsyryp jýrgenine. Songhy Qaztest tapsyrghandarmen әngime­lesu jýrgizip, memlekettik tilde qújat әzirlemek týgil, qazaq­sha sóiley almaytynyna tanghaldyq. Ay sayyn memlekettik qyzmetkerlerding júmysyn baghalau kezin­de memlekettik tilde qújat әzirleui baghalanugha tiyis.
Kezinde әkimdikke qarap, keyin ministrlikterding qaramaghyna auysqan aumaqtyq mekemelerding qala әkimdigine qaraghandaghy jetken jetistikterinen aiyrylyp qalghan jaghdayy bar. Qazaq tilinde is jýrgizetin mekemeler, ministrlikke baghynysqa ótkennen keyin isqaghazdaryn tolyghymen orys tilinde jýrgizuge kóshken. Taghy bir aumaqtyq mekemening basshysy - últtyng janashyry, qyzmetkerlerden is jýrgizudi qazaq tilinde jýrgizudi talap etedi. Atalghan mekemeden qújattar, ótinishterge jauaptar qazaq tilinde jiberiledi. Bir ókinishtisi - basqa mekemeler jauaptardyng orys tilinde bolghanyn talap etedi. Mamandar ne isterin bilmey bas qatyruda. Eki júmys isteuge tura kelip otyr.
Aynalyp kelgende, biz ózining memlekettik tilin bilmeytin, erteng qyzmetke túrghanda kópshiligining bilgisi de kelmeytin úrpaqty ózimiz dayyndap kelemiz. Ýshinshiden, tildik ortany qalyptastyratyn tetikting ýlkeni býgin tórimizdegi teledidarda, dýkendegi kitapta, dýngirshektegi gazet-jurnalda. Endi osylargha «qanshasy qazaq tilinde» degen saualmen bir sәt kónil audarayyq. Áriyne, bizding tilde emes. Al osyny kóretin, oqityn balalar, jetkinshekter, jastar qay tilge beyim bolyp, qay tilding artyqshylyghyn sezinip ósui kerek?! Jauap әlgindey, taghy da bizding tilde emes. Al osyghan qanday pәrmen jasalynyp jatyr, ne isteymiz, amaly men dәrui nede deytin bolsaq, ziyaly qauym ondaghan jyldar aityp kele jatqan «Memlekettik til turaly» arnayy Zang qabyldanuy kerek. Óitkeni qazirgi zandy júmys istete almadyq, tolyq júmys istey qal­ghannyng ózinde búl zang - sonau 1997 jyly qazaqtyng elu payyzdan jana asqan, ekonomikalyq-әleumettik jaghynan býgingidey damu jolyna týspegen, últymyz ózining qúndylyqtaryna endi bas qoyghan, kónil búrghan kezende qabyldanghan zan. Qazirgi dәuir talaby basqa. Qazaqstannyng ishki jaghdayy ghana emes, әlemdik sayasatta da, ruhany damuda da әjeptәuir ózgerister boldy. Osy zang qabyldanghan jyldary «jahandanu kele jatyr» dep ýrketin edik, sol jahandanu degeniniz ýiinizge kirip aldy, mektebinizge de, mekemenizge de endi. Sol ýshin qazaqqa ruhany qorghanysh, immuniytet kerek. Onyng aty da, zaty da, dauasy da, shipasy da, amaly da - til, últymyzdyng ruhany ústyny, memleketimizding airyqsha belgisi! Zayyrly, qúqyqtyq memleket qúrugha bet alghan Qazaqstan Respublikasynda onyng memlekettik tili qazaq tilinde zanmen qyzghyshtay qoruymyz kerek, tilge eng aldymen sayasy qamqorlyq kerek. Sonda ghana tiline jartylay teris qarap túrghan qoghamnyng beti búrylady. Búghan qosa memlekettik tilding kósegesin kógertip, kórpesin kenitetin jәne bir atqarylar sharua bar. Ol - Til agenttigin qúru, sonyng tóniregine barlyq jergilikti basqarmalardy jinaqtau. Derbes mekeme ghana erkin sheshushi júmystar atqara almaq. Qazirgi Til komiytetining tәjiriybesi osyny san mәrte aighaqtady, aighaqtay beredi de. Memlekettik dengeydegi әr sharuanyng sheshilui ýshin oghan batyl qadamdar kerek, al batyl qadamdardy qolynda qúzyreti bar mekeme ghana jýzege asyrmaq. Tilge qatysty jana memlekettik baghdarlama qabyldanyp jatqan shaqta 2020 jylgha deyin shyn mәninde memlekettik tilding mәselesin sheshemiz desek, onda sol auqymdy baghdarlamany jýzege asyrugha qúzyreti jetetin, shamasy keletin zang da kerek, uәkiletti organ da kerek. Búl - memlekettik til retindegi qazaq tilining adymyn asharlyq uaqyt talaby, kópshilikting kókeyindegisi. Oghan býgingi Qazaqstannyng sayasiy-әleumettik pәrmeni de, demografiyalyq jaghdayy da túp-tura sәikes kelip túr. Úrymtal shaq - osy.
3. Tәuelsizdik, mening oiymsha, eng aldymen úlan-asyr toy emes, tipti tabysymyzdy dabyralap, bórkimizdi aspangha atu da emes, tәuelsizdikting atauly jyly - eng aldymen әr azamattyn, újymnyng ne istedim, ne istey alamyn dep esep beretin, tabysyn tartu etetin belesi. Osylay bolghannan song da bizding basqarma ayauly Otanymyzdyn, qymbat tәuelsizdigimizding belesti merekesine birqatar is-sharalar josparlaghan. Álbette, búl is-sharalardyng iydeyasy da, maqsaty da - otanshyldyq, elshildik múrattardy nasihattau. Búl sharalarymyzdyng barshasy Astana qalasy әki­mining 28 aqpandaghy № 21-6 Ókimining negizinde Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 20 jyldyghyn merekeleuge arnalghan is-sharalar josparynyng auqymynda ótkiziledi. Memlekettik tilding mәrtebesi men manyzyn halyq arasyna keninen nasihattau, jastardyng últjandylyq sezimin oyatu, elin, jerin, tughan tilin sýng Otan aldyndaghy boryshtary ekendigin úghyndyru maqsatynda seminarlar, bayqaular, әdebiy-muzykalyq keshter, kezdesuler, aqyndar keshin ótkizu josparlanghan. Tarihy túlghalarymyz arqyly jastardy otansýigishtikke tәrbiyeleu maqsatynda Álihan Bókeyhan, Ybyray Altynsariyn, Mәlik Ghabdulliyn, Múqaghaly Maqataev, Mústafa Shoqay kóshelerining merekeleri ótkizildi. Sonymen qatar «Til - tәuelsizdik túghyry» atty seminar, «Otan otbasynan bastalady» bayqauy, «Abaydyng sózi - qazaqtyng boytúmary» Abay oquy, Memlekettik syilyqtyng laureaty B.Tileuhanmen kezdesu, «Tәu eter Tәuelsizdik qúdireti» jas aqyndar keshi, «Qazaqstan mәngi jasasyn!» әdebiy-muzykalyq kesh, Tәuelsizdik danghylynda «Tәuelsizdik múraty - tegeurindi el bolu», Jeltoqsan kóshesinde «Jeltoqsannyng jenisi - Tәuelsizdik» atty merekelik is-shara jәne Qazaqstan halqy tilderi festivali ayasynda «Azat elge amanat tughan tili» atty merekelik is-shara ótkiziledi, sonday-aq tәuelsizdigimizdi pash etetin, ruhany qaynarlarymyzgha ýniltetin kitaptar dayyndau da oiymyzda bar.

"Ana tili" gazeti