Ádilghazy BEKTIBAEV, t.gh.d.: Jer qoynauyndaghy paydaly qazylymdardy iygerude ata-babamyzdyng ýlesi ýlken
- Ádilghazy Dәuitúly, «Jeri baydyng - eli bay» deydi halqymyz.  Qazaqstan jer kólemi jaghynan әlemdegi memleketter arasynda toghyzynshy  oryn alatynyn qazir ekining biri biledi. Al kózden tasa jatqan jer  qoynauyndaghy tabighy baylyghymyz jayly kópshilik bile bermeytini anyq. Sol  turaly ne aitar ediniz? 
- Súraghynyz oryndy, biraq mening  mamandyghyma janama týrde ghana qatysy bar. Olay deytinim, jer qoynauynda,  yaghny óziniz aitqanday kózden tasa jatqan tabighy baylyqty izdeu, ashu,  olardyng qanday terendikte jatqany, ken ornynyng kólemi, pishini, jatys  jaghdaylary jәne taghy da basqa ken óndiruge qatysty erekshelikteri jayly  maghlúmattarmen geologtar ainalysady. Al bizder, yaghny tau injenerleri,  geologtardyng әr ken orny turaly anyqtamalaryna sýienip, jer qoynauyndaghy  barlanghan paydaly qazylymdar qorynyng ysyrapsyz alynuyna, tolyghyraq  iygeriluine nazar audaramyz. Degenmen әr adam tek ózining mamandyghymen  shektelip qalmay, mýmkindiginshe irgeles mamandyqtardyng júmys  nәtiyjelerinen de habardar bolsa artyq bolmaydy ghoy.
- Ádilghazy Dәuitúly, «Jeri baydyng - eli bay» deydi halqymyz.  Qazaqstan jer kólemi jaghynan әlemdegi memleketter arasynda toghyzynshy  oryn alatynyn qazir ekining biri biledi. Al kózden tasa jatqan jer  qoynauyndaghy tabighy baylyghymyz jayly kópshilik bile bermeytini anyq. Sol  turaly ne aitar ediniz? 
- Súraghynyz oryndy, biraq mening  mamandyghyma janama týrde ghana qatysy bar. Olay deytinim, jer qoynauynda,  yaghny óziniz aitqanday kózden tasa jatqan tabighy baylyqty izdeu, ashu,  olardyng qanday terendikte jatqany, ken ornynyng kólemi, pishini, jatys  jaghdaylary jәne taghy da basqa ken óndiruge qatysty erekshelikteri jayly  maghlúmattarmen geologtar ainalysady. Al bizder, yaghny tau injenerleri,  geologtardyng әr ken orny turaly anyqtamalaryna sýienip, jer qoynauyndaghy  barlanghan paydaly qazylymdar qorynyng ysyrapsyz alynuyna, tolyghyraq  iygeriluine nazar audaramyz. Degenmen әr adam tek ózining mamandyghymen  shektelip qalmay, mýmkindiginshe irgeles mamandyqtardyng júmys  nәtiyjelerinen de habardar bolsa artyq bolmaydy ghoy. 
Qazaq jerining  alyp jatqan aumaghy 2,7 mln-nan astam sharshy shaqyrym. Jer baylyghy - el  baylyghy emes pe, jerimiz qanday keng bolsa, onyng qoynauy da әrtýrli asyl  qazynagha sonday mol. Kópke arnalghan әdebiyet betterinde aitylyp jýrgendey  D.Mendeleev kestesindegi keltirilgen himiyalyq elementterding qazirgi  tanda qazaq jerinde kezdespeytinderi kemde-kem. Solardyng basym kópshiligi  búl kýnde elimizdegi halyq sharuashylyghynyng kýndelikti múqtajyn  qanaghattandyrady. 
- Osynday aumaqty jerde shamamen qansha ken oryndary bar? 
-  Tarihy derekterde XX ghasyrdyng basyna deyin qazaq jerindegi ashylghan ken  oryndarynyng jalpy sany 857-ge jetipti. Al geologtardyng derekterine  sýiensek, ótken ghasyrdyng ekinshi jartysynda respublika jerindegi  óndiristik әrtýrli paydaly qazylym ken oryndarynyng sany eki mynnan astam  eken. Múnyng birazyn ertedegi qazaq jerin mekendegen adamdar da qazyp  alyp, ózderining kýndelikti qajetterine jaratqan. Oghan «chudi» dәuiri (óte  ertegi zamanda) adamdarynyng ken ornyn izdestirip, jer betine shyghyp  jatqan nemese oghan jaqyn ornalasqan ken oryndarynan shygharylghan paydaly  qazylymdardyng óndelgen qaldyqtary men bizding zamanymyzgha jetken  qazyndylary dәlel. Keybir mamandardyng pikirinshe, «chudi» dәuiri  qaldyqtarynyng qazaq jerindegi kóptigi jaghynan tek Afrikadan ghana qalyp  túrghan kórinemiz. Tau-ken ónerkәsibining ol kezdegi dәuirlegen jerleri,  әsirese, Altay óniri men Ortalyq Qazaqstan bolsa kerek. Múnyng ózi qazaq  jerindegi qazirgi kezde júmys istep túrghan tau-ken isimen baylanysty  iri-iri ónerkәsipterding tez arada boy kóterip iske qosyluyna ong yqpal  tiygizgeni anyq. 
Ghasyrlar boyy mýlgip jatqan jer qoynauyndaghy paydaly  qazbalar songhy eki ghasyrdyng ayasynda adamzattyng tirshiligine, әleumettik  damuyna ýlken әserin tiygizip, bir kezdegi eleusiz qazaq elin әlemge pash  ete bastady. 
- Elimizding qay jerinde ken oryndary kóp kezdesedi? 
-  Eresen baylyghymen qiyalyndy qayran qaldyratyn Kendi Altay, Ontýstik  Qazaqstan, Soltýstik Qazaqstan, Torghay, Qostanay obylystaryn maqtanyshpen  ataugha bolady. 
Kendi Altaydyng siyrek jәne shashyrandy elementteri  ornalasqan birneshe jýzdegen mys, qorghasyn, myrysh, altyn, kýmis ken  oryndary belgili. Kenes Odaghynyng túsynda «Qazaqstan - týsti metallurgiya  qoymasy» degen ataqqa tegin ie bolghan joq. Óitkeni qorghasyn, myrysh,  kýmisting qory jaghynan Kenes Odaghynda birinshi, mys qory boyynsha ekinshi  oryn alatyn. Tek Ortalyq Qazaqstan jerining qoynauynda 1700 mys, 650  qorghasyn jәne myrysh ken oryndary men olardyng belgileri, sonday-aq  Ontýstik Qazaqstanda 110, Altayda 900 týsti metaldar ken oryndary men  olardyng belgileri anyqtalghan-dy. 
Qazaqstan tek qana týsti metaldargha  ghana bay emes, onyng baytaq qoynauynda halyq sharuashylyghynyng qay salasyna  bolmasyn qajetti paydaly qazbalardyng basqa týrleri de jetkilikti.  Mysaly, kómir, múnay, shymtezek, gaz, janghysh taqta tastargha óte bay.  Qazaq jerining jer qoynauyndaghy kómir men temir kenining qory jaghynan  búrynghy Odaq boyynsha Resey men Ukraina respublikalarynan keyin ýshinshi  orynda bolatyn. Qazaqstannyng baytaq dalasyna ornalasqan janghysh  qazylymdar ken oryndary men olardyng belgi bergen jerlerining sany 455-ten  astam. Boljam boyynsha tek qana kómirding jalpy qory 280 mlrd tonnadan  asatyn kórinedi. 
Al geologtardyng derekterine qaraghanda, tek Atasu  temir-marganes basseyninde qara metall ken oryndary men olardyng belgi  bergen jerlerining jalpy sany 578 bolsa, onyng 401 temir, 177-si marganes  metaldaryna qatysty. 
Sol siyaqty bizding respublika vanadiy, hrom,  niykeli, kobalit jәne basqa da metaldar ken oryndarynyng qorlary jaghynan  jetekshi oryndargha ie dep aitugha bolady. Ayta berse úzaq әngime. Qazaq  jerining qoynauyndaghy barlanghan tabighy baylyqtardy bir maqala kóleminde  barlyghyn bayandap beru mýmkin emes, onyng qajeti de bola qoymas. Baymyz  dep auyz toltyryp aita bergennen halyq bay bolmaydy. Bardyng qadirin  biletin aqyl, úqypty qol, oily әreket kerek oghan. Sonda ghana baylyq  ózining qasiyetti úghymyna ie bolady, tolyq qúndylyqqa ainalady. 
-  Jer qoynauyndaghy osynshama mol tabighy baylyq kózderining ashyluy tek qana  barlau júmystaryn jýrgizip, zertteu arqyly ghylymy tәsilderge negizdelgen  be, qalay? 
- Áriyne, múnday mol paydaly tabighy baylyqtyng  kózderin jýieli týrde ghylymy zertteu júmystaryn jýrgizip baryp ashu, ol  kezde mýmkin emes edi. Olardyng birsypyrasy tek búrghylau tehnikasynyng  kómeginen basqa ejelgi «chudi» dәuirinen qalghan qazyndylar izin paydalanu  arqyly tabylsa, keybireuleri tang qalarlyq kezdeysoq oqighalar  nәtiyjesinde ashylghany turaly anyzgha bergisiz qyzyqty derekter bar. 
«Bir  joq, bir joqty tabady» deydi qazaq. Sol siyaqty Ubaghan Torghay qonyr  kómir basseyinining tabyluy bylay bolypty. Geolog A.Volkov boksit izdep  únghyma búrghylau kezinde kezdeysoq 56 men 102 m aralyghyndaghy terendikte  0,15 metrden 1,04 metrge deyin qalyndyghy bar tórt qonyr kómir qabatyna  kez bolady. Osydan bastap, búl jerde tiyanaqty barlau júmysyn jýrgizu  nәtiyjesinde 16 qonyr kómir kenorny ashylady. Sóitip, olardyng jalpy qory  40 mlrd tonnagha jetedi degen boljam jasalypty. 
- Ken oryndarynyng ashyluyna jergilikti últtyn, tipten qazaqtardyng da ýlesi bar emes pe? 
-  Keybir ken oryndardyng ashylu tarihy jergilikti qazaq sharualarynyng atymen  baylanystylyghyn aita ketken jón. Mysaly, bir kezde Odaq boyynsha ýshinshi  kómir oshaghy dep atalghan Qaraghandy tas kómir basseynin qoyshy Appaq  Bayjanov ashqan kórinedi. Búl anyz bylay bayandalady: «Appaq Qaraghandy  sayynda jer ýstine shyghyp jatqan qara tastardy jinap alyp, tas qoryqpen  sýt pisirmekshi bolyp ot jaghady. Birazdan keyin qayta oralyp kelse, әlgi  tastary janyp ketipti. Qyzu shoqtyng ýstine qara tasty taghy da ýiip  salady. Ol da janyp ketedi. Sosyn ol qara tasty qapqa toltyryp, ýiine  әkelip otyn retinde paydalanady. Keyin janghysh qara tastardy býkil auyl  bolyp qazyp, otyn ornyna qoldanady. Búl auyl paydalanyp jýrgen janghysh  qara tastyng habary kórshi auyldargha da jetedi. Sóitip, kómir qazushylardyng  sany kóbeyedi. Ásirese, ústalar quanghan kórinedi. Óitkeni kórikte tas  kómir jaqsy janady.» 
Qazirgi kómir óndirudegi alyptardyng biri  Ekibastúz kómir ken orny da Qasym Pishenbaevtyng atymen baylanysty degen  derekter bar. Ol bylay bolghan: «Qasym elden ketip, kópes orystargha  jaldanyp júmys istegen. Onyng mindeti - daladan ken izdep, tabylghan ken  ornyna sol orys kópesterining attary jazylghan qaghazdy kómip belgileu.  Osynday bir saparynda ol Kerekudegi (Pavlodardaghy) Derov degen kópesten  shyghyp kele jatyp, jolda kezdesken sortang túzdy kólding ontýstik batysynda  shyghyp jatqan kómirge kózi týsedi. Ol kezde birtalay ken týrlerin  ajyrata biletin Qasym onyng tas kómir ekenin anyqtaghan. Odan song kópesten  alghan belgini sol jerge kómip, ýstine óz belgisin eki bas túz qoyady.  Sodan beri búl ken orny «Ekibastúz» degen atqa ie bolghan. Qasym Kerekuge  qayta oralyp, dorbagha salyp alghan kómirdi Derovqa kórsetedi. Aqysyna  Derov oghan qolma-qol 30 som aqsha beredi. Ózin shahta qazugha bastyq etip  taghayyndaydy. Kómir qabatyna jetkennen keyin Qasymdy ol júmystan  bosatyp, jer ólsheushining enbekaqysyn tólep, ken ornyn izdeuge jiberedi.  Alghashqy shahta Qasym shahtasy dep atalyp ketedi. 
Qasym, sonday-aq  Qandyqarasu, Josaly, Shoman t.b. birneshe ken oryndaryn ashqan. Sol siyaqty,  Qarasay geologiyalyq barlau tobynyng agha kollektory Mirghalym  Fahrezetdinov jәne Ámirghaly Qashaughaliyev Býrgem sayynan qorghasyn kenining  bay ornyn tapqan. Sol kezden bastap, búl ken ornyn «Mirghalymsay» dep  ataghan. 
Reti kelgende aita keteyik, Uspen kenishining ashylu tarihy  bylay bolypty. 1847 jyly jazda orys kópesi Ushakovtyng ken ornyn izdeytin  barlaushylarynyng biri Neldi shatqalynan bir qap mys kenin alyp keledi.  Ushakov oghan bir qoydyng baghasynday kýmis aqsha beredi de, ózi mys kenin  alghan jerge baryp, kóptegen or siyaqty qazyndylar men ýiindilerdi kóredi.  Sóitip, búl qazyndylar erte zamandaghy adamdardyng ken óndirgen jerleri  ekenine kózi jetedi. Ushakov kóp oilanbay, birden joghary oryngha Uspen ken  ornyn ashqany turaly habarlaydy. Sonymen, Neldi shatqalynyng iyesi  Bozdaqovtan 86 tenge kýmis aqshagha 1852 jyly Uspen ken ornyn qazyp  alghansha jalgha alady. 
Qazirgi Jezqazghan kenorny da bizding jyl  sanauymyzdan 3000 jyl búryn qola dәuirinde belgili bolghan. Sol qola  dәuirining ózinde-aq Jezqazghanda iri mys óndirisi bolghany anyqtalyp otyr.  Sonyng da nәtiyjesi bolasa kerek, ejelgi «chudi» qazyndylarynyng izimen  birtalay ken orny ashylghan-dy. Sol kezden qalghan mys qorytqan pesh,  paydaly qazylymdar úsaqtary, tas qayla, tas balta jәne taghy da basqa  óndiris qúraldarynyng qaldyqtary bizding zamanymyzgha deyin saqtalghan. 
Orys  kópesteri syilyq jasap, jergilikti qazaqtardy ken ornyn izdeuge  júmyldyryp paydaly qazylymdar kózin ashuda birtalay tabysqa jetkenin ashyp  aitqan jón. Kóne qazyndylary bar jerlerdi jaqsy biletin jergilikti  qazaqtardyng kómegimen mys, qorghasyn jәne kýmis ken oryndary Berqara,  Qyzyl-espe, Bes-shoqy, Belozerskoe jәne t.b. ashyldy. 
1847 jyly  N.Ushakov joghary oryndargha qola dәuirining qazyndylar izimen belgili  bolghanymen, ol taghy alty mys ken oryndaryn ashtym dep habarlaydy. Olar:  Pokrovskoe qazirgi «Pokro», Krestovozdviyjenskoe - «Kresto»,  Petropavlovskoe - «Petro», Zlatousovskoe, Nikoliskoe jәne Spaskoe. Búl  jerlerding bәrin ol jer iyesi Shiyaq Toqsybergenovten 400 tengege satyp  alady. 
Qazaq dalasynyng shyghys jaq bóliginen kópes Papov 35-ke tayau  ken orny ashylghandyghy jóninde joghary oryndargha habarlaghan. Olardyng  kópshiligi erte zamandaghy qorghasyn, mys jәne kýmis óndirgen qazyndylardyng  izi arqyly tabylghan. Áriyne búl - jer qoynauyn iygeruding sabaqtastyghynyng  nәtiyjesi.
<!--pagebreak-->
Qostanay oblysyndaghy óte bay iri Sokolov-Sarybay temir ken  ornynyng ashyluyna týrtki bolghan geolog emes, basqa mamandyq iyesi-Oral  aeroflotynyng úshqyshy - M.Surgutanov. Ol júmys jaghdayymen Nikolaevqa  poselkasynda túrghan Ayat ekspedisiyasynyng Qostanaydaghy Oral geologiya  basqarmasyna ózining «PO-2» úshaghymen jiyi-jii úshyp baryp túrghan. 
Biluge  yntyzary mol, daryndy M.Surgutanov geologtarmen aralasyp,  qarym-qatynasta jýrip magnittik auytqushylyqtyng neden bolatynyn estip  qanyqqan. Birde 1949 jyly kókti búlt basqan, kýn búlynghyr bolatyn. Aua  rayynyng qolaysyzdyghyna baylanysty oghan ózining úshaghymen joghary kóterilmey  jer bauyrlap úshuyna tura keledi. Sondyqtan da ol jiyi-jii úshaq  aspaptaryna qarap úshu baghytyn qadaghalap otyrady. Bir mezgilde Sarybay  kólining janyndaghy shatqaldan óte bergende kenetten kompastyng magnittik  tili ózin qalypty jaghdaydaghyday emes, qalay bolsa solay baghytyn ózgertip  sezik tudyrady. Osy saparynan qaytyp kele jatyp, taghy da әlgi jerge  kelgende, kompastyng magnittik tili búrynghyday baghytty dúrys kórsetpey,  yryqtan shyghyp ketkeni bayqalady. Osyny anyqtau ýshin M.Surgutanov janaghy  jerding ýstinen olay-bylay әldeneshe ret úshyp ótip, búl arada birdenening  baryna ózining senimin arttyra týsedi. Ol osy sapardan kele sala ózining  joramalyn geologtargha habarlaydy. Geologtar M.Surgutanovtyng aitqanyna  den qoyyp tyndap, onymen birge әlgi jerge kelip, arly-berli úshyp,  kompastyng magnittik tilining qozghalys tәrtibine qarap, búl jerde temir  kenining ýlken shoghyrynyng jer betine jaqyn jatqandyghynan degen qorytyndygha  keledi. Osy joramaldy 1949 jyly Torghay geofizikalyq ekspedisiyanyng  adamdary rastaydy. M.Surgutanovqa geologtardyng bir tobymen qosa, óte bay  magnitti temir ken ornyn barlap ashqandary ýshin Lenindik syilyq  beriledi. 
- Elimiz egemendik alghangha deyingi kezenderde ken óndiru qarqyny qanday dengeyde boldy? 
-  Akademik Q. Sәtbaevtyng aituyna qaraghanda, erte zamanda Uspen kenishinen  mólshermen 200 myng tonna ken óndirip, odan 20 myng tonna mys alghan eken. 
1955-1883  jyldar aralyghynda Spask kenishinen 242855 pút, al Voskresensk kenishinen  26587 pút mys kenderi óndirilgen kórinedi. Qazirgi kezde belgili  bolghanday Jezqazghan tipti qola dәuirinde iri mys kenin óndiru orny  bolghan eken. Oghan milliongha tarta tonna bay mys kenderin qazyp jәne  óndirilgen júmystardyng qaldyqtary men izderi dәlel. 
Qazaq jerinde  ken óndiru júmysy boljam boyynsha osydan tórt myng jylday búryn bastalghany  mәlim. Ken izdeushiler men ony qazushylar qola dәuirining adamdary bolsa  kerek. Altay men Qalba manynda ken óndiru tarihyn kóp jylday zertteumen  ainalysqan geolog S.Chernikovtyng esebi boyynsha Altayda ken óndiru júmysy  jýrgizilip, qola dәuirinde 500 jyl boyy ortasha jyldyq qola ónimi 5  tonnagha deyin jetipti. Ol dәuirde múnday kólemde metall óndiru  tanqalarlyqtay jaghday. Odan jergilikti adamdar nayza, pyshaq, qayla,  jebening úshyn, semser t.b. qúraldar jasap, paydalanghan. Sonymen, qola  dәuirinde Qazaqstannyng shyghys bóligi aitarlyqtay iri óndiris audanyna  ainalghan. Qoladan jasalghan әrtýrli búiymdar tipti Europanyng batysyna  deyin jetkizilgen. Sol siyaqty ken óndiru júmystarynyng izderi  Qazaqstannyng basqa jerlerinde de jýrgizilgendigin dәleldeydi. 
«Chudi»  dәuirinen keyin Qazaqstan jer qoynauynyng tabighy baylyqtaryn óndiru  belgisiz sebeptermen tau-ken isi úzaq uaqytqa deyin toqyraugha úshyraydy.  Tek on segizinshi ghasyrdan bastap, ken óndiru isi qaytadan beleng alady.  Búl orys imperiyasynyng qazaq jerin otarlau sayasatyna baylanysty edi.  Búrynghy kóne zamandaghy ken óndirilgen jerlerding izimen jәne jergilikti  halyqtardyng kómegimen orys kópesteri kóptegen mys, qorghasyn jәne týsti  metaldar men qosa basqa da paydaly qazylymdar ken oryndaryn tauyp,  Qazaqstan jerinen ken óndiru júmystary qaytadan qanat jaydy. 
Patsha  ókimeti tarapynan qazaq jerine kóptegen ekspedisiyalar úiymdastyrylady.  Olardyng júmys qorytyndylary nәtiyjesinde qazaq jerining paydaly  qazylymdargha tanqalarlyqtay bay ekeni anyqtaldy. Múny estigen  ónerkәsipshiler bay maqsatymen qazaq dalasyna barugha ansarlary audy.  Sóitip, qazaq jerinde ken óndiru isining ekinshi kezeni bastaldy. Orys  kópesteri jergilikti halyqtarmen ózderine paydaly sauda jýrgizuimen  qatar, qazaqtardy ken ornyn ashugha da útymdy paydalanady. Al ken orny bar  jerlerdi olardan arzan baghagha satyp alyp, tiyimsiz bola bastaghan  kezderde ekinshi bireuge satyp ketip otyrghan. 
Qazaqstannyng basqa  jerindegidey Altayda da ken óndiru júmysy qaraqshylyq tәsilmen  jýrgizilip, ken oryndardyng eng bay sapaly jerlerin ghana qazyp alatyn  bolghan. Orys kópesteri arzan júmys qolyn paydalanyp, altyn, kýmis jәne  qorghasyn men mys óndiru arqyly adam aitqysyz mol paydagha keneledi.  1747-1908 jyldar aralyghynda Altay ken okrugi 2,5 myng tonna altyndanghan  kýmis, 115 myng tonna qorghasyn jәne 18 myng tonna mys alypty. Keyinnen  altyndanghan kýmisten 30-35 pút altyn aiyrghan. Sonymen, Kendi Altaydan  óndirilgen kýmis Reseydegi qorytylatyn barlyq kýmisting 75 payyzyn  qúraghan eken. 
Kezinde 1857 Qarqaraly okrugine qarasty Voznesensk mys  kenishinen 6-7 metr terendikten taza (99 %) ýsh kesek tabighy mys  tabylghan. Bireuining salmaghy - 52,5, ekinshisining - 49, ýshinshisining - 39,5  pút bolypty. Revolusiyagha deyingi Qazaqstan jayly bilgir  E.Bekmúhametovtyng aituynsha, eng auyryn 1858 jyly aghayyndy Popovtar Resey  imperatoryna syigha tartqan eken. Qazirgi tanda ol (Resey imperatoryna  syigha tartqan ýshinshi taza tabighy mys kesek) Sankt-Peterburgtaghy tau-ken  institutynyng múrajayynda saqtauly. Qalghan ekeuin sol jyly Parijdegi  dýniyejýzilik kórmesine jiberipti. 
Osy qyruar paydaly qazylymdar  baylyghy óz aldyna, al olardyng bir-birine jaqyn shoghyrlana ornalasuynyng da  aiyryqsha manyzy zor. Keybir shiykizattardy alysqa tasymay, jol shyghynyn  azaytyp tiyimdi paydalanugha mýmkindik beredi. Aytalyq, jerining aumaghy 800  myng sharshy shaqyrymgha tayau Ortalyq Qazaqstandaghy mys óndiretin alyp  Jezqazghan, Qonyrat, temir ken oryndary - Atasu men Qarsaqpay, marganes  ken oryndary - Atasu men Jezdi, ataqty Qaraghandy kómir basseynine jaqyn  ornalasqan. Sonymen qatar jer betining jazyqtyghy, aua rayynyng qolaylyghy,  ashyq kýnderding moldylyghy, qúrghaqtyghy, ken denelerining jer betine jaqyn  ornalasuy jәne taghy basqa da kóptegen ontayly jaghdaylardyng jiyntyghy ken  óndiru júmysynyng qarqyndauyna, onyng ózindik qúnynyng tómen boluyna jәne  ken qazu júmysyn ashyq tәsilmen jýrgizuge ong yqpal jasady. 
- Al endi múnay men basqa da ken oryndary turaly ne aitasyz? 
-  Búdan myng jyldan astam uaqytta múnay adam balasyna jaryq beru men em  ýshin ghana qoldanylghan kórinedi. Qazir múnay jәne odan óndirilgen zattar  halyq sharuashylyghynyng barlyq salasynda onyng san aluan týrli múqtajyn óteu  ýshin paydalanylady. 
Bir tonna múnay 1,3 tonna antrasitty, 3 tonna qonyr kómirdi, 33 tonna shymtezekti jәne 7 tonna janghysh tasty almastyrady eken. 
Songhy  uaqytqa deyin Qazaqstan múnay óndiru salasynda eleusiz bolyp kelse,  Jetibay men Ontýstik Manghyshlaqtaghy Ózen, Kenqiyaq, Prorvy, Boranqúl jәne  basqa da iri Kaspiy oipatynyng Ontýstik shyghysynda ken oryndarynyng  ashyluyna baylanysty búrynghy Odaq boyynsha ýshinshi oryngha ie boldy. 
1967 jyldyng basyna deyin qazaq jerinde 41 múnay ken orny bar ekeni anyqtaldy. 
Ýlken  múnaydy izdestiruding bastamasy 1959 jyldan bastaldy delinedi. Osy  baghytta kóp enbek etip, ter tókken kórnekti geologtardyng ýlken múnaydy  ashyp iygerudegi qosqan ýlesteri orasan zor. Solardyng qataryndaghy  J.Dosmúhambetov, B.Diyakov, Sh.Esenov, E.Ivanov, N.Imashev, N.Kaliniyn,  X.Mahambetov, V.Matveev, V.Tokarev, N.Cherepanov, H.Ózbekghaliyev 1966 jyly  Lenindik syilyqqa ie boldy. 
Kópshilik zertteushiler qara metaldar qataryna temir, marganes, vanadiy, hrom, niykeli jәne kobalit kenderin jatqyzady. 
Qazaq  jerinde búl kezde 30-dan astam temir ken orny barlanyp, onyng jalpy qory  shamamen 77,8 mlrd tonna dep eseptelgen-di. Jonghar Alatau jәne Ortalyq  Qazaqstanda kóne zamanda temir óndirilgen qazyndylardyng izderi de osy  kýnge deyin saqtalghan. 
Qazaqstan búrynghy Odaq boyynsha Resey men Ukrainadan keyin ýshinshi oryn alatyn. 
Bir  kezde Ortalyq Qazaqstandaghy temir kenining qory jaghynan Beligiya, Italiya,  Norvegiya, Portugaliya jәne Shvesiyanyng qorlaryn qosa eseptegenge teng dep  sanalghan-dy. 
Kezinde Respublikada 15 marganes ken orny belgili  bolghan. Olardyng bolashaq qory 180 mln tonna dep eseptelingen-di.  Marganesting bolatqa qosyndysy oghan tútqyrlyq, beriktik jәne sozylymdylyq  qasiyet beredi. Sondyqtan da ol qara jәne týsti metallurgiya salalarynda  keninen qoldanylady. 
Vanadiy shashyrandy elementter qataryna jatady.  Qazan tónkerisine deyin Qazaqstanda vanadiy ken orny mýlde belgili  bolmaghan. Qazirgi uaqytta bizding respublika vanadiyding qory jaghynan  dýniyejýzinde aldynghy orynda. 
Hrom qosyndysy bolattyng tútqyrlyghyn  arttyryp, beriktigin kýsheytip metaldyng mýjiluge qarsylyq etu qasiyetin  arttyra týsedi. Bir kezde Qazaqstan jerinde hromit ken oryndary belgisiz  bolsa, búl kýnde ózining qory jaghynan dýniyejýzi boyynsha jetekshi oryngha  iye. Tek qana Dóng tobyndaghy ken oryndarynyng qory Ontýstik Afrika Odaghy,  Týrkiya, Gresiya jәne basqa elderding qorlaryn qosa eseptegendegi mólsherden  anaghúrlym kóp dep sanalghan. 
Niykeli men kobalit әdette tabighatta  birge kezdesedi eken. Eger niykeliding barlanghan qory jaghynan búrynghy  Kenes Odaghy dýniyejýzinde birinshi oryn alghan bolsa, Qazaqstan Kenes Odaghy  boyynsha ekinshi oryn alatyn. 
Qazaqstanda 37 niykeli men kobalit ken  oryndary belgili. Solardyng barlyghy da iygeruge bolatyn jәne iygeruge dayyn  ken oryndar. Olar Aqtóbe men Qostanay oblystarynda ornalasqan. 
Mine,  qazaq halqynyng ýlesine tiygen qyruar tabighy baylyqty tókpey-shashpay, óz  múqtajy men bolashaq úrpaqtar iygiligine dúrys paydalanudyng qamyn oilau -  býgingi úrpaq pen keler úrpaqtardyng ar-ojdanyna baylanysty mәsele. 
- Elbasynyng Joldauynda el baylyghyn tiyimdi paydalanu mәselesi de aitylyp jýr. Búl bizding bolashaghymyzdyng negizi emes pe? 
-  Álbette. Qazaqstan toqsanynshy jyldardyng basynda egemendi el boldy. Endi  jerining baylyghyn ózimiz basqaryp, qalauynsha paydalanyp halyq iygiligine  júmsaugha qoly jetti. Tipti býgingining ghana emes, bolashaq úrpaqtyng da  qamyn oilaugha erkindik tudy. Osy uaqyttan bastap, Qazaqstan  Respublikasynyng jer qoynauyndaghy paydaly qazylymdargha qamqorlyqpen  qarap, ýnemdep paydalanudyng kezeni bastaldy. Búghan Preziydentimiz N.  Nazarbaev airyqsha mәn berip otyruy kóregendik sayasaty dep bilgen jón.  Qazirgi kýnde elimizding birsypyra ken oryndary sheteldikterding uaqytsha  basqaruyna berildi.Olar elimizding damuyna ózindik ýlesterin qosuda. Tek  jer qoynauyndaghy paydaly qazylymdar halyq mýddesine say qamqorlyqpen  qazylyp alynyp jatsa, elimiz ýshin ýlken payda. 
- Ángimenizge raqmet. 
Súhbattasqan 
Jeksen ALPARTEGI
http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8967&Itemid=2
 
                                                                                                 