HH ghasyrdyng basy qazaq poeziyasynyng adamzattyq dengeyde oy qauzaugha qúlash úrghan shaghy boldy. Osy dәuirde ómir sýrgen Mәshhýr Jýsip «Qazaqtyng kóp sózderi júmbaq, olardy sheshu kerek» depti. Búl bizding jazbamyzgha da qatysty sóz eken... Shynynda biz aityp otyrghan kezenning poeziyasyn (әsirese, tereng pәlsapaly, sopylyq sarynda jazylghan Abay, Shahkәrim, t.b. ólenderin) dindegi mýtәshabihat ayattargha tәuiyil jasaghanday ejigin ashyp, aqyl dýrbisimen, aqiqat tarazysyna salyp, aitatyn aqiqatyn naqtylau lazym.

«Kónilining kózi ashyq, sergegi ýshin» «jastargha (keler úrpaqqa, keyingi dәuirge)» «ýlgi (adamdyq núsqa, ruhany baghdar)» (Abay)  berip jazylghan sony poeziya ýlgilerine yqylasty leksikalyq (semantikalyq) taldau qajet. Bolmasa, «soqyr tauyqqa bәri biday».

Al, endi sóz Shahkәrim qajynyng «Shynnan ózge Qúday joq» nyspyly óleni haqynda...

Maqala әlqissasynda aita keteyik, búl ólende bir dәuirding tútas shyndyghyn joghaltuy turaly últtyq dýnie tanymnyng ghalamat zary bar. Sonymen qosa, qajynyng sóz (ólenning túlghalyq detaliin) tandaudaghy qyrandyghyn oigha qalay qyzmet ettirgeni jayynda ghajap tәjiriybesi bar. Búl aitqanymyzdyng әmmesi ólendegi «shyn» sózinde jatyr.

Sondyqtan, atalghan ólendegi túlghalas «shyn» sózderining semantikasyn jeke-jeke qarastyru kerek. Endeshe...

                                        ShYNNAN ÓZGE QÚDAY JOQ

Shynnan ózge Qúday joq,

Anyq Qúday – Shyn Qúday.

Úqpay qalma alang bop,

Shyn bolmasa, kim Qúday?

Qazaq dýniyetanymyna zer salsaq, Qúdaydyng aty retinde «Alla», «Qúday», «Tәnir» deumen qatar, Alla Taghalanyng sipattaryn janaghy attarynyng aldyna qosyp ta aitady. «Qúdiret Alla» dep tang qalyp, «Jasaghan (Bizdi bar (haliyq) qylghan) Alla-ay» dep múng qarmap kýrsinip otyrghan qariyalardy bala kýnimizde talay kórdik.

Oyshyldar múrasy biz aitqan núsqanyng qalybymen jasalatyn sintegmalyq tirkesterding qataryn bayyta týsedi. Mәselen, Qoja Ahmet Yassauy «Bir jәne Barym!» (Allanyng 99 sipatynyng ishinde «әl-Ahad (Jalghyz, Bireu ghana, Dara), Hakim Abay «Patsha Qúday» (Allanyng 99 sipatynyng ishinde «әl-Mәlik (Patsha, eki dýniyenin, barlyq jaratylystyn, barsha ghalamnyng patshasy, patshalardyng Patshasy)» sipaty bar). Key jaghdaylarda «Patsha» (Abay), «IYe», «Jar» (Shәkәrim), «Bar jәne Bir(m)» (Yassauiy), «Jaratushy» (Mәshhýr Jýsip)  t.b. metaforalary arqyly aitqany talassyz is.

Múnday metaforalar shyn mәninde Allany toqsan toghyz esim-sipatynyng birimen (nemese ekeuimen) jasalyp túr. Ony ghalymdar jazyp ta, aityp ta jýr. Kózqaraqty oqyrman oishyldar enbegin paraqtasa-aq týsinetin aidan jaryq, kýnnen raushan bir shyndyq.

Jogharydaghy tirkester men metaforalar әrbir avtordyng shygharma jazudaghy múraty pen jetkizbek oiyna oray azdaghan maghynalyq rente ózgeshelik beretini bolmasa, atalghan sintagmalyq tirkesterding semantikalyq maghynasy birdey. «Alla» degen sóz. Onday bolsa, «Anyq Qúday – Shyn Qúday». Anyq Qúday – Haq Qúday(Haq Alla). Demek, búl jerdegi qajynyng «Shyn Qúday» degeni «Anyq Qúday», «Naghyz Jaratushy», «Haq Alla» úghymdaryn bildiretin sintagmalyq tirkes. «Yaghni, «ózgermeytin «Bir jәne Barym» (Yassauy taghylymy boyynsha) bolghan Alla» degen oidyng ózgeshe metaforalyq túlghasy.  Metafora bolghanda da, individualdyq metafora dep qarastyrugha bolady. Yaghni, maghynalyq renk ýshin taldap alynghan aqyndyq quattyn, zor shabyttyn, keng oilau sferasy men ózindik stiliding shyryn jemisi. Bolmasa, kim qalay atasa da Qúdaydyng Qúdaylyghyna bir min, kemis bolmaydy.

Endi birinshi tarmaqpen birlestire taldau jasasaq, «Haqtan (Allanyng sipaty) ózge Qúday joq, Anyq Qúday – Haq Alla» degen úghym alugha bolady.  Demek, «Úqpay qalma alang bop, Shynnan ózge Qúday joq» degeni «jalghan úrandar men mýddelerge baylanghan sayasy ýrdisterge, jelikpe nauqandargha aldanyp, alang bop úqpay qalma; Alladan ózge Qúday joq» deydi. Yaghni, sopylyq poeziyada, asyqtar jyrynda neshe ghasyr boyy ashyq hәm astary jyrlanyp kelgen «Lәә iylәhә illә Alla» degen shyndyghyn Shahkәrim qúbyltyp, astarlap, sony tirkespen kýrdelikke boy aldyryp týrlentip beredi. Anyq Qúdaydyng túlgha («kýn kósem») de emes, (kommunisti) jýie de emes, qúdayday tabynghan aldamshy «qúndylyqtar» da emes Shyn Qúday – Haq Alla ekenin jetkizedi.

Búl óleng jazylghan 1928 jyly búlay ashyq aitu mýmkin bolmaghandyqtan, atalghan joldar hәm әuliye, hәm qajy, hәm aqynnyng zor kórkemdik oilau sheberliginen tughan sәtti tirkester. Dindegi «Hikmetpen jetkizu» dep osyny aitsa kerek-ti.

«Shynnan ózge Qúday joq». Sóz sementikasyna ýnilmey, túlghasyna ghana boylap osy tarmaqty jeke taldap «Aqiqattan ózge Qúday joq» dep jansaq týsinik shygharmau lazym. Búl jerde qajynyng aitqysy kelgeni «Aqiqattyn (Shәkәrimshe aitsaq shyndyqtyn) Qúday ekendigi» emes.

Búghan qatysty aitarymyz: Eger búl ólendegi «Qúday» sózin auyspaly maghynada «(ólmes, tozbas, eshkimning yghyna jyghylmas) qúndylyq» dep topshylasaq, onda janaghynday týsinik shyghady. Ókinishke oray, ólende bastan-ayaq «Qúday» sózi óz maghynasynda berilip otyr. Sebebi, «Shyn bolmasa, kim Qúday?» deydi qajy. Qazaq diny tanymynda Allagha «kim?» degen súraq qoyylady. Mәselen, «Rabbyng kim?», «seni kim jaratty?», «kimnin qúlysyn?». Shahkәrim qajynyng «Músylmandyq sharty» enbeginde «Ua, dostar, adam ólgennen keyin mýnkir-nәnkir degen perishteler kelip, súrau alady. Sonda Qúdayyng kim, dining qay din, Payghambaryng kim dep, sondaylardy súraydy» deyiledi. Eger ólende «Qúday» sózi auyspaly (qúndylyq nemese basqa) mәnde qoldanylghanda búl jerde qajy «ne?» degen súraq qoyghan bolar edi.

Músylmandyq ruh singen búl bólimde Allaly adamzat sanasyndaghy «Qúday Bar», «Qúday Bir» deytin úly shyndyghyn aqyn óz azamattyq ýnine ainaldyryp bir ghana tirkeske sheber syighyza otyryp, sóz betonymen keler úrpaq tamashalap, ghibratlanyp jýrer eskertkish qúiyp ketipti.

                                       BÚZYLMAYTYN ShYN KEREK

Endi ólendi ary qaray birge oqiyq:

Búryn shyn bar, býgin shyn,

Erteng shyn bar – ýsh bólek.

Búl aradaghy «shyn» sózi «shyndyq, aqiqat» degen maghynada qoldanylyp otyr.  sol dәuirdegi «tarihy shyndyq» delinip jýrgen al, aqiqatynda búrmalanghan últtyng tarihy shyndyqtar menzeledi. Alayda qajy:

Keregi joq búlardyn,

Búzylmaytyn shyn kerek, - dep últtyng taza tanymyn, búrmalanbaghan shyndyqty izdeydi.

Shyn mәninde tarihy shyndyq búzylmaydy. Búzylatyn tarihy shyndyqqa «shyn» dep berilgen bagha. Satylatyn da, iyiletin de, ózgeretin de, búrmalanatyn da – osy. Berilgen, jazylghan, aitylghan baghalar, jazylghan, jazdyrghan «shyndar» ghana ózgeredi.

Atalmysh óleng 1928 jyly jazylghan. Sol tústa «búryn shyn» dep otyrghan  tarihy shyndyq búrmalanghan (Tarihymyz ben әdebiyetimizdi «úly aqpan tónkerisinen bastalady» degen pikirdi eskeriniz). «Býgingi shyn» degeni sol zamandaghy qoghamdyq-sayasi, últtyq-әleumettik hәm ruhaniy-diny shyndyqtar. Ol da túnshyqtyrylghan. «Erteng shyn» dep bolashaqty menzese, ol da jalang úrandar men ruhaniyatsyz mýddelerge baylanghan. Múnday elding erteni bolmaytyndyghy, azamattargha ol elding kerek bolmaytynyn («Keregi joq búlardyn») oqyrman esine sala otyryp, saldary bir halge soqtyratynyn bayandaydy; Yaghni, osy Úly shyndyqtar kýlegeylengen qoghamda adamzat «búnyng bәri keregi joq» dep sharq úryp, «búzylmaytyn shyndyq izdep» ruhany jәne qoghamdyq sansyrugha týsetini. Aqiqaty da sol ghoy.

Al, endi kelesi óleng joldarynda onday elde jeke túlghanyng túlghalyq damuy tejeletinin bayandaydy, adamdyghy bolmaytynyn jetkizedi.

                                           ShYN SABYRYNG JETE ME?

Shyn mahabbat qylugha,

Shyn sabyryng jete me.

Kóringen әrbir súlugha

Kóniling tolqyp kete me?

Búl aradaghy «shyn» sózi «jalghan» degenning antoniymi. Avtor búl shumaqta zor shyndyqtardan ajyrap qalghan jeke túlghaghanyng jaghdayyna toqtalyp jatyr. Búndaghy «súlu» sózi de astarly maghynada aitylghan «kod».

Olay bolsa, taza aqyl,

Áuliyelik sende joq.

Bayansyzgha bәri – qúl,

Jyndanbaghan pende joq.

Jogharydaghy «súlu» sózi men osy shumaqataghy «bayansyz» sózi bir mәnde. Búl jerde  jýrekte siri bop qatqan jýrek derti (aldamshy qúndylyqty sýiy), «adamnyng balasy» bolugha jibermeytin, ótkinshi dýnie mastyghy, Tәnirdey qadir tútyp yghynan shygha almaytyn arzan, kózquanysh qana qúndylyqtargha mastyq menzeledi. Shәkәrim ólenderinde búnday jalghan dýniyege bauyrbasushylyqty «saghym» («Bir saghymdy quyp edin, Qay uaqytta jetesin?»), «toy» («Shoshyma, dostym, sózimnen»), «Jalghan» («Anyq asyq – әuliye») dep kóp úshyrasady. Abaydyng «Mahabbatsyz dýnie dos» degen oiynyng tarihy sabaqtastyghy dersiz. Búl dýniyeni mәnsúqtau emes. Kerisinshe, avtordyng dúrys dýniyetanym  men tarihy sanadan alshaqtap, kóz júbatar әr nege sýmendep birin-biri satyp azghyndaghan, «jyndanyp» bara jatqan adamdar ómirine baghasy. Sol ayanyshty halge degen qamyryqqan azamattyq ýn, ózining ishki jan kýizelisin qosu arqyly kýizelgen әluemetti menzep otyr.

Eki shumaqta úly jәne zor shyndyqtaryn joghaltqan ruhany almaghayyp zamangha tap bolghan jeke túlghanyng ruhany qúldyrau satysyna ótetinin aitady. Ol endigi jerde jogharydaghy bayansyzdargha qúl bolyp meyli últtyn, meyli ruhaniyattyn, meyli dinning isine «shyn mahabbat qylargha, shyn sabyry» jetpeytin sarsangha týsken tobyrlyq (avtordyng tilimen sóilesek, jyndanbaghan pende qalmaytynday) sana qalyptaspaq. Demek, adam úghly osy eki shyndyqty joghaltsa adamnyng óz shyndyghy (adamdyghy, imany, minezi, mahabbaty(otyz segizinshi qara sózde Abay aitqan mahabbat) búzyla bastaydy eken.

                                         NEGE TÚRSYN SENDE ShYN?

Áuliyedey asyqtyn,

Qasiyetin bylghaysyn.

Qylyghyn qylyp jastyqtyn,

Bir qalypta túrmaysyn.

Álde saytan, әlde jyn,

Birin tastap, birin min.

Adam emes – aiuansyn,

Nege túrsyn sende shyn?

Jogharydaghy shyndyqtardyng bәrinen kóz jazghan jeke túlghanyng sergeldeng hәli. Eng sonynda ózin de joghaltyp «Boq kótergen boqtyng qabyna» (Abay) ainalaghan. «Álde saytan, әlde jyn, Birin tastap, birin min» degeni múnday halge týsken pende balasy ne kórinse soghan qúl bola ketetin beysharalyqqa kiriptar bolady deydi. Sanasy tәueldi, beyshyndyq adamnyng kez-kelgen sypsyngha, kez-kelgen úran men jalang aighaygha, kerekti-kereksiz tolqyngha ilesip kete beretin ruhany salyndygha ainalghan, ózindik payym, parasaty joq, tamyrynan ajyraghan sýlder) dengeyinde týsetinin menzese, «Adam emes – aiuansyn» degen sózinde kýlli shyndyqtan ajyrap eng sonynda óz shyndyghyn joghatqan adamgha bergen Qúrannyng baghasyn qaytalau jatyr. Alla Taghala Qúranda bylay degen: «Negizinde, Biz jahannam oty ýshin kóptegen adamdar men jyndardy jarattyq. Olardyng jýrekteri bar, biraq (aqiqatty) sezbeydi. Kózderi bar, biraq (jaqsylyqty) kórmeydi. Qúlaqtary bar, biraq (Allanyng sózin) estimeydi. Olar hayuan sekildi. Tipti odan da tómen. Mine, naghyz beyqam jandar, solar» («Aghraf» sýresi, 179-ayat).

(«Olar hayuannan da tómen ayatyn eske alayyq). Endeshe, onday halyqtyng jaulanyu da onay, qúldyq qamytqa moyyn úsynuy da onay qalay aidasang solay jýretin hayuan bolatynyn menzep túr. Mine sodan keyin de «nege túrsyn sende shyn?». Adamdyqtan ketkening bolady degen avtordyng azamattyq ýni emes pe.

Oyly, shúnet aqyndar key ólenderin baryq halyqqa arnap jazbaytyny qalam ústaghan әmmege ayan bolsa kerek. Ishindegi «kókiregi sezimdi» adamdargha (Abaydyng «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin» degen ólenin oigha oraltynyz), yaghny bastaghy emes kókirektegi kózge arnap jazady.

Mazmúndyq jaghynan búl óleng makrodan mikrogha deyingi shyndyqtyng satylaryn bauyryna basyp jatqanyn kórip otyrmyz. Birinen keyin birin saty-satysymen jazuy bizge avtor oiyndaghy «shyndyq garmoniyasyn» menzeydi. Yaghny qúdaysyzdanghan qogham tarihy shyndyqty da, býgingi qoghamdyq shyndyghy da kýlegeylenip, bolashaghy búldyraydy, sol halge jetkende adamdardan bekzat adamdyq, dúrys ghaqyl, shyn ghylym (Abaysha aitqanda mahabbat osylar) joghalady eken.

Ólenning «Shyn Qúday» jayly bayandalghan birinshi shumaqta músylmandyq ruh kórinis tabady. Ýsh bólek shyndyq bayandalghan bólimine últtyq, memleketshildik ruh singen, al, songhy bóliminde adamdyq ruh menmúndalaydy. Ólenning II jaqpen jazyluy avtordyng ózining búl dengeylerge qúldyramaghanynan habar beredi.

Janry jaghynan búl ólendi Úly Jaratushyny qabyl etpegen qoghamnyng jetetin «biyigin» menzegen sopylyq poeziyanyng janghyryp, týlegen zamanauy jauhary deuge bolady.  Mine, sol ýshin de kóp pysyqqa bauyryn kórsetip, baryn asha bermeytin búl ólenning poetikalyq iyirimi kýrdelilikke tartady.

Endeshe, HH ghasyrdaghy qazaq poeziyasynda kórkemdigi barynsha jetilgen, iydeyalyq terendigi ghalamat Hikmet (danalyq) poeziyasy gýldenip damyghanynyng bir kórinisi osy óleng bolady. Nәsip ailasa, búl taqyrypqa әli de toqtalatyn bolamyz.

Orazbek Saparhan

Abai.kz