«Tәrbiyesiz berilgen bilim últqa, elge apat әkeledi»
Ál-Farabiy.

«Múghalim – zor túlgha, ol kýnning qúdiretti sәulesi ispetti»
K.Ushinskiy.

Keleshegim, Alash balasy, tirshilikting barysynda jәne talghampaz izdenisting baghytynda oy elegi men syn tarazysynan ótkize otyryp, kókirekke týigen san aluan tújyrymdarymyz ben últtyng býgingi jәne bolashaq taghdyryna alandaytyn kókeytesti tústarymyzdy ortagha sala otyryp, oy bólise, pikir almasa biluimizdin, últ, úrpaqtyng tәlim-tәrbiyesi men taghylymyn qaytken kýnde de bәsekeli jahandyq zamannyng qatang talaptaryna layyq janasha jetildire týsuge ýles qosa biluimizding ózi de bir ghaniybet emes pe?!

Keshegi dana ata-babalarymyz balagha bilim-ilimnen búryn aldymen tәrbie berilui kerek ekendigin búdan myng jyl búryn tasqa qashap túryp jazyp ketken. Demek, otbasy tәlimi men eldik tәrbiye, últtyq qúndylyq pen azamattyq útqyrlyq, búl – bәsekeli de sapaly bilim jýiesining eng negizgi әri ózegi, әri ainasy bolsa kerek.

Olay bolsa, barsha adamzat damuynyng shamshyraq túlghasy jәne el men tәuelsiz eldiktin, últ pen últtyq bolmystyn, bilim men bilikting úiytqysy – múghalim, ústaz. Álemdik dengeyde – pedagog, óz ústanymyzda múghalim, ústaz úghymynyng sipaty, mәn-maghynasy qashanda aiqyn: ol – mazmúny birynghay kóregen izgilik pen izdenimpaz iskerlikten ghana túratyn esti de tekti kәsip, ol – úrpaq pen últqa, adamzat pen bolashaqqa bar sanaly ghúmyryn arnaghan, jankeshti halyqshyldyqpen qara qyldy qaq jara alatyn turashyl, shynshyl, taza, adal qayratkerlik jәne últshyldyq dәrejede ghana ómir sýre bilu salty. Tipti dýniyening eng asyly men inju marjandaryn izdep tauyp, sony ózgege, әsirese, shәkirtke qaytken kýnde de ýiretpekke, oy sanasyna shegelep siniruge úmtylatyn, qúlshynatyn jan qalauy. Yaghny әke-sheshe men ústaz ózin-ózi tәrbiyeley biludin, jetildire, kemeldene týsuding ozyq ýlgi-ónegesin ozdyrugha kelgende kýndelikti ómirde balasyna, shәkirtine kórsete jýrip úghyndyru, ózinen, ata-babalardan oza biluding ýrdisin sezindiru erekshe bolghandyghy aqiqat.

Úly Dalanyng tendesi joq ónegesi zor órkeniyeti

Sonymen Jaratushy Úly IYemiz qyz balany 9-10, úl balany 12-13 jasqa tolghanda balighattyq kezenge qadam basatynday etip jaratqan. Múny «On ýshte – otau iyesi» degen ata-babalarymyz da, qazirgi ghylym da joqqa shygharmaydy. Sonday-aq, qazaq qauymynda «On ýshinde úl – úlan, On altyda qyz – úlan» deytin sóz de bar. Búnyng týp tórkinine terenirek ýnilsek, kóp jaugershilik zamandy basynan keshirgen qazaq halqynyng kóne saltynda on ýshke tolghan úldy, on altygha tolghan qyzdy atqa qondyryp, qalyng qoldyng qatarynda jaugha qarsy shabugha qosqan. Búl dәstýr, bir jaghynan, qalyng qoldyng qarasyn kóbeytudi maqsat tútsa, ekinshi jaghynan, beybit eldi shabugha kelgen jaudyng eng basty oljasy jas úl-qyzdar bolghan. Sondyqtan búl dәstýr jaudan saqtanu men qorghanudyng eng negizgi joly bolsa kerek.

Mine, Úly Dalada osynau aituly salt-dәstýrimizding arqasynda ghana qazaqtyng úl-qyzdary baytaq jerdi qorghay bilu, el, últ, úrpaqty saqtay bilu sanatyna tym erte qosylghan. Órkeniyetting tórinde bolghany, ónegeli úlaghattyng kóginde samghaghany ótken tarihymyzda aishyqtalyp kórsetilgeni belgili.

Ne degen kemel de kemenger, kóregen de danagói, úly kósem bola bilgen, qayran babalarymyz! Jau aldynda tize býgudi bilmegen halyqtyng boyyndaghy asqaq ruhy men qaharman batyrlyghy qanday ghajayyp dәrejede bolghan desenizshi...

Tanqalarlyq bir ghajaby, keshegi úly ata-babalarymyz balabaqshagha barghan joq, mektepte, institutta oqyghan joq, aspirant bolghan joq, ghylymy dissertasiya qorghaghan joq, professor, akademik atanghan joq. Solay bolghanyna qaramastan, olardyng oy órisi, aqyl-parasaty, jan-jaqty tereng bilimdiligi men biliktiligi, el basqara biludegi kemel de kóregen, kemenger kósemdikpen atqarghan isteri, jazghan dýniyeleri, qara qyldy qaq jara bilgen әdil de turashyldyghy, bekzat minezi, sóilegen sózderi, qaldyrghan ósiyetteri, ýlgili de ónegeli úlaghattary әli kýnge deyin qúndylyghyn joyghan joq, kerisinshe, úrpaqtan úrpaqqa úlasyp, janasha janghyryp, ghasyrdan ghasyrgha jalghasyp keledi. Búlardyng bәri bizden keyin de jalghasa bermek.

Aytalyq, úly oishyldar, aghartushylar, aqyndar, kemenger kósemder, biyler, kýishiler, batyrlar, danyshpandar, qayratkerler, danalar, daralar ómirge keldi. Mysaly, Ál-Farabi, Jalantós Bahadýr, Abay Qúnanbaev, Ybyray Altynsariyn, Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke bi, Mónke bi, Qúrmanghazy, Isatay, Mahambet syndy, basqa da kóptegen úly alyptarymyz ben asyl túlghalarymyz artyna, bizge qaldyrghan amanattary, eskertpeleri she? Sonda búlardyng bәri qanday bilim-ilimnen, qanday ozyq tәrbiyeden ósip shyqty? Al qazir she?... Aqtalu mýlde mýmkin emes.

Úl bolsang – shoq bol, shoq bolmasang – joq bol

Keshegi jaugershilik zamanda jaugha qarsy qasqayyp túra alatyn jaujýrek, ruhty, otty, shoqty, jenimpaz úldy ómirge keltiru, búl – qazaqtyng eng negizgi әri mindeti, әri boryshy, sonday-aq syn bolghany belgili. «Úl bolsang – shoq bol, shoq bolmasang – joq bol» deytin qatang sóz osy kezende shyqsa kerek-ti. Ekinshi jaghynan búl sóz úl arqyly әkesining ózining kim ekenin tanytu degen sóz de bolar.

Jalpy últta tuyndaghan kez kelgen súranys, keyin úsynys tudyrmay qoymaytyndyghy sózsiz. Demek, býgingi tәuelsiz atanghan elding qazaq qauymynda jogharyda atap ótken san aluan úlylargha súranys ta, úsynys ta qúrdymgha jetkeni aqiqat. Óitkeni, olardy qaytken kýnde ómirge keltiru ýshin eshkim armandamaydy. Basyn auyrtqysy kelmeytin qazaq qauymy kýreskisi de kelmeydi. Qazaqta «Aqylyng jetpese, aqyldy satyp al», «Úlyndy úlyqqa júmsa» degen sóz bar. Búl ósip kele jatqan úldy elge aty jayylghan túlghanyn, el basqarushy, biylik aitushy úlyqtyng aldyn kórip óskeni abzal, sonyng ónege-ýlgisin alsyn degen niyetten shyqqan sóz. Shyndyghyna kelgende, úrpaqqa úlylardyng aldyn jii kórsete otyryp órbitu, jetildiru, búl – tәrbiyening eng úlysy.

Keshegi Úly Dalanyng úlylaryn ómirge keltiruding qamy ýshin balany tәrbiyeleuden búryn eng aldymen ata-ana da, ústaz da ózin-ózi tәrbiyeley bilui qajet... Áke bolugha, ústaz bolugha jaraymyn ba? – degen ýlken súraq, ýlken jauapkershilik tәulik boyyna qatty mazalauy kerek. Ómirge kelgen myna bala mening balam emes, ol elding balasy, últtyng balasy, halyqtyng balasy, tәuelsizdikting balasy, ertengi kýni menen qalatyn jerdi qorghaytyn, eldi saqtaytyn, jerding asty men ýstindegi san aluan baylyqqa ie bolatyn, últtyng iyesi bolatyn, mine osylar dep senim arta  alamyz ba? – degen súraq eshkimdi de mazalamaytyndyghy asa qauipti jaghday. Qúday aldynda da, últ aldynda da paryzymyz ben qaryzymyzdy minsiz tolyq ótey aldyq pa, o dýniyede tynysh úiyqtay alamyz ba? – degen súraq she... Qysqasy, búl úl Allah Taghala maghan bergen amanat qana, sol úly amanatqa qiyanat jasaugha eshqashanda bolmaydy deytin últtyq oy sanany qalyptastyrmayynsha, últtyq psihologiyany qalamayynsha, dәstýrge ainaldyrmayynsha, әlemdik jahandanu, ghalamdanu ajdahasynan, ghalamtorlyq alapattan qazaq últ retinde aman qalu-qalmauy ekitalay dýniye. Demek taghdyrymyz qyl ýstinde túrghany aiday anyq. Barlyq qauip-qaterli kesapattyng gәbi, mine, osynda jatsa kerek. Múnymen, әriyne, memleket te janqiyar dәrejede kýrese bilu kerektigi aitpasa da týsinikti.

Býgingi qazaq otbasyndaghy bala tәrbiyesine toqtala ketelik. IYә, zamana aghymynyn, qoghamdyq qatynastyn, ómir sýru búrynghy úly ýrdisterding jahandyq sipatqa enui ózindik әserin tiygizgeni de belgili. Aytalyq úly babalar salghan úly joldan auytqymaugha qoghamdyq qatynastaghy uaqyt kóshimen birge kelgen evrosentristik ózge últ-úlystar tiygizgen yqpalgha týsinistikpen qarasaq ta, qazaq ózining negizgi dingeginen, keshegi úlylar salghan sýrleuden ajyramaugha bolatyn edi. Qazaq qoghamynda kemenger kósemdikting bolmauynyng kesapatynan, ókinishke qaray, batystyng qaqsyghyna, әsirese orysqa elikteushilik, ermelik tek qazaqty ghana últtyq tekti bolmysynan, qadir-qasiyetinen aiyryp, shekten tys qor bolugha jyqty. Óriste malymyz, tósekte janymyz aralasyp, birge tirshilik keship kele jatqan kórshi ózbek halqy «orys bolamyn desen, aldymen qazaq bolyp al» dep mazaq qylyp, kelemejdeui mine, osydan tuyndaghany belgili.

Bir-aq mysal. Ózining tili jәne ozyq últtyq bolmysyna ie bola almaghan bizdey eldi, qazaqtay últty taba qoy óte qiyn shyghar. Osyghan oray biyshi Mayya Pliyseskaya «qazaqtyng orysqa qúlay berilgendigi, oryssha aksensiz sóileuge tyrysyp qúbyluy qanday jiyirkenishti, qanday ókinishti opasyzdyq» deytin sózi de aiday shyndyq.

Qalay aitqan kýnde de býgingi úl-qyzdy tәrbiyeleu ýrdisi keshegi ata-babalarymyzdyng qalaghan úlaghaty zor ónegeli joldan týbegeyli alshaqtau búlay túrsyn, tipti qúrdymgha jetkeni ashy bolsa da shyndyghy – osy. Búghan kim kinәli? Búl – әriyne, memlekettik sayasattyng kinәsi.

Men – qazaq, qazaqpyn dep maqtanamyn,

Úrangha Alash degen atty alamyn.

Sýigenim qazaq ómiri, ózim qazaq,

Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn?

Alash aqyny Súltanmahmút Torayghyrov «Men, qazaq!» – degen óleninde osylaysha jyrlaumen ótken ghoy. Sonda tegimiz – týrik, dinimiz – islam, ózimiz qazaq bolsaq, biz, qazaq, ne ýshin qazaqy mәdeniyetten qashqaqtaymyz? Taghdyrsheshti mәselege kelgende qazaq nege jauapsyz?

Últqa janqiyar kózqaras tumay – eshnәrse onbaydy

Han halyqtyng qamy ýshin janyn qiyar, әdil, taza, adal qúly bolmayynsha, qazaq eli tendesi joq dәrejede tonaludan da, it tózgisiz tozaq pen azaptan da qútyla almaydy.

Mәselen, úrpaqqa bilim men tәrbie beru salasyn alayyq. Búl jerde bizding oiymyzsha, birneshe memlekettik eng ózekti de, eng ótkir de ómirlik faktorlar bar.

Birinshiden, eng bastysy bilim beru salasyna reforma jýrgizudi jeleu etip, ministrding oryntaghyna kәsiby biliktiligi men últtyq prinsipi joq kisini («prorab», «kassirdi») otyrghyzudyng kesapatynan atalmysh kiyeli sala tabantasyna deyin talqandalyp, qúrdymgha jetti;

Qysqasy, ókinishke qaray, býgingi qoghamda jemqorlar – múghalim, múghalimder – jemqor boldy. Óitkeni memlekettik qúrylymdy para alugha mәjbýrleytin dәstýr ornyqqany qay zaman. Adamy tirshilik atauly parasyz bitpeytin kýige jettik. «Et sasysa túz sebedi, túz sasysa ne sebedi» degendi osynday opasyzdyq jaylaghanda aitylsa kerek. Qazaqstannyng bolashaghy bolghan jastardy jemqorlar tәrbiyelep jatsa, elding erteni ne bolmaq? Qasqyrgha qoy baqtyryp otyrghan myna týrimizben aldaghy jýz jylda da jemqorlyqty joya almaytyn shygharmyz.

Biz Bilim jәne ghylym ministrligine orynsyz min taghyp otyrghan joqpyz. Jemqorlyqpen kýres agenttigining ózi búl salada jeng úshynan jalghasqan qylmystyng kóp ekenin aityp otyr. Onymen qosa, ministr auysqan sayyn reforma jasalatyn búl salanyng dau-damayy basynan asyp, ushyghyp barady. Memleket ýshin eng manyzdy ministrlikting múnsha bylyqqa batyp jatqany janymyzdy airyqsha qatty auyrtady.

Býgingi tanda kez kelgen múghalimdi ústaz dep ataugha bolmaydy. Úly oishyl Abaysha aitqanda, olar tolyq adam emes, yaghny tolyq ústaz emes. Demek, HHI ghasyrdyng sahnasynda shyn mәnisindegi janqiyar halyqshyldyghy men belsendi kýreskerligi zor naghyz ústaz joq. Sebebi, ústaz degenimiz asa qasterli de úly esim. Sol úly esimge qol jetkize bilu ýshin  múghalimge tek qana bir pәnge nemese bir taqyrypqa baylanyp qalghan akademiyalyq bilim men izdeniske qosa, óle-ólgenshe beynetqorlyq enbek pen jankeshti kýreskerlikti jәne әmbebaptyq qabilet-qarymdy airyqsha dәrejede damytudy talap etedi. Olsyz kemeldenuding sәti tumaydy.

Ekinshiden, barlyq sharua halyqpen aqyldasyp sheshilgen is anaghúrlym ónimdi bolmaq. Bizde eshkim eshnәrsege jauap bermeytin, halyqpen mýlde sanaspaytyn, tek jeke basqa tabynatyn sybaylas paraqor, jemqor, qylmysker, qysqasy, opasyz, qúdaysyz qogham ornyqty;

- Búryn-sondy bolyp kórmegen dәrejede últtyq mýdde, halyqtyq mýdde tabangha taptalyp jatyr;

- Ómir sapasy – otbasyndaghy týiitkildi mәsele der kezinde sheshiluine tikeley baylanysty. Ýisiz, kýisiz, júmyssyz, yaghny lajsyzdyqtan qazaq túrmys qúra almay, qyz – kәri qyz, úl – sor saqa boydaq atanuy, tipti otau kótergenderining ózi túrmystyq joqshylyqqa shyday almay ajyrasyp ketui shekten shyghyp, ushyghyp barady;

Desek te, otan otbasynan bastalady. Ózining keudesin jylytugha jaray almaghan úl, ózgening keudesin jylytugha jaray ala ma? Rasynda kóptegen jastardyng ekonomikalyq belsendi topqa kesh qosyluy da, «Bas ekeu bolmay – mal ekeu bolmaydy» degen sózding týp-tórkinin úghynudan qalghan, týrli әleumettik kedergilerdi syltau etip, otbasyn kesh qúratyndardyng qatary da shekten tys qalyndap barady, sonday-aq balalyq shaqtan kesh qol ýzuding basym týsui sebebinen tuyndaytynyn da erekshe eskergenimiz abzal.

- Últtyq mýddeni qorghau – aldymen memlekettik tilden bastalady. El ishinde sóz bostandyghy bopsalandy jәne últtyq tilimizdin, yaghny memlekettik tilimizding nan tabarlyq dәstýrge ainalatynday týri әli kórinbeydi;

Mәselen, «2019 jyl – jastar jyly» dep jariyalanghannan keyin «shyndyqtan qashyp qútyla almaysyn» degen plakatty kóshede ústap túrghany ýshin ghana jas jigit temir torgha qamaldy. Jurnalisterge әr qily kýsh kórsetildi. Búl – eng soraqy súmdyq emes pe?

Ýshinshiden, últ, úrpaq qamy ýshin tek at ýstinde jaryq júldyzday jarqyrap jýrip, janyn qiya alatyn adal ziyaly qauym joq. Bary últtyq bolmysqa, eldik, halyqtyq mýddege qarsy jýzuge kelgende aldyna jan salmaytyn, ónsheng satylympaz, ekijýzdi, jaghympaz, opasyz... yaghny eng ziyandy tobyr ghana bar;

Tórtinshiden, ústazdyqty oilau – eldigimiz ben últtyghymyzdy oilau. Býgingi qazaq qoghamynda úrpaq, shәkirt qamy ýshin janqiyar halyqshyldyghy men ónegeli kýreskerligi zor naghyz ústaz joq. Bary tek ólmesting qamyn ghana kýittegen, ónsheng bayynan aiyrylghan teksiz, biylikke kiriptar beyshara, saylau nauqany kezinde saylaushylardyng dauysyn úrlaytyn kýnәhar, ertenine klasqa baryp, shәkirt aldynda dәris beruden úyaludy bilmeytin úyatsyz, saghaq ýzbes mәngýrt, dýbәra, ruhsyz, jigersiz, dәrmensiz... ústazsymaq qúldar qoghamymyzdy týbegeyli jaylady; Sonda úl-qyzdarymyz ozyq, útqyr ýlgi-ónegeni kimnen almaq? Jer, el, últ, úrpaq qamy ýshin kýresetin topqa qalay kirmek?

Ústazdyq túlgha – bilim beru salasynda da, tәlim-tәrbiyeni útqyrlyqpen ozdyru baghytynda da mindetti týrde pir tútarlyq kiyeli túlghagha ainala bilgende ghana úrpaq, shәkirt órkeniyetting tórine shyqpaq.

Sózding shyny kerek. Osy joldyng avtory 1994 jyldan bergi uaqyt ishinde ústaz ben dәrigerding mәrtebesin zaman talaptaryna layyq jedel týrde janasha zandastyrudyng asa qajettigin búqaralyq aqparat qúraldary arqyly maqala kýiinde de, Ashyq hat týrinde de, minbeden sóileu kezinde de ýnemi jariyalap kelemin. Aytalyq, «Saghaq ýzbes mәngýrt ústaz kimge tiyimdi? nemese janqiyar halyqshyldyghy zor naghyz ústaz qashan qaulaydy?», «Han – qúdaydyng úly emes, ústaz – hannyng qúly emes» atty Ashyq hattar jaryq kórdi. Aytarym kóp...

Olay bolsa, ruhy asqaq, últshyldyq qayratkerligi zor, esti de tekti, taza da adal erkekti ústazdyq qyzmetke ornalastyrudy 90 payyzgha jedel týrde jetkizbeyinshe, tәuelsizdigimizding aiy eshqashanda onynan tumaytyndyghy әlimsaqtan ayan. Ol ýshin erkekti qoldau men yntalandyrugha qatysty qysqa merzimdi baghdarlama kerek. Ruhy myqty, batyldyghy basym, izdenimpaz da talghampaz, turashyl da janqiyar halyqshyl, talantty qazaqtyng erkekteri – sarqylmaytyn qajymas quat, tausylmaytyn asyl qazyna. Tek solardy últtyq iygilikterimizge jarata almay otyrghandyghymyz eshkimdi de qynjyltpaytyndyghy jýregimizdi qan jylatpay qoymaydy. Abay hәkim aitpaqshy «Qolymyzdy mezgilinen kesh sermep» jýruimiz qalay? Býgingi tanda keudesinde oty joq, jigersiz, kýressiz, namyssyz, armansyz, dәrmensiz, ynjyq, mәngýrt, qúl, yaghni, ónsheng masyl úrpaqty qaulatu kimge tiyimdi? Jer, el, últ, úrpaq, shәkirt qamy ýshin topqa týsetin otty úrpaqty, jalyndaghan shәkirtti, yaghny janqiyar halyqshyldyghy men qajymas qaysar  qayratkerligi zor naghyz ústazdy kim tәrbiyeleydi? Topqa týsuge jaraytyn abadan úldy kim tughyzady? Álemde jer asty jәne ýsti tolghan tendesi joq orasan zor baylyqtyng ýstinde otyrghanymyzgha qaramastan, qazaq shyqpashy janym shyqpashy dep tek ólmesting kýiin ghana shegu, búl – ómir emes.

Besinshiden, últtyng úly ústazy Ahmet Baytúrsynúly «Júrt býginshil, meniki erteng ýshin...» demekshi, býgingi tәuelsiz atanghan qazaq eli, últtyq otbasy men mektep atauly keshegi tekti tәlim-tәrbiyening ozyq ýlgili de ónegeli ýrdisterining tizginen tolyq aiyrylyp qaldy;

Búlardyng syrtynda basqa da kezek kýttirmeytin kóptegen kókeytesti últtyq mәselelerding auqymy shekten shyghyp, ushyghyp barady. Osylaysha aita bersek, kókeyde súraq óte kóp.

Býgingi iyesiz últtyng bala tәrbiyesindegi olqylyqtar

Reti kelgende ata-anagha qatysty әngimeni de aita ketelik. Jalpy ata-ana men ústazdyng qarym-qatynasyna qatysty, olardyng jeke bastaryna qatysty aitar bolsaq, olar úrpaq, shәkirt pir tútarlyq ýlgili de ónegesi ozyq kelbette boluy asa qajet. Óitkeni, olar – úl-qyzdaryna, shәkirtterine eng izgi niyet, shynayy mahabbat arnaugha qosa, kýresker túlghalyq ýrdiske bauly otyryp, olardyng býgini jәne bolashaq qamyna, jan-dýniyesine ruhy myqty, kýreskerlik qabilet-qarymy zor sәuleli jaryqty týsire bilu baghytyndaghy júldyzdyq sipatta bolu kerektigi dausyz.

Endeshe shyndyghyna keletin bolsaq, ata-ananyng kópshiligi, bәri desek te bolady, tek materialdyq túrghyda qamtamasyz etudi, әsirese әlpeshteudi, jiyrmadan asqansha, tipti otyzgha deyin besikke bóleuden basqasyn, yaghny sharuanyng bәrin jasaudy bala tәrbiyesindegi basty qaghidasy retinde týsinemiz. Búl týsinik óz kezeginde ata-babalardan bizge jetken «Balandy jeti jasqa deyin patshanday kór, jeti jastan song qúlynday júmsa, on bes jasynan dosynday syrlas» deytin mәn-maghynasy mol ósiyetti, tәrbiyelik-ómirlik manyzy zor úghymdy sanadan týbegeyli shygharyp alugha jetkizdi.

Esti de tekti, dana qazaq «On ýshte – otau iyesi» dep tegin aitpaghan. On ýsh jas – alghashqy mýshel jas. Ata-babalarymyz búl jasqa kelgendi azamat boldygha balap, bir shanyraqtyng jýgin arqalatqan. Osy jasta babalarymyz әmenger atanghan. Jetim bala, tastandy bala, jetim balalar ýii, qarausyz qalghan qarttar ýii degen úghymnyng payda boluyna jol bermegen. Al búlardy býgingi qazaq sanasyna syidyra almaydy. Nege? Óitkeni, әsire balajandylyq, balagha tap boluy mýmkin qauip-qaterden tuyndaytyn sekemshil sezim, basqa da qorqynysh sanany buyp, jan-jaqty oilaugha, babalardyng sonau úghym-týsinikting mәnisin tereng týsinuge mýmkindik bermeydi.

Bala kózden tasa bolsa, mazasyzdyq endep, әldebir qara niyetti adam úrlap ketkendey shala býlinemiz (búny kóshede qauip-qaterding ushyghuyna oray týsinisuge de bolar), aulagha shyqsa, bir keselge úrynyp qalatynday qaltyrap-dirildep shekten tys kýigelekti kýige týsemiz. Aqyrynda kýibendep janynan shyqpay, sylap-sipap, bayghús balany «bólep» tastaymyz. Múnday ata-ana «On ýshte – otau iyesi» degen úly úghymdy sanasyna qaydan syidyrsyn?

On eki jastaghy úldy ýiden tayaq tastam jerdegi dýkenge júmsay qalsaq, jik-jappar bop, abayla dep san qaytalap, shygharyp salamyz. Dýkennen kelgende qaterli qyl kópirden ótip kelgendey qarsy alamyz. Sodan song «Azamat boldy degen osy» dep arqasynan qaghamyz.

Býgingi on ýshtegi úlymyzdy ana sýti auzynan ketpegen sәbiyshe kóretindikti jogharyda atap óttik. Búl óz kezeginde kóptegen úl-qyzdyng on ýshti bylay qoyghanda, otyzgha, otyz beske kelgenshe ómirden óz ornyn taba almauyna, ata-ananyng zeynetaqysyna telmirip, masyl boluyna әkeletindigi dausyz. Úl-qyzdy erte eseytu, on-solyn erte tanytu óz qolymyzda. Ol ýshin úrpaqqa senim arta bileyik, shekten tys óbektemey, bir sәt óz betinshe әreket etuine mýmkindik bergen abzal. Balanyng bolmys-bitimi, minezi ornyghar 13 jasqa kelgen sәtte senim arta bilgen keshegi esti de tekti, kemel qazaqtyng býgingi buyny 19-20 jasynda otaudyn, 25-30 jasynda últ, Otan jýgin minsiz kótere biluding maqsatyna bauly biluge kelgende bәrimiz de asa qatang týrde jauapty ekenimizdi úmytpayyq.

Adam qúqyghy kýndey saltanat qúrmay – órkendeuding aiy tumaydy. Qazaq aldymen qúldyq psihologiyadan arylmayynsha, týbegeyli oyanysqa týspeyinshe, últ, úrpaq qamy ýshin jappay qaulaghan jankeshti kýreske týspeyinshe, Úly Dala órkendeuding silkinisi men serpilisine týspeytini anyq. Yaghny HHI ghasyrda el, últ, úrpaq qamy ýshin tәuelsiz elding ozyq ýlgili de ónegeli otbasyn búryn-sondy bolmaghan dәrejede jedel týrde qalyptastyra otyryp, ózge últ-úlystan ozdyra bilu, búl – eng manyzdy memlekettik strategiyalyq mәsele.

Qoryta kelgende aitarymyz, biz, qazaq balasy, keshegi ótken ghasyrlardaghy úly ata-babalarymyzdyng qol jetkizgen tendesi joq jetistikterimen maqtanudy qoyyp, endigi jerde, HHI ghasyrda óz úl-qyzdarymyzdyng shyqqan biyik shyndarymen ghana maqtana alatyn, marqaya alatyn, tipti әlemdi tanqaldyratyn útqyr ýrdisti ornyqtyra otyryp, ozdyra týsudi jedel týrde qolgha aluymyz әri qaryz, әri paryz ekenin esten shygharmayyq, aghayyn!

Moldaghaly Matqan

Abai.kz