Ózbekstandaghy Qazaqstan jyly ayasynda Qyzylorda oblysynyng ardagerler kenesining úiymdastyruymen Tashkent-Samarqand-Búhara baghyty boyynsha «Ejelgi Sogdianagha sayahat» turymen Ózbekstan respublikasynda bolyp qayttyq. Býgingi elimizdegi sayasiy-әleumettik, ekonomikalyq jaghdaydy terendeu payymdau ýshin kórshi respublikanyng jayyn bilgen artyq bolmas edi. Kórgenimiz de, kónilge týigenimiz de kóp. Aldymen jer jaghdayyn, tabighy baylyghyn, halyq ósimin ózimizben salystyryp kóreyik.

Ózbekstan aumaqtyq-әkimshilik jaghynan bir avtonomiyalyq respublika men 12 oblysqa bólinedi. Jer kólemi 447,4 sharshy shaqyrym, dýniyejýzi boyynsha 55-orynda. Halqy qazir 33 mln-nan asady, dýniyejýzinde 41 orynda. Halyq sanynyng tabighy ósimi joghary.

Al Qazaqstannyng jer kólemi әlem elderi arasynda 9-orynda (2 724 900 sharshy shaqyrym), kórshimizden 6 ese ýlken. Al halyq sany ótken jyly dәl osy qyrkýiek aiynda 18 321 606 adam boldy. 90-jyldyng basynda halyq sany bizben shamalas bolghanymen, qazir olar 13 mln-gha kóbeygen.

Álemde búl memleket tabighy baylyghy boyynsha – altyn qorynan tórtinshi, urannan jetinshi, jez qory jóninen on birinshi, maqta ósiruden besinshi, ony eksportqa shygharudan ekinshi orynda. Maqtadan basqa eksportqa altyn, tabighy gaz, jibek shiykizatyn, jýn, qarakól eltirisi, jemis-jiydek, azyq-týlik shygharady.

Al bizding elimiz ken baylyqtary men onyng әraluandyghy jóninde әlemdegi eng bay aimaq. 200-dey múnay-gaz oryndary, taghy 200 kómir keni bar. Altyn qory jaghynan alghashqy ondyqqa kiredi, kýmis óndiruden Aziyada 1-orynda. Bizde osynshama baylyqtyng kóp ýlesin sheteldikter iyelenip ketse, Ózbekstanda jaghday basqasha. Strategiyalyq manyzy bar baylyqtar men salalardyng negizgi paketteri memleketting ýlesinde. Bizding syrtqa qaryzymyz 160 mlrd-tay AQSh dollaryn qúrasa, Ózbekstannyng qaryzy 17 mlrd., yaghny 10 esedey az.

Sonymen saparymyzgha keleyin. 26 tamyz kýni tanerteng №382 «Ufa-Tashkent» poezynyng arnauly vagonyna Qyzylordadan 40-tan astam adam mindik.

Saparlastardyng kóbi Qyzylorda qalasynan jәne Aral audanynyng ardagerleri boldy. Felidsher, jyrau jәne teledidar qyzmetkerleri jaghdayymyzdy jasady. Oblystyq ardagerler kenesi tóraghasynyng kenesshisi Maqsút Bayekeev, menedjer Sandughash Tynybaevalar óz qyzmetin mýltiksiz atqardy.

Ynghaysyz jaghday tek Ózbekstan men Qazaqstannyng shekarasynda oryn aldy. Ár elding kedendik tekseruinde eki saghattan tórt saghat túrdyq. Kýn ystyq, vagonnan shygharmaydy. Keleshekte tuysqan eki elding arasyndaghy bir-birine senimsizdik tughyzatyn múnday kedendik tekseristi onaylatu kerek dep oy týidik. Búl jóninde tiyisti memlekettik organdardyng nazaryna salatyn boldyq.

Keshtetip Tashkent qalasyna keldik. Bizdi Elena Aleksandrovna atty óte sypayy, jan-jaqty bilimdi gid – orys әieli kýtip alyp, saparymyzdyng qyzghylyqty ótuine basynan ayaghyna deyin ayanbay enbek etti. Ertenine joghary jyldamdyqty «Afrosiab» poezymen Samarqand qalasyna attandyq.

Samarqand – ejelgi (2750 jyl) tarihy bar qala, qazir oblys ortalyghy, 750 mynday halqy bar. Búl qala tym erterekte Marqand degen atpen belgili bolghan, keyin Eskendir Zúlqarnayyn jaulap alghan. Osy dәuirding basynda Kushan patshalyghynyng iri sauda ortalyghy, al 4-6 ghasyrlarda Týrik qaghanatynyng qúramyndaghy Soghdy memleketining astanasy bolghan.

Samarqandty әr kezderi arabtar, Samany әuleti, Qarahan әuleti, odan song týrik saljúqtary, qidandar, HIII ghasyrdyng bas kezinde Horezm shahtary biylik etti. 1220 j. Shynghyshan әskerleri jaulap alyp, qalany jermen-jeksen etken. HIÝ ghasyrdyng ayaghy men HÝ ghasyrdyng basynda Ámir Temir qalany qalpyna keltirip, memleket astanasy etken. Keyin Shaybany memleketinin, HÝI ghasyrdyng ayaghynda Búhar handyghynyn qúramyna kiredi. 1868 jyl patshalyq Resey әskerleri basyp alady da, Resey imperiyasynyn qarauyna enedi. 1924-30 jyldary Ózbekstannyng astanasy, al 1938 jyldan oblys ortalyghy.

Bizdi aldymen Guri-Emir mavzoleyine apardy, búnda Ámir Temir men onyng janúyasy jerlengen. Úlyqbekting mýrdesi de osynda jatyr.

Ámir Temir 1405 jyly Qytaygha joryqqa shyqqanda jolay 68 jasynda Otyrarda qaytys bolady. Temirding denesi týnde qaladan shygharylyp, 6 ay jol jýrip sýiegi osy jerge әkelinip, músylman dәstýrine say jerlengen. Ortalyq Aziyadaghy birqatar sәuletti ghimarattardyng payda boluy, qalalardyng órkendeui, shól daladaghy jer sulandyru qúrylystarynyng salynuy, qolóner men saudanyng damuy Ámir Temir esimimen tyghyz baylanysty. Tarihy derekter onyng qol astyndaghy aimaqtardaghy týrki, parsy, arab mәdeniyeti men ónerining ókilderi, ghalym-oyshyldary Ámir Temirding tarapynan ýlken qoldau tapqandyghyn rastaydy.

Mavzoleyden shyqqannan keyin bizdi Registan alanyna alyp bardy. Ámir Temirden keyingi Samarqandty kórkeytken úly túlghalardyng biri Jalantós bahadýr boldy. Ol 44 jyl әmirlik etip, tarihy manyzy bar Registandy, “Shirdor” (Arystan medresesi), “Tilla-Kori” (Altynmen aptalghan) medreselerin saldyrdy, keyinirek olar býkil elge әigili boldy. Jalantós bahadýr 1656 jyly 80 jasynda dýniyeden qaytqan. Denesi Samarqangha jaqyn Daghbid qystaghyna ózi pir tútqan Maktum Aghzam әulie beyitining qasyna jerlengen. Jalantós bahadýrding әskery qolbasshylyq qyzmeti, úzaq jyldar Samarqandty biylegen kezdegi aqyl, naqyl, biylik sózderi qazaq arasynda kóp tarala qoymaghan. Al, Ózbek Kenes ensiklopediyasy men Ózbekstan tarihynda onyng әskery qolbasshylyq qyzmeti men biylik jýrgizgen kezdegi ghúmyrnamasy jan-jaqty jazylghan.

28 tamyz kýni avtobuspen Núrata qalasyna sapar shektik. Núrata Ózbekstannyng soltýstigine ornalasqan Nauay oblysyna qaraydy. Oblysta Nauaidan basqa Zarafshan, Karmana, Qyzyltepe, Ýshqúdyq atty ýlken qalalar bar, sonyng biri – Núrata qalasynda 50 000-day qazaq túrady. Nauay oblysy Qazaqstanmen shektesedi jәne tabighaty Syr eline keledi.

Núratada Aleksandr Makedonskiy (Zúlqar­nayyn) qorghany bar. Bizge jergilikti ózbekting týsindirgeni boyynsha búl qorghandy núratalyqtar Zúlqarnayynnan qorghanu ýshin salghanymen qorghan sol jaulap alushynyng atymen atalyp ketipti. Keybir ghalymdar búl qorghandy Derbent qorghany dep esepteydi.

Búl jerde Chashma Ayb kesenesinde de boldyq. Kesene 1379-1380 jyldary salynyp, HIÝ-HÝ ghasyrlarda birneshe ret janghyrtylghan. Qasiyetti oryndardyng biri, býkil qazaqqa, onyng ishinde, әsirese bizge asa qadirli – Áyteke by kesenesining tolyq kompleksimen (kesene, muzey, medrese) tanystyq, ziyarat ettik. Ony 2012 jyly Syr boyynyng tumasy, Ontýstik Qazaqstan oblysynyng qúrmetti azamaty, belgili mesenat Shaharbek Osmanov óz qarjysyna saldyryp, saltanatty ashyluyn úiymdastyrghan edi. Oghan bizding oblystan ýlken delegasiya bolyp qatystyq. Astanadan, basqa ónirlerden resmy organ ókilderi kelgen bolatyn. Shaharbek aghamyz 80 jastan asqanda Shymkent qalasynda o dýniyelik bolghan edi.

28 tamyz kýni Búhara qalasyna keldik, búl da ózi attas oblystyng ortalyghy. Zarafshan ózeni angharynyng batysynda Búhara oblysynyng tabighaty Nauaigha keledi. B.z.b. 1-mynjyldyqtyng orta sheninde irgesi qalanyp, bastapqy kezde soghdy tilinde Numijkat dep atalghan. Búhara atauy alghash ret jazba derekterde Ý ghasyrdaghy qytay jylnamasynda kezdesedi. 709 jyly arabtar basyp alghan kezde Ortalyq Aziyadaghy iri sauda jәne mәdeniyet ortalyghy bolghan. Arhiytekturalyq eskertkishter óte kóp. Sәulet ónerining tamasha ýlgisimen salynghan Ismail Samany kesenesi (IH ghasyrdyng ayaghy men H ghasyrdyng basy), Kalәn múnarasy (1127j.), Mir-Arab medresesi (1536j.), Sayfeddin Boharzy kesenesi (HIII ghasyr), Úlyqbek (1417j.), Kógiltash (1568 j.) jәne basqa medreseler naqyshty órnegimen kóz tartady. Búharada әlemdik ghylym men mәdeniyetke ýlken ýles qosqan Ábu Ály Ibn Sina, Búhari, Rudaki, t.b. ómir sýrgen. 1996 jyly YuNESKO Búharany әlemdik mәdeniyet oshaghy bolghan qalalardyng qataryna qosyp, ony óz qamqorlyghyna alatynyn mәlimdegen. Búharadaghy medreselerde HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyr basynda birqatar qazaq ziyalylary (Túrmaghambet aqyn, t.b.) bilim alghan. Qalada tarihy ólketanu, halyq óneri muzeyleri, ibn Sina múrajayy bar. Osynda «Kollan» kesenesinde bolyp, Tashkent qalasyna oraldyq.

Tashkent qalasynyng halqy qazir 3 millionnan asady eken. Orta ghasyrlar zamanynda qala «Shash» dep ataldy. Keyinirek ol «Shash qalasy» degen maghyna beretin «Shashkent» dep atala bastaydy. HÝI ghasyrdan keyin Shashkent degen atau «Tashkent» degen týrge ózgeredi. Týsiniksiz eski atauyna qaraghanda jana atau («Tas qala») halyq etimologiyasynyn arqasynda týsiniktirek bola bastady. Tashkent degen týri orys tilining әserinen qalyptasqan.

Tarihy әri qasiyetti organdardyng biri – Tóle by kesenesi. Týrkistan Respublikasynyng basshysy, kórnekti memleket qayratkeri Túrar Rysqúlov kezinde eskert­kishterdi memlekettik qamqorlyqqa alu jóninde «Sredneazkomstariske» (Orta Aziyanyng kóne zattardy qorghau komiyteti) úsynys jasaghan. Sóitip, búl eskertkishter respublikalyq dәre­jedegi eskertkishter tizimine alynghan. Kesenege kýrdeli jóndeudi 1995 jyly Tóle biyding tikeley úrpaghy, ataqty matematiyk, akademik Tynysbek Qalmenov jәne sol kezdegi Ontýs­tik Qazaqstan oblysynyng әkimi Zauytbek Túrysbekov jýrgizipti. Kesene janynan bar jaghdayy jasalghan ziyarathana salynghan. Búl kýnderi qazaq júrtynyng ghana emes, kýlli týrki halyqtarynyng tәu etetin kiyeli ornyna ainalghan Tóle by kesenesin Ózbek ýkimeti arnayy qorghaugha alghan.

Tashkenttegi Kókiltash medresesin (Ózbekstanda osy ataumen atalatyn 3 medrese bar eken) kórip, Chorsu bazaryn aralap, 29 tamyz kýni keshkisin №5 «Tashkent-Moskva» jýrdek poezymen elge oraldyq.

Sapar barysynda bayqaghanymyz:

—Ózbekter bizden birneshe ghasyr búryn otyryqshylyqqa kóshkendikten últtyq salt-dәstýri, dini, tili ornyqqan el ekenine taghy bir tәnti boldyq. Sol sebepti keshegi Kenestik kezende de últtyq dәstýrin saqtap, egemendi el bolghanda ony onan sayyn damytqan.

— Kenes Odaghy taraghanda preziydenti Islam Kәrimovtyng «Birdeneni búzar aldynda sonday birdene salyp al, sosyn búz!» dep aitqanynan shyqpay kolhoz-sovhozdaryn taratpay auylyn saqtap, bizdegidey batystyng kenesshilerin tyndap, ekonomikasyn da talan-tarajgha týsirmey aman alyp qalghan eken.

— Ýsh oblystyng aumaghymen avtobuspen, poezben jýrgenimizde bizderdegidey ne auyldarynda, ne qalalarynda baylardyng zәulim kottedjderin kórgenimiz joq, kóbi birkelki ýiler.

— Auyldarynan bir de bir meshitti (kýmbezimen) bayqamadyq. Soghan qaraghanda «ózbek bayysa — tam salady», degen qaghida myna zamanda qazaqqa auysqan eken, al ózbekterding imany jýreginde bolghany ghoy dep oy týidik.

— Sauda ortalyqtarynda kiyim-keshekteri de ózderiniki.

— Kóshelerinde sheteldik qymbat kólikter kórmedik, negizinen óz kólikteri.

Qoryta aitqanda, óz aghamyz sanaytyn ózbek aghayyndardan da alatyn jaqsy ýlgiler bar ekenine kózimiz jetti.

Sәduaqas Ansat,

enbek ardageri.

Abai.kz