Tayauda Islam Ábishevting advokaty Abzal Qúspan myrzamen súhbattasudyng sәti týsti. Jalpy, bizding biletinimiz, Abzal Qúspan zanger retinde últtyq mәselelermen kóp ainalysady. Oralmandar isinde de kózge týsti. Al endi Islam Ábishev kim? Abzal Qúspan nege ol kisining qorghaushysy  boldy? Búnyng ar jaghynda qanday da bir últtyq mýdde, últtyq mәsele bar dep aitugha bola ma? Álde Abzal Qúspannyng advokat retinde gonorar ýshin, jaqsy qalamaqy ýshin alghan júmysy ma? Jalpy, QR Su resurstary komiytetining búrynghy tóraghasy Islam Ábishevting tútqyndaluyna ne sebep boldy? Onyng ýstinen kimder aryz jazghan? Qanday aryz jazylghan? Shynymen jala aryz ba, әlde ol kisining jemqor ekendigin kórsetetin qanday da bir dәlelder (faktiler) bar ma? Islam Ábishev isi 27 tom eken. Islam Ábishevke qatysty is turaly advokat ne deydi? Bar mәseleni Abzal Qúspan myrzanyng óz auzynan estiyik... 

– Abzal myrza, Islam Ábishevke qatysty osy súraqtargha jauap berseniz. Islam Ábishev sheneunik ekenin bilemiz. Talay ýlken qyzmetterde júmys istegenin bilemiz... Óziniz zanger retinde, advokat retinde Islam Ábishevting portretin qalay sipattaysyz?

– Men Islam Ábishev qyzmetining songhy periodyn aitayyn. Búl – su resurstary komiytetining basshysy qyzmetine kelgennen beri istegen júmysy. Jana sózding basynda aityp qaldyn, «búl iste últtyq mýdde bar ma, әlde gonorar ýshin istep jýrgen júmysyng ba?» dep. Áriyne, mening negizgi júmysymnyng salasy, zanger retinde, advokat retinde mening mamandanghan salam – ekonomikalyq sybaylas jemqorlyq sipatyndaghy qylmystyq isterge mamandanghan advokatpyn. Men ministrlik qyzmetkerlerin de qorghadym, oblys әkimi dengeyindegi adamdardy da qorghadym. Biraq olardyng bәrinde últtyq mýdde bolghandyqtan qorghadym dep aita almaymyn. Biyl qysta men qorghaghan qylmystyq isterding barlyghy aqtaldy... Biraq, әdette, olardyng bәrin elge jariyalap, qoghamdyq rezonans tudyrmaymyn. Óitkeni kәsiby júmysym bolghasyn, basqa nәrsemen aralastyrmaymyn. Al Islam Ábishevke keletin bolsaq, әriyne, tegin júmys istep jatqan joqpyn. Advokat retinde tegin júmys isteuge tiyisti de emespin. Múghalim de, dәriger de jalaqygha júmys isteydi. Sondyqtan onday talap joq. Biraq, búl jerde últtyq mýdde sózsiz bar. Ony týsindirip aita keteyin: Su resurstary komiyteti basshysy retinde Islam Ábishevting istegen eki júmysynyng ózi, men ýshin ol kisini «últtyng batyry» dep ózim ýshin esepteuge tolyq negiz bar. Birinshisi – 2012 jyldary osy qyzmetke taghayyndalghanda 300 milliard tenge ýnemdegen. Jәne sol adal júmysy ýshin qyzmetten quylghan. Kimning tarapynan quylghany jayly sotta bolashaqta aitylatyn bolady. Ázirge erterek. Keyin 2013 jyly sol kezdegi preziydent N.Á.Nazarbaevtyng aralasuymen qaytadan osy Su resurstary komiytetindegi qyzmetine kelip, kelgennen keyin taghy da jaghalasyp jýrip artyq ketip bara jatqan 1 trillion tengeni budjetke qaytarghan adam. Men talay sheneuniktermen júmystas, istes bolyp jýrgen, talay adamdargha aqyl-kenesimdi berip jýrgen advokatpyn. Biraq men Islam Ábishev siyaqty sheneunik kórgen joqpyn. Osy kezge deyin kóp halyq budjetting aqshasy degendi sheneunikting aqshasy dep týsinedi. Ol tura maghynasynda býkil halyqtyn, yaghny siz ben bizding aqshamyz. Barlyq damyghan elde býkil halyq solay týsinedi, solay qabyldaydy. Bizding Qazaqstan siyaqty sybaylas jemqorlyq jýiesi tamyry әbden terenge ketken ederde ghana budjetke «bizding aqshamyz» dep qaramaydy. Mysaly, sheteldik kinolardy qarap otyrsanyzdar, polisiyanyng ózine: «Sen, mening salyghyma ómir sýrip jatyrsyn» dep zekip úrsyp jatady ghoy. Biz óitip polisiyagha aita alamyz ba? Ayta almaymyz. Mýmkin de emes. Týsinikti bolsyn dep aityp jatqanym ghoy.

1 trillion degendi týsinikti bolu ýshin aita keteyin: mysaly, Astana su qoymasyna rekonstruksiyagha bólingen 31 milliard tengening 2 milliardyn ghana qaldyryp, 29 milliardyn kesip tastaghan adam. Bir jyl boyy, yaghny «jobalau-smetalyq qújat» deydi, proekti boyynsha dokumentasiya jasaldy, tender oinaldy, kelisimshart jasaldy, kәsipker 31 milliardqa qol qoyyp, júmys jasap jatqan jerinen kelip oghan aitady: «Áy, ainalayyn, úyat degen bolu kerek qoy, mynau ne súmdyq?» dep. Qanshama ekspertizadan ótken materialdy ainaldyrghan eki-ýsh júmanyng ishinde artyq ketkendigin eseptep-eseptep, 31 milliardtan 2 milliardqa týsirip tastaghan. Mine, osylay júmys istegen. Bir trillion degende bәrin birden ýnemdep, bir qújatqa ghana qol qoyyp tastaghan joq qoy. Qazaqstan boyynsha әrbir obekt, su salasy boyynsha bólingen jobalardyng әrqaysysyn týgel zerttep, әr jobadan milliondap, millardtap qysqartu arqyly qol jetkizgen nәrse. Ol summalardyng artynda ýlken-ýlken sheneunikter túrdy. Ýlken adamdardyng toby túrdy. Mysaly, ol bir ghana Astana su qoymasynyng bastyghynyng istep otyrghan sharuasy emes... Óte ýlken summalar ghoy...

–  Memleket aqshasyn qaltagha basudyng tәsili deysiz...

–  IYә. Sol kezdegi trillion, qazirgi eki trillion. Mysalgha, qatelespesem, biylghy 2019 jyldyng budjeti – 6,5 trillion tenge shamasynda. Sonda sonyng ýshten bir bóligin tek qana Ábishev ýnemdep otyr. Bylaysha aitqanda, býkil respublika budjetining ýshten bir bóligin ýnemdep otyr degen sóz. Osy eki isi ýshin Ábishevti býkil sheneunikterden joghary qoyamyn. Yaghni, bizding sheneunikterding arasynda da últjandy, eljandy, «halyqqa bolsyn, elge bolsyn, Qazaqstangha bolsyn» deytin azamattardyng bar ekendigin aitqym kelip otyr. Ábishev solardyng biri. Taghy bir aitqym kelgeni, nazar audarghym kelip otyrghan bir mәsele – «ol sonshalyqty últtyq batyr ma edi?» dep әleumettik jelilerde jazyp jatqan pikirlerdi aityp jatyrsyzdar. Islam Ábishev – men ýshin últtyq batyr. Biz últtyq batyrdyng obrazyn joghaltyp alghanbyz әldeqashan. Últtyq batyr desek biz әli kýnge deyin orta ghasyrdaghy basyna dulygha kiygen, ýstine sauyt-sayman kiygen, qolyna nayza ústaghan Isatay-Mahambet obrazyn izdep jýrmiz. Mening úghymymda, batyr degen – elge, halyqqa kim jaqsylyq jasady, sol ýshin qanday zardap shekti, sol adamdar batyr. Mysaly, jer mitingisi bolmasa, biz keshegi Maks Boqaevtardy tanymaytyn edik. Ózim ony búrynnan tanimyn. Biraq, jer mitingisi bolmasa Qazaqstan halqy tanymaytyn, bilmeytin edi. Jer mitingisi kezinde ózin kórsetti, tanytty. Odan keyin týrmege jatyp ta, qayyspay, berispey, biylikting aldaghanyna kónbey, tipti biylikting jalynyp, merziminen búryn shygharamyz degenine kónbey jatqany onyng shyn mәninde batyr keypin asha týsedi. Dәl sol siyaqty, Ábishev men ýshin «janalyq» boldy, bylaysha aitqanda. Islam Ábishev men ýshin batyr deuge layyq, últ ýshin qylghan enbegi bar azamat. Jәne taghy bir nәrseni aita ketu kerek, biz batyrdyng obrazyn izdegende iydeal adam izdeymiz. Onyng jeke basynda, otbasynda min bolmau kerek, ol sózden sýrinbeu kerek, býkil isinen min tabylmau kerek dep. Joq! Batyr da – pende. Ol da sýrinedi. Qatelikterge úrynuy mýmkin. Biraq, eng manyzdysy – ýlken isterde óz minezin, isin kórsetedi. Islam Ábishevting de basshy, sheneunik retinde biz bilmeytin bir basyna jetetin mini bar shyghar, bireuge aiqaylap úrysqan shyghar, bireuge dóreki sóilegen shyghar, bireudi zansyz júmystan shygharghan shyghar. Mýmkin basqa bir jerde aqsha jegen bolar. Biraq dәl myna jaghdaygha qaldyrghan eki isi onyng anau-mynau kemshilikterin juyp-shayyp ketedi dep esepteymin óz basym.

– Ýstinen kim aryz jazghan?

– Islam Ábishevting ýstinen aryz jazghan – Azamat Shaymerdenov degen adam. Men ony ashyq týrde aldynda press-konferensiyada da, keshegi ótken sot otyrysynda da aittym. Men ony kәsiby «seksot» dep esepteymin. «Sekretnyy sotrudniyk». Sebebi, ol búryn qarjy polisiyasynda júmys istegen. Jәne onyng eshqanday qúqyghy búzylmasa da, eshkim odan aqsha, para súramasa da, «Nasburodan» aqsha alyp, aidaladaghy bireu ýshin aqsha berip jýrgen adam. Bireu ýshin degende – «Qazbaylyq» degen mekemeden para alghysy keldi» dep aiyptalyp otyr. Búl jerde týsinikti bolu ýshin aita keteyin, Islam Ábishev para alyp jatyp ústalyp qalghan adam emes. Taghylyp otyrghan aiyp – «para alugha oqtalu». Yaghni, «para alghysy keldi» degen aiyp. Ýsh aidyng ishinde jedel izdestiru sharalary jýredi, aqshany ana jaqtan da, myna jaqtan da úsynady, Islam Ábishev almaydy. Aqyry bolmaghasyn basqa bireudi ústaydy. Ol adamgha qatysty isti qazir qysqartyp tastady. Ol adam Islam Ábishevke kórsetip otyrghan joq. Biraq, «Islam Ábishev negizi osy aqshany alghysy kelgen» dep qamap tastady.

– Dәlel joq qoy sonda?..

– IYә. Endi osy aryzdyng artynda túrghan adam – Azamat Shaymerdenov «SMP - 610» degen mekemening basshysy. Biraq, onyng eshqanday qúqyghy búzylghan joq. Eshqanday para beruge tiyis emes. Onyng aituynsha, Islam Ábishev: «Sen «Qazbaylyq» degen mekemege baryp, para alyp ber» dep tapsyrma bergen. Azamat Shaymerdenov «Qazbaylyq» degen mekemeni ózi tanymaydy, sosyn tanityn adamyna barady Makiyshev degen. «Sen anany tanisyng ghoy, Islam Ábishevke para alyp bershi» dep. Ol taghy bir tanysyna barady. Sosyn ol: «Júmysym kedergisiz oidaghyday jýrip jatyr, nege para beruim kerek?» deydi. Boldy, osymen is bitui kerek qoy. Joq, búl últtyq burogha baryp, «men arqyly aqsha súrap jatyr» dep aryz jazady. Últtyq buro 60 million aqshany beredi. Sony aparyp basqa bireuge beredi. Biraq sol ýshin Islam Ábishevti otyrghyzady. Búny týsinu óte qiyn. Ótirik degen sonday týsiniksiz bolyp keledi. Para alu degen naqty qylmys qoy. Súrap jatqan sózi bolu kerek. Islam Ábishevtin  bir auyz sózi joq. Ýsh ay boyy jedel izdestiru sharalary jýrgizildi ghoy, qanshama sózin, telefonmen sóilesken sózin, kezdesken kezdegi sózin jazyp aldy, aqsha súrap jatqan bir auyz sóz joq. Bylaysha aitqanda, búl isting tapsyryspen bolghandyghy osydan-aq kórinip túr. Osynday talay ispen kezdesip jýrmiz ghoy. Neshe týrli qiytúrqy, adam týsinip bolmaytyn joldarmen jala jabylu osynday nәrselerden belgili bolady. Aqylgha simaytyn ssenariyler.

– Ssenariy deysiz. Tapsyrys deysiz. Al sol tapsyrys berushilerding aty-jónderi belgili me?

– Óte manyzdy súraq boldy. Osy kezge deyin advokat retinde, qorghaushy retinde ózime de júmbaq bolyp kelgen. Búryn biz oisha shamalaytynbyz, boljamgha negizdep keldik. Óitkeni, mening qorghauymdaghy Islam Ábishev bolsyn, qasynda otyrghan Serik Týkiyev bolsyn, olar bizderge әrtýrli boljamdar aitty. Biraq negizinen ýsh kisining familiyasyn aityp, «ne bolsa da osy ýsh kisiden keldi» dep edi. Qazir olardyng aituynsha, kózderi tolyq jetti. Búl ýsheui de tegin adam emes. Ýsheui de respublikagha óte belgili, óte bedeldi, joghary lauazym iyeleri.

– Olar kimder? Attaryn atay alasyz ba?

– Atyn atap, týsin týstep aitamyn. Birinshisi – Arman Shoraev esimdi kәsipker, aqparat salasyndaghy belgili túlgha, ýlken qarjy iyesi. Respublikalyq «Qazaq kýresin» úiymdastyryp jýr. «Qazaqstan barysy» jarysyn kórsenizder, oghan qansha qarajat qúiylyp jatqandyghyn bayqaghan bolar edinizder. Arman Shoraevtyng artynda kórinbey túrghan adamdar osal emes. Energetika ministri Qanat Bozymbaev. Jәne mening qorghauymdaghy adamdardyng esepteuinshe, búlarmen sóz baylasyp otyr dep eseptep otyrghan adamdary – ol últtyq buro basshysy Alik Shpekbaev. Sybaylas jemqorlyqpen kýres últtyq burosy osy isti tergep jatqan organ – respublikalyq últtyq buro.

– Ayyp taqqan da osy organ ba?

– Ayyp taqqan da, sotqa joldaghan da osy organ. Alik Shpekbaev basqarghan mekeme. Búl ýsh kisining atyn mening qorghauymdaghy Islam Ábishev pen Serik Týkiyev tergeu kezinen beri aityp kele jatyr. «Osy adamdar úiymdastyryp, ózara birlesip, bizge jala jauyp, týrmege tyghyp otyrghan ýsheui» dep.

– Olardyn artynda qanday maqsat boluy mýmkin?

– Búl jerdegi maqsat – anyq әri aiqyn. Búlardyng arasynda búrynnan kele jatqan dau bar. Búlar dep otyrghanym, mening qorghauymdaghy adamdarym, olardyng aituynsha Bozymbaev pen Shoraev ekeui Ábishevten de, Týkiyevten de olar basqaratyn «Dýniyejýzilik qazaq kýres úiymyn» ózderine beruin talap etip kelgen. Neshe týrli qoqan-loqqy bolghan. Aqshagha satyp almaq bolghan. Kýshke de salghan. Eshqaysysyna búlar kónbegen. Sebebi, Serik Týkiyev (Islam Ábishevting qasynda otyrghan adam) býkil ómirin, kariearasyn qazaq kýresine arnaghan, ómirining mәnin kýrespen baylanystyratyn adam. 15 jyl búryn «Dýniyejýzilik qazaq kýresi federasiyasyn» úiymdastyrghan adam. Ony әlemdik dengeyde moyyndatqan túlgha. Sol Serik Adamúly Týkiyev «Dýniyejýzilik qazaq kýresi federasiyasynyn» viyse-preziydenti de, Islam Ábishev – preziydenti, búrynnan demeushilik kórsetip, qoldap kelgen azamat.

– Yaghni, irgetasyn birge qalaghan dep aitugha bola ma?

– Irgetasyn qalaghan Serik Týkiyev dep aitu kerek. Sebebi, basynda túrghan sol kisi ghoy. «Dýniyejýzilik qazaq kýresi federasiyasy» tegin úiym emes. 46 shetel memleketi mýshe. Osy kezge deyin jeti birdey әlem birinshiligin ótkizip tastaghan. Eluden astam memleket ókilderi qatysady. Búl kýreske. Eng bastysy,  dýniyejýzilik UWW (Birikken kýres qauymdastyghy) degen halyqaralyq mekeme bar. Sol úiymgha mýshe bolyp kirgen úiym. Endi bir-eki ghana qadam jasau qaldy, qazaq kýresi Olimpiada oiyndarynyng qataryna kirgeli otyr. Qazirge deyin Arman Shoraev basqaryp kelgen Qazaqstanda ashylghan federasiyanyn  «Dýniyejýzilik qazaq kýres federasiyasyna» qatysy joq. Olar tek Qazaqstan boyynsha júmys istep kele jatyr. Olardyng artynda da belgili túlghalar túr Bozymbaev siyaqty. Kóp qarjy qúiylyp jatyr. Biraq, olar eshqashan әlemdik dengeyge shygha almaydy. Eshqashan! Óitkeni, UWW bas tartqan. Olargha: «Dýniyejýzilik qazaq kýres federasiyasy» qúramyna kirinizder, sonda ghana sizderge mýmkindik bolady» degen. Al UWW qúramyna kirmey, Olimpiada oiyndaryna kiru mýmkin emes. Týsinikti bolu ýshin aita keteyin, Resey әlemde oiyp túryp oryn alatyn yqpaldy memleket. Sambo kýresining otany Resey bolyp esepteledi ghoy. Sambo kýresin osy kezge deyin Olimpiada oiyndaryna da, basqa jerge de qosa almay kele jatyr. Olargha Olimpiadanyng auyly alys. Oghan qaraghanda qazaq kýresi qosylayyn dep túr. Nege? Sebebi, qazaq kýresining ghasyrlyq tarihy bar. Ony dýniyejýzilik sport mamandary kórip, bilip, týsinip, maqúldaghan. Ol birinshi Serik Týkiyevtin, ekinshi Islam Ábishevting enbegi. Osyghan qarjy qúiyp, әlemdik dengeyge kóterip, býkil memleketterdi mýshe qylyp kirgizip, әlemdik dengeyde úiym qúra bilgen. Endi qazirge deyin Arman Shoraev basqaryp kelgen qazaqstandyq Qazaq kýres federasiyasy osy kezge deyin jaryqqa shygha almay kelgen sebebi, olar tek Qazaqstangha ghana belgili sportshylardy Qazaqstangha ghana shaqyrady. Status tek qazaqstandyq bolyp qala beredi. Olimpiada degen ýlken mýddelerding toghysatyn jeri. Sebebi, siz basqaryp otyrghan federasiya olimpiadalyq oiyn týrlerine enip ketetin bolsa, qazaq kýresi, onda memleket qarjylay qoldau kórsetuge mindetti bolyp qalady. Kórdiniz be? Býkil auyl, audandarda sport seksiyalary ashylady. Býkil memlekettik dengeyde qarjy qúiylatyn bolady. Osynday mýddeler toghysatyn jer. Endi myna qyzyqty qaranyzdar: osy kezge deyin búl iske A.Shpekbaevtyng qatysy bar-joghyn boljammen ghana qaradyq. Boljam jasaugha negizgi sebep ne boldy?

Jana qysqasha aityp óttim ghoy, para berilmekshi bolghandyghyn. Ol berilmegen para. Biraq A.Shpekbaev basqaratyn últtyq buro 60 mln tengeni «para retinde aparyp beruge» Shaymerdenovke bergen. Soghan qarap últtyq buronyng mýddeli ekendigin bildik. Últtyq buronyng tergeushilerimen biz onasha jaghdayda kezdesken kezde olar «bizdi ýsh әrip KNB mәjbýrlep otyrghan, tapsyrys berushi KNB» dedi. Beyresmy jaghdayda. Áriyne, resmy týrde aitpaydy. Soghan senip keldik. Biraq, KNB qay jerde, qanday jaghdayda iske mýddeli boluy mýmkin dep oiladyq. Artynan myna bir jaghday kózimizdi ashyp berdi: 2019 jyldyng 20 mausym kýni mening qorghauymdaghy Islam Ábishev pen Serik Týkiyevti últtyq burogha kabiynetke aldyrady. Bizderdi, yaghny advokattardy shaqyrmaydy. Sosyn kompiuterde terilgen eki aryzgha qol qoydyryp alady. «Biz «Dýniyejýzilik qazaq kýresi federasiyasy» preziydenti jәne viyse-preziydenti qyzmetinen óz erkimizben ketemiz» degen aryzgha qol qoydyryp alady. Týrmede otyrghan adam kompiuterde tere almaydy ghoy. Qoldarynda internet te, kompiuter de joq. Onyng ornyna olar isti qysqartamyz degen uәde beredi. Sosyn is qysqarmaghasyn súraydy ghoy, men bilmeymin dep bir-birine silteydi. Keyin yustisiyagha tapsyrys berip  qarasaq, qazirgi tanda «Dýniyejýzilik qazaq kýresi federasiyasy»  preziydenti bolyp osy sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres últtyq burosynyng basshysy A.Shpekbaev ózi taghayyndalyp alypty.

– Bylaysha aitqanda, Ábishevti týrmege qamap, qyzmetin tartyp aldy demeksiz be?

– IYә, solay. Bizding isimizdi tergegen respublikalyq últtyq buro basshysy Ábishevting qyzmetin iyelengen. Osy kezge deyin Qanat Bozymbaev pen Arman Shoraev ala almay kelgen federasiyany Alik Shpekbaevtyng qolymen alyp otyr. Búl jaghday halyqaralyq ýlken janjalgha alyp keledi. Sózsiz. Sebebi, qazir attaryn atamay-aq qoyayyn, mening advokat ekendigimdi bilip, Evropanyng bes memleketining ókilderi habarlasty. Ázirge beseu. «Búl ne jaghday? Bizding preziydentimiz – Islam Ábishev qoy» dep. Búl halyqaralyq dengeyde ótken kongreste saylanatyn qyzmet. Yaghni, taghayyndalatyn emes, saylanbaly. Evropada bizdegidey ministr, últtyq buro basshysy degen qyzmetter bizdegidey bedeldi emes. Ol jaqta demokratiya. Demoratiyalyq jolmen eng birinshi Qazaqstan ghoy ashqan dep, Qazaqstannan eki túlghany birin preziydent, ekinshisin viyse-preziydent etip saylaghan.

–   Yaghni, sol federasiyagha mýshe memleketterding barlyq ókilderi dauys berip saylaghan ghoy?

– IYә. 46 memleket mýshelerining barlyq ókilderining qatysuymen saylanghan. Solar: «Biz basynda azamattar ústalghan kezde tergeu isine aralasugha qúqyghymyz joq, Qazaqstannyng ishki sharuasy dedik. Biraq, ne bolyp bara jatyr? Qazirgi biz tanymaytyn basshy kim? Alik Jatqanbayúly Shpekbaev degen kim? Ony kim saylady? Ol kim? Qanday qyzmet atqarady?» dep maghan shyghyp jatyr. Ókinishke oray, olargha aituyma tura keldi. Búl adam Ábishev pen Týkiyevting isin tergep jatqan últtyq buronyng basshysy dep aituyma tura keldi.

Sondyqtan da mening qorghauymdaghy azamattar ýsh adamnyng atyn naqty aityp otyr. Taghy da qaytalap óteyin. Olar: Arman Shoraev, belgili kәsipker, mesenat, media salasyndaghy bedeldi túlgha; energetika ministri – Qanat Bozymbaev; Qazaqstannyng sybaylas jemqorlyqqa qarsy últtyq buro basshysy – Alik Shpekbaev.

Osy ýsh adamnyng odaghynyng nәtiyjesinde Islam Ábishev pen Serik Týkiyev jalghan jalamen tútqyndalyp otyr. Jala ekendigin óz atymnan aita alamyn. Sebebi, múnday is bolmaghan eshqashan da. Para almaghan adamdy eshbir dәlelsiz «para alghysy keldi» dep sottau aqylgha syimaytyn nәrse. Osynday sot prosesi bastalghaly jatyr. Búl jerde aitylatyn nәrse óte kóp. Bizde sheneunikting bәri jemqor, paraqor degen týsinik qalyptasyp qalghan ghoy. Eger sol standartty oilaudan shygha almasanyzdar, 14 qazan kýni bolatyn sotqa shaqyramyn. Aldynda dayyndyq satysynan óttik, sol kezde ashyq sot ekeni belgilendi. Jurnalister qatysatyn bolady. Barlyq jurnalisterdi, blogerlerdi, jalpy óz qúlaghymen estip, óz kórgenine ghana senetin barlyq adamdardy shaqyramyn. Astana qalasyndaghy arnayy qylmystyq isterdi qaraytyn sotqa kelip qatysularynyzdy súraymyn. Nemese sol sottan kórsetiletin tikeley reportajdardy kóruge kenes beremin. Bizding jasyratyn eshtenemiz joq.

Mening qorghauymdaghy Islam Ábishev «basqa da kisilerding atyn atap, týsin týstep bәrin aitamyn, neshe týrli bylyqtyng bәrin shygharamyn» dep otyr. Óitkeni, ol kisining joghaltatyn eshtenesi joq. Nege deseniz, ol kisige taghayyndalghaly otyrghan jaza – 10 jyldan joghary qaray. Oilap qaranyzshy, 3-4 jyl bolsa, mýmkin shartty jaza alyp qalarmyz degen ýmitimiz bolar edi, «qartayghan shaghynda jaghalaspay-aq qoyayyqshy» dep. Ol kisige jasyratynday eshqanday qajettilik joq. 300 milliard, 1 trillion boyynsha da aitylmaghan әngime kóp. Búghan deyin su salasynda eki adamnyng ólimi bolghan – Jampozov pen Múhamedjanov. Onyng bәrin últtyq buromen baylanystyramyz. Múhammedjanov Almaty qalasyndaghy Almaty oblysy boyynsha «últtyq buronyng tergeu bóliminde otyrghanda tórtinshi qabattan sekirip ketti, ózin-ózi óltirdi» delinedi. Shyn mәninde basqasha bolghan. Ol da aitylady. «Onyng ólimine sol Almaty oblysy boyynsha últtyq buronyng adamdarynyng qatysy bar» dep esepteydi mening qorghauymdaghy adamdar.

Al Jampozovty ózderiniz bilesizder, últtyq buro tarapynan kórgen qorlyghyn bәrin tikeley efirge shygharyp, býkil halyqqa jariya etip ketti, meshitke baryp sóiledi, elmen, halyqpen qoshtasyp, tergeushi men prokurordy jaralap, ózin atyp óltirdi. Búl eki ólimning de osy iske tikeley qatysy bar. Birinshiden, bәrin aitugha uaqyt tar. Ekinshiden, sot barysy kezinde aitylatyn nәrselerdi Ábishev pen Týkiyev óz auyzdarymen aitady. Sebebi, men qastarynda bolghan joqpyn. Ekeuine de Ábishevke «qarsy pokazaniye» beruge, neshe týrli úsynystar aitylghan últtyq buroda. Olar qarsy jauap bermedi. Múnyng bәrin Ábishevting óz auzynan estiytin bolasyzdar.

– Búl kisining isti boluy Su komiytetindegi júmysyna qatysty emes pe edi? 

– Tikeley qatysy bar. Su resurstarynyng komiyteti basshysy retinde aiyptalyp otyr ghoy. Para alghysy keldi degen aiyp taghylyp otyr.

– Keshe alghashqy tyndalym, sot otyrysy boldy dediniz. Sol tyndalym jabyq týrde ótti, eshkim qatysa alghan joq. Tek ózderiniz qatystynyzdar. Ne aityldy? Qanday ótinish, talap-tilekter berdinizder?

– Qysqasha aitayyn. Mening tarapymnen mynaday ótinishter aityldy. Qylmystyq isterdi qysqartu turaly ótinishim tolyq bes betten túrady. Ekinshi ótinishim – bas sharasyn ózgertu turaly. Ýshinshisi – sarapshy maman qorytyndysyn qabyldau turaly. Tórtinshisi – qylmystyq isterdi prokurorgha qaytaru turaly. Besinshisi – bas sotty talqylau taghayyndalghan jaghdayda dayyndyq isteri turaly. Altynshysy – Últtyq buronyng arandatushylyq is-әreketteri turaly ótinish. Mening tarapymnan osynday alty birdey ótinish jariyalandy. Men «buynsyz jerge pyshaq úrmaymyn». Oiyna kelgen sózdi jaza bermeysing ghoy. Bәri negizdelgen, naqty dәlelder úsynylghan. Árqaysysynyng artyna jalghaghan dәleldeushi qújattary bar. Sol ótinishterdi jariyalau ýshin bir saghat ýstinde uaqytym ketti. Soghan sudiyadan alghan jauabymdy kórseteyin. Bar-joghy eki-aq bet. Qanaghattandyrylmady dep bas tartty. Alty birdey ótinishimdi qabyldamady. Jәne sudiya qayda, nege asyqqanyn bilmeymin, tórteuine jauap berip, ekeuin mýldem úmytyp ketken.

Eng basty aitqym kelip otyrghany – búl isting artynda kimder túrghandyghyn aityp ýlgeruge tiyisti boldym. Býgin birinshi ret aityp otyrmyn. Búl adamdardyng osal emes ekendikterin de aityp otyrmyn. Aldynghy ótken press-konferensiyada búl faktilerdi aitqanym joq. Jalpy iske qatysty key nәrselerdi týgeldey aitqanym joq. Biraq sonyng ózinde, qatelespesem, «31 arna» janalyq taratqanda oryssha núsqasynda «Bitva titanov» degen atpen beripti. Óte dúrys qoyypty. Búl óte ýlken lauazymdy túlghalardyng arasyndaghy teketires ekendigi qazirding ózinde belgili bolyp otyr. Jәne búnyng artyndaghy lauazymdy túlghalar Qazaqstannyng bedeldi, bylaysha aitqanda, sheshushi túlghalary.

– Býkil Qazaqstannyn, halyqtyng taghdyryn sheshe alatyn túlghalar deysiz ghoy?

– IYә. Múny aityp ýlgermesem, olar týrli jolmen mening de auzymdy jabudyng joldaryn qarastyrghan bolar edi. Ertennen bastap jurnalisterge resmy týrde habarlaymyn. Eng basty aitatynym – 14 qazannan bastap, Astana qalasynda  kýn sayyn sot otyrysy bolady. Dýisenbi, seysenbi, sәrsenbi, beysenbi kýnderi. Búl mәsele arqyly halyqqa, qoghamgha qanday paydaly aqparat bere aluymyz mýmkin? Birinshiden, Qazaqstannyng jemqorlyq jýiesi qanshalyqty terenge ketip qalghanyn bile alasyzdar. Elimizding budjetinin, yaghny siz ben bizding aqshamyzdy jeu, ony talan-tarajgha salu joldarynyng mólsheri qanshalyqty ekendigin bile alasyzdar. Óz basym, búryn 20-30 payyzyn úrlaytyn shyghar dep oilaytynmyn. Búlar degen «týieni týgimen jútady» degen sóz ber jaghy, odan asyp týsedi eken.

Mysaly, «Ábishev trillion ýnemdedi» dep otyrmyz ghoy. Ábishevti 2013 jyly Su resurtary komiytetining basshysy qyzmetinen ketirip, ol joq kezde, premier-ministr dengeyinde qúrylghan memlekettik baghdarlamada su sharuashylyghyna bólingen aqsha – 1 trillion 500 milliard. Ábishev 9 ay qyzmette bolmaghan kezde jasalynyp, qabyldanghan baghdarlama. Búl kisi Nazarbaevtyng jeke taghayyndauymen sol qyzmetke qayta kelgende sol qarjynyng 1 trillion tengesi artyq ekenin dәleldegen. 500 milliardqa búl isti tәmamdaugha bolatynyn dәleldegen de, 1 trln tengeni qysqartqan. Sol kezdegi Preziydent N.Á.Nazarbaevtyng aldyna kirip dәleldegen. Nazarbaev sol núsqany bekitip, qalghan aqshany budjetke qaytaramyz dep qol qoyyp, sheshim shygharghan. Sonda qaranyzdar, 31 milliard bir ghana jobagha – Astana qalasyndaghy su qoymasyna bólingen. 29 milliard artyq bólingen... Aqylgha syighyzyp qaranyzdarshy, sol kezdegi trillion qazirgi 2 trillion. 1 trillion degen Qazaqstandaghy býkil ýy mәselesin, býkil kópbalaly analardyng mәselesin, býkil әleumettik mәselelerdi týgel jauyp tastaytyn aqsha. Bir ghana komiytetten úrlanyp otyrghan aqsha.  Búl jaghdaydy bilu biz ýshin óte manyzdy. Ózim orystildy ortada kóp jýremin. Ókinishke oray, qazaq tildi ortany sauatsyz dep aiyptaydy. Óitkeni, keyde sauatty týrde mәselelerdi qoya bilmeydi dep aitady. Myna isti әdeyi qazaqshagha audardyq. Múnyng ózi ýshin sottasuymyzgha tura keldi. Tergeu oryssha jýrip keldi. Jalpy, múnday dengeydegi ister ýnemi oryssha bolady. Biz de basynda oryssha qatysyp keldik. Keyin Ábishev: «Isti qazaqshagha auystyrynyzdar. Men – qazaqpyn, qazaqsha erkin sóileymin» dedi. Ol kisi prinsipke baryp aitty. Sosyn biz ótinish berip edik, últtyq buro tergeushileri qazaqsha jýrgizuden bas tartty. Búl endi súmdyq jaghday. Konstitusiya boyynsha da, qylmystyq kodeks talaptary boyynsha da is, negizinde, memlekettik tilde tergelu kerek. Isti bolyp jatqan adam memlekettik tildi bilmegen jaghdayda jәne tek qajettilik bolghan kezde ghana basqa tilde jýrgizilu kerek. Sodan ózim bas prokuraturagha jazdym. Ol jerde ózim qatty syilaytyn Serik deytin birinshi qyzmetting myqty bastyghy bar. Sonyng qolymen mening ótinishimnen bas tartu turaly qauly aldym. Aqyrynda tergeu sotyna sotqa berip baryp, qazaqsha sóileu qúqyghymyzdy sot arqyly qaytardyq. Sóitip qazaqshagha audardyq. Sondaghy oiymyz – qazaq tildi orta biylikte qanday súmdyqtar bolyp jatqandyghyn, qanday dengeyde aqsha jelinip, budjetti talan-tarajgha salu qanshalyqty dengeyde asqynyp, dendep ketkenin bilsin degen oi. Sondyqtan da reportajdar mindetti týrde qazaq tilinde jýrgiziledi. Sot prosesi bastan-ayaq qazaq tilinde bolady. Siz ben bizding qarajatymyzdyn, aqshamyzdyng esebin súrau, bolashaqta qalay talap etu  joldary úsynylatyn bolady. Shet jaghasyn aitayyn: Kezinde Islam Ábishev 300 milliard tengeni ýnemdedi me? Ýnemdedi. Búl fakt. Qújat týrinde dәleldenip, memleket dengeyinde moyyndalghan nәrse. 1 trillion aqsha da dәleldendi. Búl da fakt. Onday bolghan joq dep eshkim aita almaydy. Endi qaranyz, nege osy faktiler boyynsha is qozghalmaydy? Sol trilliondy, sol 300 miliardty kimder jegisi keldi? Kimder úrlaghysy keldi? Qúny aspandaghan jobalardy kimder jasap, kimder qabyldady? Ony da bireuler talan-tarajgha salyp, qaltasyna basyp qalghysy keldi ghoy?!..

–  Jana siz aityp qaldynyz ghoy, jemqorlar ary ketse 20-30 payyz jeytin shyghar dep oiladym dep. Bylay qarasanyz, 2 milliardtyq jobagha 31 milliard súrau degen 15 ese kóp...

–  Solay. Qazaqstannyng túralap jatqany sol eken. Ókinishtisi sol, biz bәrin kóteretin bolamyz. Aldyn-ala aita keteyin, últtyq burony sotqa bergeli jatyrmyn. Nege? 60 million tengeni alghysy keldi dep Ábishevti otyrghyzyp tastaghan kezde, dәl sonday ssenariymen dәleldenip túrghan trilliondy, 300 milliardty kim jegisi keldi? «Pokushenie na hiyshenie gos.budjeta» faktisi kórer kózge týsinikti bop túr ghoy. Yaghni, asa iri kólemde memleketting aqshasyn úrlaugha oqtalu belgisimen is qozghalmaghan osy kezge deyin. Búl jerde últtyq buronyng ózi qyzmettik túrghydan qylmys jasap otyr dep esepteymin. Sebebi, sol faktini tergep-tekseru olardyng mindeti edi. Biz, negizinde, talap etip, júmys jasatuymyz kerek. Búl is qoghamdyq dengeyde, qoghamnyng baqylauynda sol ýshin boluy kerek. Sizder Islam Ábishevti batyr dep tanymay-aq qoyynyzdar, aqtasyn dep talap ta qoymay-aq qoyynyzdar. Biraq, osy mýmkindikti paydalanyp, «neghyp biz aqshagha jarymaymyz, nege Qytaydan qaryz ala beremiz, budjet aqshasynyng býiiri nege tompaymaydy?..» degen súraqtardyng jauaptaryn estiginiz kelse, osy sotty bastan-ayaq qoghamdyq baqylaugha alynyzdar degim keledi.

– Sizding qorghauynyzdaghy Islam Ábishevting ózi bizneste bolghan adam eken...

Osy jerde aita keteyin: 300 milliard ýnemdegende Qazaqstan boyynsha joba barysyn «ot y do» teksergen ghoy. Oghan negizi Islam Ábishev jauapty emes bolatyn. Onyng zandylyghyna jauap bermeydi. Sebebi, ol kelmey túryp, qol qoyylyp, rettelip qoyghan. Shaghyn ghana joba. Kóp te emes, 9 milliardtyng jobasy. Búl kisi 500 milliongha deyin týsirip tastaydy ghoy. Sol kezde jobanyng artynda túrghan mýddeli adamdar búl kisige qolma-qol 2,5 milliard aqshany para retinde alyp keledi. Jәne ony memleket dengeyinde jýrgen basshy әkeledi de: «Myna jigitter mening jaqyn bauyrlarym edi.  Osy aqshany al da, qysqartpay-aq qoyshy» dep ótinish aitady. IYsekeng ol kisining ýstinen aryz jaza almaymyn, syilas adamym edi deydi. «Ekeumiz renjispey tarqayyq. Budjette aqsha joq. Myna aqshany qaytaramyn. Sening de, mening de aqsham emes» dep bas tartyp, әlgi kisini qaytarghan jayy bolghan. Sonda 60 million emes, 1 trillionnan 1 payyz alsa da jetip jatyr ghoy, para alatyn bolsa. Búl – bir. Ekinshiden, Islam Ábishev bizneste de joly bolghan adam. Qanday biznestermen ainalysqandyghyn, ne ashqandyghyn ózi jasyrmay aitady.  Sondyqtan 60 million tenge bireuler ýshin kóp aqsha shyghar, biraq Islam Ábishev dengeyindegi adamdar ýshin onday ýlken summa emes.

– «Eki aidan keyin zeynetke ketemin» dep otyrghan Islam Ábishev ýshin 60 million 60 tengege «qol bylghaghanmen» birdey ghoy?

– IYә. Ayta berseng әngime kóp. Stenogrammanyng ózinde jazuly túr. Osynday әngime shyqqan kezde, ózi әngimesi jazylyp jatqanyn bilmeydi, Azamat Shaymerdenovty shaqyryp alyp: «Áy, ainalayyn, men osynday әngimeler estip jatyrmyn. Sening qatysyng joq pa? Tynysh jýrinder. Men abyroymen ketuim kerek» dep úrsady. Búl 2019 jyldyng qantar aiyndaghy әngime. Ol kisi nauryzda zeynetke ketui kerek.

Shyn mәninde ol kisi 60 million tengege múqtaj adam emes. Qajettiligi  de joq. Zeynetke keteyin dep otyrghan jerinen, Qazaqstannyng kýres federasiyasyn basqalay alatyn rychagy qalmaghandyqtan, ony osylay maqsatty týrde «isti» qylghan.  Al Qazaqstanda sheneunikti aiyptau óte onay. Óitkeni qoghamnyng ózi aiyptay jóneledi. Qoghamnyng ózi, bir sheneunik qamalsa, beynebir sottardyng bәri, prokurorlardyng bәri obektivti qaraytynday, últtyq buro obektivti tergeytindey, sheneunikterdi býkil qogham aiyptap shygha keledi. Sondyqtan mening ylghy aitatynym sol, men ýshin eng auyry – sheneunikti qoghamnyng aldynda qorghau, aqtap alu.

–  Áriyne, faktige sýiense, fakti bolsa, naqty sol isine qatysty, sóz basqa...

–  Bir ghana sóz aitayyn. Eger naqty fakti bolsa, elding bәrin 14 qazan kýni bastalatyn sot prosesine kelinizder dep shaqyra almas edik. Deloda prokuror kórsetpey me, «mine aqsha súraghan kezi, mine aqsha alyp jatqan kezi, mine Ábishevting telefonmen sóileskenderi» dep. Búlar eki ótirik kuә tauyp aldy. Sol kuәlar «negizi alghysy keldi» dep aityp otyr. Aldy dep aita almaydy. Sebebi, alghan joq. Alghysy kelgenine de dәlel joq.

– Alghashqy sot otyrysynda jariyalaghan ótinishterding qysqasha mazmúnyn aityp berseniz...

– Birinshisi – qylmystyq isti qysqartu turaly. Qysqartugha tolyq negiz bar. Ekinshi ótinishim – bas sharasyn ózgertu turaly boldy. Islam Ábishev zeynet jasyndaghy adam. Tergeu izolyatoryndaghy eng jasy ýlken adam. Adam óltirse de qamamaytyn sottarymyz dәl Islam Ábishevke kelgende qatyp qaldy. Ýy qamaghyna jiberuge tolyq negiz bar. Dәl osy statiyadaghy jasy әldeqayda kishi, densaulyghy myqty adamdar ýy qamaghynda otyr. Islam Ábishevti shygharmady. Týrmede jatqan kezde 4 ret qúlady. Biraq «densaulyghy bәri jaqsy» dep jazyp beredi de, shygharmaydy. Ýshinshi ótinishim – sarapshy maman qorytyndysyn qabyldau turaly. Para almaghan jerde, eng negizgi nәrse sot filologiyalyq-psihologiyalyq saraptamagha jýginedi. Sarapshylar ýsh ay boyy jazdy ghoy. Azamat Shaymerdenovpen kezdesken qyzmet babynda, әngimeleri jazylyp jatqandyghyn bilmeydi. Bizding últtyq buronyng qolynan bәri keledi. Memlekettik sarapshylardy soghan iytermelep, para alghysy keldi degenge keletin qorytyndy jasaghan. Biz osynyng bәrin byt-shytyn shygharyp dәleldep, jana saraptama úsyndyq. Ony da qabyl almady sudiya. Tórtinshi ótinish – qylmystyq isterdi prokurorgha qaytaru turaly. Dәl osy sottyng dayyndyq satysyndaghy qylmystyq isti, belgili bir jaghdaylarda isti keri qaytaru tәrtibi kózdelgen. Búrynghysha aitqanda DS deydi. Qylmysty qosymsha tergeu deydi. Qazir qaytaru dep jazylghan. Úghymy ózgergen. Búghan da jetkilikti derekter keltirip, dәleldep bergen bolatynmyn. Qazirgi tanda bas sot talqylauda bolmaytynyn dәleldegen bolatynmyn. Taghayyndalghan jaghdayda dayyndyq júmystary turaly ózimizding tarapymyzdan kuә retinde Alik Shpekbaevty shaqyrtqanbyz. Bizge sebebin týsindirsin. Qalay federasiya basshysy bolghandyghyn. 15 jyldyq júmysty qalay jeti kýnning ishinde tartyp aldy? Eshqanday qatysy joq adam. 20 mausym kýni Islam Ábishevten bas tartu turaly ótinish alyp alady da, 27 mausym kýni ózi basshy bolyp otyrady. Yustisiya bergen qújattaryn tirkep qoydym. Sot Shpekbaevty shaqyrtudan bas tartty. «Óitkeni, búryn tergeude kuә retinde jauaptalmaghan» deydi. «Jәne tergeushiler kuә dep tanymaghan» deydi. Osynday sóz bola ma? Eger tergeushilerding tanyghanyn ghana sotqa shaqyra alsaq, onda qorghaudyng ne keregi bar? Bizder, advokattar ne istep jýrmiz? Qylmystyq prosess kodeksining zang talaptary boyynsha sudiya bilmey búzyp otyrghan joq, bilip búzyp otyr dep esepteymin. Sudiyany osynshalyqty sauatsyz dep oilamaymyn. Al konstitusiya boyynsha zang men sottyng aldynda júrttyng bәri birdey. Atqaryp otyrghan qyzmetine, lauazymyna baylanysty emes. Qazirgi zang boyynsha tek Preziydentti ghana kuә retinde shaqyra almaymyz. Qalghan dengeydegi barlyq sheneunikti shaqyra alamyz. Onyng ýstine, búl jerde tikeley qatysy bar adam bolsa da, bas tartty. Taghy bir ótinish jazdym – Últtyq buronyng arandatushylyq is-әreketteri turaly. Ázirge búl jabyq túra túrsyn. 14 kýngi sotta qanday arandatu әreketteri, qanday provokasiya oryn alghandyghyn biz aitamyz. Múnyng bәri bir maqalagha syimaydy. Árqaysysy atan týiege jýk bolarday ýlken-ýlken mәseleler.

– Songhy súraq: Islam Ábishev otyrghan kamera qanday? Suhanberdiyevaniki siyaqty komfort pa?

– Joq. Eshqanday komfort joq. 138-shi qapasta otyr. Qazirgi audarmada qapas deydi. Tergeu izolyatorynda, Astananyng Shanhay degen rayonynda. Ol jerde, negizinen, 3-4 kisilik oryndar, biraq 6, keyde syghylysyp 8 adam jatady. Býkil sanitarlyq normalar búzylyp otyrady. Eshqanday artyqshylyq joq. «Sanchastiqa» da úsynys týsirgende, «remont bastalyp ketti» dep, qúlap jatsa da kameragha qayta jatqyzady. «Sanchasti» degen – izolyatordaghy nauqas adamdardy jatqyzatyn, dәrigerler baqylauynda bolatyn bólim. Remont bastalyp ketkendigin IYsekeng «men ýshin әdeyi istelgen» dep esepteydi. Sonday jaghday.

– Egjey-tegjeyli әngimenizge rahmet! 

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Súhbattasqan Sәule Ábedinova

Abai.kz