Полиұлттық демографияның жұлыны үзіліп, 1989 жылдан бастап моноұлттық демография қазақтың пайдасына шешіліп, Алаш топырағы моноұлттық сипатты иелене бастады. Бұл үрдіс күні бүгінге дейін жалғасып келеді.

Қазақ аудандары мен қазақыланған ірі қалалар

Кері сальто тек Солтүстік Қазақстан облысында ғана сақталынып отыр. Әрі онда тұратын халық саны нақты есеп бойынша 420 мыңнан астам. Ал, көпірме есеп бойынша 571 759 адамды құрайды. Бұл республикамыздың 19 миллионға жуық тұрғынның қанша пайызы екенін ескере беріңіз. Болжамға сүйенсек, енді он жылдан кейін бұл көрсеткіш 250-350 мыңның деңгейіне дейін кемиді. Аталған көрсеткіш дәл қазіргі кезде славян өкілдерінің үлесі басым болып тұрған Қарағанды облысының шағын қалаларын да қамтиды.

Енді интернеттегі (Википедия) ашық дереккөздеріндегі сандар легіне көз жүгіртейік:

Батыс Қазақстан облысының 12 ауданы бар. Қазақтар 75,89% (2018 жылғы дерек).

1. Ақжайық ауданы 95,4% қазақ,

2. Бөкей ордасы ауданы 99,23% қазақ,

3. Бөрлі ауданы 69,3% қазақ,

4. Жаңақала ауданы % көрсетілмеген қазақ ауданы,

5. Жәнібек ауданы 97,8% қазақ,

6. Қазталов ауданы 98,8% қазақ,

7. Қаратөбе ауданы % көрсетілмеген қазақ ауданы,

8. Сырым ауданы 98,4% қазақ,

9. Тасқала ауданы 90,42% қазақ,

10. Шыңғырлау ауданы 85,2% қазақ,

11. Бәйтерек ауданы 55% қазақ,

12. Теректі ауданы % көрсетілмеген қазақ ауданы.

Шығыс Қазақстан облысында 15 аудан бар. 60,04% қазақ.

1. Абай ауданы 99,01% қазақ,

2. Аягөз ауданы 95,88% қазақ,

3. Бесқарағай ауданы 69,49% қазақ,

4. Жарма ауданы 91,83% қазақ.

5. Зайсан ауданы 96,93% қазақ,

6. Катонқарағай ауданы 79,29 % қазақ,

7. Көкпекті ауданы 76,50% қазақ,

8. Күршім ауданы 91,41% қазақ,

9. Тарбағатай ауданы 99,37% қазақ,

10. Ұлан ауданы 70,61% қазақ,

11. Үржар ауданы 91,91% қазақ.

(Бұлардан бөлек ШҚО-да Бородулиха, Глубокое, Алтай, Шемонайха секілді аудандар бар.)

Солтүстік Қазақстан облысы 5 қала, 4 қала типтес кент және 13 әкімшілік аудан бар:

1. Ақжар ауданы 78,09% қазақ,

2. Уәлиханов ауданы 89,66% қазақ,

3. Жамбыл ауданы 46,91% қазақ,

4. Тайынша ауданы 27,49% қазақ,

5. Тимирязев ауданы 43% қазақ,

6. Шал ақын ауданы 45,93% қазақ.

Алматы облысында 17 аудан бар:

1. Ақсу ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

2. Алакөл ауданы ресми тілі -  қазақ тілі

3. Ескелді ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

4. Еңбекшіқазақ ауданы 43,1% қазақтар, ресми тілі -  қазақ тілі,

5. Жамбыл ауданы 78% қазақтар, ресми тілі -  қазақ тілі,

6. Кеген ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

7. Кербұлақ ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

8. Көксу ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

9. Қаратал ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

10. Панфилов ауданы 63% қазақ,

11. Райымбек ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

12. Сарқан ауданы 75,3% қазақ,

13. Талғар ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

14. Іле ауданы 61,5% қазақ,

15. Балқаш ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

16. Қарасай ауданы 58,18% қазақ,

17. Ұйғыр ауданы ресми тілі -  қазақ тілі.

Ақмола облысы. 17 аудан бар:

1. Біржан сал ауданы 63,24% қазақ,

2. Ерейментау ауданы 60,71% қазақ,

3. Зеренді ауданы 61,14% қазақ,

4. Қорғалжын ауданы 87,26% қазақ,

5. Целиноград ауданы 77% қазақ.

6. Ақкөл ауданы 39,92% қазақ,

7. Астрахан ауданы 42,56% қазақ,

8. Егіндікөл ауданы 44,71% қазақ,

9. Жақсы ауданы 46,02% қазақ,

10. Жарқайың ауданы 46,75% қазақ

(Бұдан бөлек тағы 7 аудан бар. Бұлар қазақ ұлты басымдыққа ие аудандар)

Ақтөбе облысы 12 ауданы бар. 81,35% қазақ:

1. Алға ауданы 79,1% қазақ,

2. Әйтеке би ауданы 93,6% қазақ,

3. Байғанин ауданы 99,8% қазақ,

4. Қарғалы ауданы 61,2% қазақ,

5. Қобда ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

6. Мартөк ауданы 61,9% қазақ,

7. Мұғалжар ауданы ресми тілі -  қазақ тілі,

8. Ойыл ауданы 98,8% қазақ,

9. Темір ауданы 95% қазақ,

10. Хромтау ауданы 73% қазақ,

11. Шалқар ауданы 98,6% қазақ,

12. Ырғыз ауданы 99,6% қазақ.

Атырау облысында 92,43 % қазақ. 2 қала мен 7 аудан 11 кент, 183 ауылдық елдімекен бар.

Қызылорда облысында 96,15% қазақ бар. 3 қала мен 7 ауданы бар.

Маңғыстау облысы  90,99% қазақ бар. 5 аудан, 5 облыстық маңызы бар қала, 6 кент, 55 елдімекен, 43 ауылдық округтен тұрады.

Қарағанды облысы 51,31% қазақ бар. 9 қала, 9 аудан және 2 аудандық қала бар.

Қостанай облысы 5 қала 13 кент, 16 аудан бар. 40,27% қазақтар.

Жамбыл облысының  72,62% қазақ бар. 10 аудан, 1 облыстық қала, 3 аудандық қала және 367 елдімекен бар.

Тараз қаласында 70% қазақ бар.

Павлодар облысында 51,77% қазақ бар.

Павлодар қаласында 47% қазақ бар.

Түркістан облысының 72,90%-ы қазақтар. 11 аудан бар:

1. Түркістан қаласы 62,25% қазақ,

2. Бәйдібек ауданы 96,48% қазақ,

3. Қазығұрт ауданы 93,42% қазақ,

4. Мақтаарал ауданы 83,22 % қазақ,

5. Ордабасы ауданы 94,5% қазақ,

6. Отырар ауданы 99,5% қазақ,

7. Сарыағаш ауданы 88,5% қазақ,

8. Созақ ауданы 99,9% қазақ,

9. Төле би ауданы 70% қазақ,

10. Түлкібас ауданы 70% жуық қазақ,

11. Шардара ауданы 96,4% қазақ.

12. Сайрам ауданы ресми тілі - қазақ тілі.

Одан бөлек:

Шымкент қаласы 65,04 % қазақ,

Алматы қаласы 68% қазақ,

Нұр-Сұлтан қаласы 78,18% қазақ,

Көкшетау 70% қазақ,

Ақтөбе 81,35 % қазақ,

Талдықорған 64,96% қазақ,

Атырау 90% қазақ,

Ақтау 71,88% жуық қазақ,

Орал 54,63 % қазақ,

Өскемен 43% қазақ,

Қостанай 40% қазақ,

Петропавл 30% қазақ,

Қарағанды 36,25 % қазақ,

Түйін. Бұлар ресми сандар. Сәл ертеректе түзілген. Алды 5-10 жыл, кейінгісі 2-3 жыл бұрынғы статистка. Қазіргі уақытта бұл деректер анша-мұнша өзгергені және рас. Соның өзінде жоғарыдағы статистикаға қарап-ақ, мемлекетті құрушы, қазақ ұлтының үлес салмағы қандай екенін аңғаруға болады.

Республикамыздың Солтүстік-шығысы мен орталығындағы үш-төрт жерде ғана қазақтардың саны 17-20 пайызды ғана құраса, қалған жақтарда ұлтымыздың үлес салмағы 35-44 пайыздың аралығына жетіп жығылып отыр. Енді он жылдан кейін 17 пайызды құраған жерлер 40-қа, 35 пайызды құраған жерлер 55 пайызға дейін өседі деген болжам да жоқ емес.

Сонымен, қазір қазақ саны биылғы санақты желбуаздатпаса 75-80 пайызға жетіп қалды деуге негіз бар. Бұл мәсәле ресми тілден, көрші мемлекеттің тілінен біржола ірге ажыратып, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде қай жерде һәм қалай жаппай қолдануға болады деген заңды сұрақты тудырады. Әрі статистиканың құлағын ұстағандар кейбір жерлерде халықтың дұрыс пайыздық есебін бермей отырғандығын байқауға болады. Оның себебі көпұлтты деген девизден айырылып қалмаудың қамы болса керек.

Жоғарыдағы деректерге қарап, заңды түрде қазақ саны 50 пайыздан асқан жерлерде іс-қағаздары тек мемлекеттік тілде жүргізу туралы талап қоятын уақыт жеткендей.

Төмендегі аудандар мен қалаларда кино, бейне, теле және баспа өнімдерін шығаратын мегажобаларды қолға алу үшін жер-жерде Үкіметтік емес ұйымдар құрылып, бұрын орыс тілді Үкіметтік емес ұйымдарға бөлініп келген қаражаттар жаңа құрылатын қазақ тілді ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктерге бөлінуі керек.

Сондай-ақ, қазақ тіліндегі кітаптарға салынатын қосымша құн салығын алып, монополиядағы тасымалдау тарифіне өзгеріс енгізу керек. Сонымен бірге кинопрокаттағы діліміз бен дінімізге жат, орыс тілді кино өнімдерге тосқауыл қойып, қазақша дубляжі болмаса, көрсетілмесін деген талапты тікелей қоятын кез жетті.

Төмендегі біз қазақ санының статистикасын келтірген әр аудан мен әр қала үшін жеке телеарна әм дубляж жасау орталықтарын ашу үшін бұрын көзбояушылықпен қазақ тілін оқытуға жұмсалып келген қаржыны кәдеге жаратқан ләзім. Мемлекеттік тілді тегін оқытатын кез келмеске кетті. Оған жұмсалған ақша қазақ медиажобаларын қаржыландыруға арналуға тиіс. Орыс тілі Қазақстан мен Орталық Азияда ешкімнің қолдауынсыз-ақ, өз бетімен дами алады. Әм өз күнін өзі көреді. Ал қазақ тілі үшін бейбіт күрес күні бұрында бастылап кеткені факт.

Сонымен, жоғарыда қазақтың үлес салмағы туралы әр облыс бойынша жеке-жеке статистикалық деректер беріліп отыр. Ендігі мәселе «көп қорқытады, терең батырады» принципіне жүгіну.

Әрбір құзырлы мекеме мен биліктік һәм күштік құрылымдардан өз ана тілімізде, мемлекеттік тілде, қазақ тілінде қызмет алуға құқылымыз. Бұл Ата Заңда жазылған. Біз бірлы-жарым ұсыныс айттық. Осы ұсыныстарды ескеру, осы бағытта жұмыс жүргізу - идеологиялық маңызға ие. Сонда біз өлген тілін тірілткен еврейлер құрлы бола алмай отырған байғұстықтан құтыламыз.

Әбіл-Серік Әліакбар

Abai.kz