Тоталитарлық жүйенiң табанында тапталып, «халық жауы» деген жаламен атылып, асылып, айдалып кеткендерді еске алу мақсатында «Аманат» интеллектуалды пікірсайыс клубы «1932-33 жыл­дардағы ашаршылық зардаптары: тарихи шындық және саяси баға» деген тақырыпты талқы таразысына салды.

Отырысқа «Нұр Отан» партия­сы­ның хатшысы Ерлан Қарин, алаш­танушы ғалым Тұрсын Жұртбай және Мемлекет тарихы институтының ди­ректоры Бүркіт Аяған қатысты.
Тізгінші Берік Уәли ұлтымыздың тарихына қаралы әрiптермен жазыл­ған қанды қасап болмағанда біздің санымыз қазіргіден әлдеқайда көп болатындығына назар аударып: «Биыл - қазақ халқының тарихындағы аса қа­­сіретті ашаршылық оқиғасына - 80, сталиндік жаппай қуғын-сүргін зұл­матына - 75 жыл. Осы зобалаңдар қан­дастарымызды қынадай қырып, хал­қымызды сүт бетіне шығатын қай­мақтарынан айырды. Өткен ғасыр­дың ортасына дейін Кеңес Ода­ғының құрамындағы елдердің бар­лығында қуғын-сүргін, ашаршылық, жер аудару оқиғалары аз болған жоқ. Алағай-бұлағай заманның зардабын тартқан халықтардың ішінде қазақ ұлтының басына қалың бұлт үйірілді. Бүгінде сол жылдары Ресей, Қазақ­стан, Беларусь һәм Украинада ашар­шылықтан 7 млн адам бақилық болғаны айтылып жүр.
Бұл дерекке Қазақстан халқы ассамблеясының ХІХ сессиясында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев та тоқталды. Президент өз сөзін­де: «Бұл қасіреттің орнын толтыру мүмкін емес. Жалпы, есеп бойынша Қазақстан, Беларусь, Ресей және Украинада ашарлық пен ауру сал­дарынан 7 млн адам қаза тапты. Ашар­шылық салдарынан қаза тапқандардың 1,5 миллионнан астамы Қазақстанға тиесілі. 600 мың қазақ ашаршылық пен аурудан қашып, туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Тек қана 37-38 жылдары,
2 жылда НКВД ор­гандарының ресми мәліметтері бойынша, Кеңес Ода­ғының аумағында 1,5 миллионнан астам адам тұтқын­далды, олардың 680 мыңының ату жазасына кесілгендігі туралы шешім­дері болды. Біз мұны есте сақтауымыз керек», - дегенді атап көрсетті. Сон­дай-ақ, Елбасы 31 мамыр күні Елорда да «Ашаршылық құрбандарына ескерт­кіш» монументі ашылатынын айтты. Бұл - өте орынды шешім деп ойлаймын. Себебі біз жазықсыздан-жазықсыз жапа шегіп, қорлық көрген бабаларымызға құрмет көрсетуге тиіспіз»,- деді.
Айта кетейік, 1992 жылдары елімізде ашаршылық құрбандарына ескерткiш тұрғызу бастамасы көтерiлді. Алайда істің соңы сиырқұйымшақтанып кетті. Таяуда Астана қаласының әкiмi
И.Тасмағамбетов Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа «Ашаршылық құрбан­да­рына ескерткiш» монументi мүсiнiн сом­дауға байланысты өткiзiлген рес­пуб­ликалық байқаудан iрiктелген жо­баларды ұсын­ды. Нәтижесінде Астанада аштық құр­бандарының рухына тағзым ететiн қас­терлi орын бой көтеретін болды.
Сөз арасында Б.Уәли «Аманат» ин­теллектуалды пікірсайыс клубы осы датаға байланысты биыл бірнеше рет отырыс өткізгенін мәлімдеп: «Клуб ашар­шылық тақырыбын жиі-жиі қозғау арқылы қазақ тарихындағы қасірет зардабының зор болғандығына, ашар­шылықты зерттеу ісін бір жүйеге түсі­руге, оның орта мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылуын қада­ға­лау­ға, оқиғаға тарихи баға беруге және 31 мамырды «Қаралы күн» деп жа­риялауға қоғам назарын аудартуды көз­дейді»,- деді
Өз кезегінде Мемлекет тарихы инс­титутының директоры Бүркіт Аяған нәубет жылдардың ақтаңдақтарын қай­та ақтарып, ақиқатын аршып алу қа­жеттігіне тоқталып былай деді: «Сол жылдары құрбан болған адамдардың нақты санын анықтау мүмкін емес еке­нін ескеру қажет. Қазақ халқы, әсіресе, 1921-1922 жылдардағы және 1932-1933 жыл­дардағы ашаршылық кезінде қатты зардап шекті. Зерттеушілер 1921-1922 жылдары 1,5 млн-ға жуық қазақ ашар­шылықтан көз жұмғанын айтса,
1932-1933 жыл­дары болған ашаршылық кезінде құрбан болғандар саны 2,7 млн адам ретінде көрсетіліп жүр. Одан бө­лек, осы оқиғалар кезінде өзге мемле­кет­терге жансауғалап көшіп кеткен адамдар саны да аз болмаған. Демек,
ХХ ғасыр­дың алғашқы 30 жылында қазақ хал­қының жалпы санының жар­тысынан көбі құрбан болған. Өйткені 1921-1922 және 1932-1933 жылдарда болған ашар­шылық кезінде қазақ ұлты 4 млн 200 мың­­нан астам азаматынан айырылған. Зерт­теушілер қазақ халқы­ның жалпы саны 1918-1920 жылдары шамамен 6-7 млн адам болғандығын алға тартады. Биыл 1932-1933 жыл­дар­дағы ашар­шы­лыққа 80 жыл толды. Бұл дата мереке емес, қаралы күн».
Институт директорының дерегінше, 1921-1922 жылдары қазақ даласында жұт болған. Соның салдарынан жұрт өлместің күніне көшкен. Жендеттiк саясат ұстанған Голощекиннің «асыра сiлтеу болмасын, ашатұяқ қалмасын» деген ұраны, тұралап жатқан жұртты одан сайын тұқыртып тастаған. Қазір белгілі болып отырғандай, сол жылдары қазақтардың арасында 700 жуық байдың малы тәркiленген. Негiзi Қазақстанда байырғы ұлтты жойып жiберуге бағыт­талған шаралар алғаш рет 1920 жылдың көктемi мен 1928 жылдың күзiнде қолға алынған. Сөйтіп 11 мың 260 шаруа­шы­лық­тан 4500 бас мал ұжымға қажет де­ген желеумен тартып алынған. 1929 жылы Қазақстанда 40 млн бас мал болса, айналасы 3-4 жылдың iшiнде төрт түлiктiң саны 10 есеге азайған. Мал басының азаюы халық санының күрт кемуiне себеп болған.
1921-1922 жылдары аштық кезiнде қазақтар саны 30 пайызға азайса,
1932 жылғы қолдан жасалған аштық құрбан­дары 2 млн-нан асты, ал кейбiр ғалымдар олардың қатары 3 млн-ға жеттi дегендi айтып жүр. Тіпті, тари­хымыздағы «Ақ­табан шұбырынды, Ал­қакөл сұлама» атанған қасiреттi кезеңде де мұндай шы­ғын болмаған.
«1931-1933 жылдардағы ашаршы­лық ту­ралы жазуға, деректер жариялауға Кеңес өкiметi тұсында қатаң тыйым са­лынып, көп жылдар бойы «жабулы қазан жабулы күйiнде қалып» келдi. Кейiн ғана зұлмат жылдардың шындығы жария­ланып, қызыл қырғын әшкерелендi. Зерттеушiлер мен ғалымдар тарих қойнауына қаралы әрiптермен жазылған жұттың ащы шындығын там-тұмдап жариялай бастады. Талай еңбектер жа­рыққа шықты. Дегенмен, мұрағаттарда әлi де қаншама құжаттар мен деректер кезегiн күтiп жатыр. Оның барлығын зерттеп, бiрiзге түсiру қажет. Көршiлес Украина Голощекиннiң «қызыл қыр­ғынын» геноцид деп таныса, бiздiң елде бұл мәселе әлі күнге дейiн көтерiлмей келедi. Қасақана қолдан аштық жаса­лып, қазақ ұлтын түп-тамырымен жою­ды мақсат тұтқан нәубетке саяси баға берiлуi - солтүстiктегi көршiмiзге айып тағу емес, тарих алдындағы адалдық бол­­мақ. Сондықтан бұл істі кешіктірмей қолға алғанымыз жөн» деді Бүркіт Аяған.

Қанат МАХАМБЕТ

Астана