Биылғы жылы Қазақстанда дәнді дақылдар алдыңғы жылдармен салыстырғанда  шамамен  13 млн. тонна. жиналды. Әлемдегі астықтың төмен болғандығы бидай мен нан бағасының кезекті көтерілуі туралы қауесетті жоққа шығарды. Қауесет сөздер кезекті баға көтерілуімен расталып отырады. Жергілікті билік орталықтағы атқарушы органдардың қысымымен бағаны шамалары келгенше ұстап бағады. Осыған ұқсас жағдай 2007 жылы қалыптасқан еді. Ол кезде, «биліктің талпынысына» қарамастан, еліміз басты тағамсыз қала жаздаған, ал баға тек нанға ғана өсіп қойған жоқ, өзге де азық-түлікке де (сүт тағамдары, ет, макарон өнімдері) көтерілді.

«Әлеуметтік нан»[1] бағасының кезекті өсуін «Рейтинг.kz» зерттеу агенттігі «Казпотребнадзор» ҚБ бірлесе отырып, Қазақстанның ірі қалаларындағы «әлеуметтік нан» бағасының мониторингі жөніндегі пилотты зерттеу жүргізді. Осы жобаның шегінде алдағы уақытта нан бағасының өзгеру динамикасын және негіздігін қадағалау жүргізіледі.

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

Зерттеу нәтижесі бойынша еліміздің ірі қалаларының көпшілігінде нан пісірушілер сол немесе өзге жағдайларда нан құнын мыналардың есебінен көтеретіндіктері анықталды:

Меморандум бойынша көзделген бағаны көтеру;

Биылғы жылы Қазақстанда дәнді дақылдар алдыңғы жылдармен салыстырғанда  шамамен  13 млн. тонна. жиналды. Әлемдегі астықтың төмен болғандығы бидай мен нан бағасының кезекті көтерілуі туралы қауесетті жоққа шығарды. Қауесет сөздер кезекті баға көтерілуімен расталып отырады. Жергілікті билік орталықтағы атқарушы органдардың қысымымен бағаны шамалары келгенше ұстап бағады. Осыған ұқсас жағдай 2007 жылы қалыптасқан еді. Ол кезде, «биліктің талпынысына» қарамастан, еліміз басты тағамсыз қала жаздаған, ал баға тек нанға ғана өсіп қойған жоқ, өзге де азық-түлікке де (сүт тағамдары, ет, макарон өнімдері) көтерілді.

«Әлеуметтік нан»[1] бағасының кезекті өсуін «Рейтинг.kz» зерттеу агенттігі «Казпотребнадзор» ҚБ бірлесе отырып, Қазақстанның ірі қалаларындағы «әлеуметтік нан» бағасының мониторингі жөніндегі пилотты зерттеу жүргізді. Осы жобаның шегінде алдағы уақытта нан бағасының өзгеру динамикасын және негіздігін қадағалау жүргізіледі.

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

Зерттеу нәтижесі бойынша еліміздің ірі қалаларының көпшілігінде нан пісірушілер сол немесе өзге жағдайларда нан құнын мыналардың есебінен көтеретіндіктері анықталды:

Меморандум бойынша көзделген бағаны көтеру;

Нан салмағының сипатын сақтамау.

Жергілікті биліктер жеке мүдделері үшін немесе немқұрайлылықпен «саусақ арасынан» қарайды және барынша осы тәжірибені биліктің орталық органдарынан жасырып бағады.

Тек Қызылорда да ғана ресми қарастырылған бағадан нан бағасы едәуір төмен. Шымкент пен Павлодарда меморандумда белгіленген және нақты баға өзара тең. Кестеде көрініп тұрғандай, барлық өзге қалаларда кейбір себептерге байланысты  нанның ресми бағасынан жоғары.

Бір бөлке нан құнының 55 теңгеден асатын (орташа көрсеткіші 49 теңге болғанда)
қалалар аутсайдерлер тобын құрады. Егер Алматы немесе Ақтауда бағаның көтерілуі шамалы ғана болса, Оралда (154%) және Көкшетауда (158%) ол ақылға сиярлық шектің барынан жоғары.

Осы кезде Көкшетаудың билігі республикалық басылымдарға бағаны ұстап тұру үрдісі жетістікте екендігі туралы жеткізген. Атап айтқанда тамыз айының басында БАҚ меморандумға қол қойылғандығы туралы ақпарат жарияланды, осыған орай салмағы 550 грамм бөлке нанның бөлшек бағасы 40 тг аспау қажет (өлшем кезінде бөлкенің салмағы 500 грамм болғанда бағасы 60 тг.).

БАРЛЫҚ ІС - САЛМАҚТА

Зерттеу Қазақстанда «әлеуметтік нан» үшін біріңғай салмақ стандартының жоқ екендігі айғағын растады: облыстық орталықтарда ол 500-ден 650 грамм аралығында. Осы тағамның халықтың  аз қамтылған топтары үшін маңыздылығын ескере отырып, әлеуметтік мемлекет құруға басымдылық ниеттенген  және оның құрылысының тұтас сипаты, өте маңызды мәселенің орталықтандыра реттей алмауы таңқаларлық.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жергілікті билік баға тұрақтылығының сақталуын көрсету үшін нан салмағын жасырын төмендету әдісін ынталы қолданады (16 қаланың 9 бөлкенің нақты бағасы 600 граммды құрайды).

«Нан салмағы» критерийі бойынша топ басшы  - Алматы, Талдықорған және Қызылорда (650 грамм) қалалары болып табылады. Соңғысы меморандум бойынша көзделгеннен нанның нақты салмағы артық болған бірден-бір қала ( 500 орнына 650 грамм).

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, Қазақстан қалаларындағы нанның нақты салмағы меморандум шегінде ресми жарияланғаннан жиі өзгеше болады. Бұл Петропавл, Ақтөбе және Көкшетауға қатысты.

Көптеген жағдайда әкімдік қызметшілері меморандумға сәйкес нан салмағы туралы ақпаратты хабардар етуде селқостық танытады. 16 әкімдіктің 4-інде мемлекеттік қызметшілерінің құлықсыздығынан «Казпотребнадзор» ҚБ салмақ нормасы туралы ақпарат ала алмады. Төрт қаланың үшеуінде (Шымкент, Ақтау, Қарағанды) меморандумға сәйкес нан салмағы туралы деректер жинау мүмкін болмады, оның салмағы 600 грамм төмен болды. Бұл нан салмағын қадағалау үрдісінде әрекетсіздік фактісін әшкере етуге жол бермеу үшін деректерді жасыру туралы жанама куәлендіреді.

ҚАНША АРТЫҚ ТӨЛЕЙМІЗ?

Зерттеу нәтижесі бойынша «Казпотребнадзор» ҚБ қызметкерлері еліміздің қалаларындағы нан бағасының әр түрлілігін анықтады:  35 теңгеден  60 теңгеге дейін. Осы кезде, ресми стандарт пен бағасы сақталған жағдайда нақты бағасы мен мөлшерлемесі арасында  айырмашылық болуы қажет.

Яғни, күн сайын миллиондаған қазақстандықтар нанның жоқ граммы үшін төлем жасайды. Мәселенің ауқымдылығын айғақтау үшін «әділ баға» есептелінді [2].

Еліміз бойынша ағымдағы нақты баға мен «әділ» баға арасындағы орташа айырмашылық 6 теңге. құрайды. Егер әр қазақстандық орташа статистика бойынша күніне жарты бөлке нан жесе, онда қазақстандықтардың бір жылға нанға артық төлем жасауы шамамен 17,5 млрд теңгені (шамамен 117 млн доллар) құрайды. Және өндірушілердің бастапқы өндіру бағасы шындық болған жағдайда күдікті тудырады, алайда оны тексеру мүмкін емес.

Нан өндірушілер әр кез табыссыздық шегінде жұмыс жасайтындықтарына шағымданып жүреді, салада бәсекелестік ортасы қалыптасқан. Осы бизнес түрінің жоғарғы коммерциялық қызығушылық бар екендігін көрсетеді.

БАҒА ДӘЛЕЛДІЛІГІ

Нан бағасының, соған орай ұнның көтерілуі дәстүрлі дән бағасының өсуімен түсіндіріледі. Мұндай жағдайда ұн мен нан бағасы әр елді-мекенде бірдей болуы қажет. Алайда, зерттеу нәтижелері олай емес екендігін айғақтап отыр.

Көптеген қалаларда әлеуметтік нан бөлкесінің бағасы жоғарғы сұрыпты ұнның килограмм бағасына бөлшек бағасына жақын (кестеде мұндай қалалар қызылмен көрсетілген). Бұл бір килограмм ұннан бірнеше бөлке нан пісіруге болатындығы болып отыр.

Бір килограмм ұн құнының бағасы нан бағасынан екі есеге артық екендігін Астана, Қарағанды, Шымкент және Қызылорда қалаларында тіркелген көрсеткіштер растап отыр.

Сонымен, зерттеудің шешуші сәттері «әлеуметтік нан» бағасының жалпы бағасын құрайтын ұн (бидай) үлесін анықтау болды. Зерттеу барысында, отандық нан пісірушілердің баға құру саясаты «жеті мөрлі құпия» болып табылатындығы анықталды. Бұл жағдайда, сөз ең әлеуметтік азық туралы болып отырғанда, коммерциялық құпияны сақтаудың жөні жоқ сияқты көрінеді.

Әрине, әр өңірдегі нан бағасы әр түрлі факторлардың әсерінен белгілентіндігі белгілі. Ұн бағасынан басқа оның құрамына енетіндері: көлік шығыстары, ЖЖМ бағасы, еңбек ақысының орташа деңгейі, коммуналдық тарифтер бағасы, халықтың тығыздығы және көптеген өзге де себептері. Осыған қарамастан, наубайханалар бидай (ұн) бағасының жиынтық бағасын көтерілуін жасырғанды жөн көреді.

Тағы бір көңіл бөлетін факт - Қазақстан қалаларындағы ұн бағасының үлкен айырмашылықтары. «Қазагромаркетинг» АҚ деректері бойынша Қазақстан қалаларындағы ұн бағасы өте үлкен айырмашылықпен айналуы:  Талдықорғанда 64 теңге , Астанада 110 теңгеге дейін жетеді. Қарапайым түсінік бойынша, ұн бағасының өсуіне астық өсіретін өңірдің елді мекеннен алыс орналасу факторы әсер етуі қажет. Ал тәжірибеде кері жағдайдың көрініс алуы жиі қайталанып тұрады. Мысалы, Тараз, Қызылорда, Шымкент, Ақтау (64-70 тг.) қалаларында ұн бағасы төмен). Ал, төңірегінде қазақстандық астықтың басым көпшілік бөлігі өсірілетін Астана, Көкшетау, Қарағандыда баға көрсеткіші (86-110 тг) жетті.

НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР

Қазақстандықтардың табысының тұрақты өсуі халықтың кедей бөлігінің өміріне аз әсер етеді. Тәуелсіз сарапшылардың деректері бойынша Әлемдік норма үйлесімі 1=5 тең болғанда, Қазақстандағы бай мен кедей өмір сүру деңгейінің арасындағы айырмашылық үйлесімі 1=30 жетеді. Яғни қазақстандықтардың басым бөлігі өз күн көрістерін қамтамасыз етумен айналысады. Бұл қазақстандықтардың  күн көру мөлшерін қамтамасыз етеді. Нан-бәліш өнімдері қазақстандықтардың асқа деген алғашқы сұраныстарын қанағаттандыратын азық қатарына енеді.

Үкімет нөмірі бірінші азыққа баға құрылу мәселесінің маңыздылығын түсінгендігі де қуантарлық. Бұл өңірлердегі «әлеуметтік нан» бағасының деңгейін бақылауда көрініс алып отыр.

Ешкімге де құпия емес, Қазақстанның ірі астық экспортқа шығарушы мемлекет болып табылады. Соған қарамастан, астық аз болған жылы нан бағасын ұстап тұруға қолданыстағы тетіктер мүмкіндік бермейді. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай жылдары нан бағасы елеулі өседі, ал астық мол жиналған жылы, әдеттегідей, алдыңғы деңгейде сақталынады немесе шамалы түседі. Бұған өкілетті және атқарушы билік тармақтарында мол астық қорының сақталғандығы куәлендіреді.

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІНЕН БАЙҚАЛҒАНЫ:

Нан бағасына әсер ететін ұн бағасы айқындаушы фактор бола алмайды.

Рейтингтегі Қызылорда мен Шымкенттің топ бастау бағыты, әлеуетті саяси белсенді өңірлерде бағаны ұстап тұруға биліктің басымдылығы туралы куәлендіреді.

Петропавловда, Ақтөбе және Көкшетауда өлшем нәтижесі бойынша барлық нан меморандумға қарағанда төмен, бұл жергілікті биліктің жұмыс сапасының төмендігін жанама білдіреді.

Негізгі астық өсіретін өңірден қаланың алыс орналасуы оның ағымдағы деңгейіне әсер етпейді.

НҰСҚАУЛАР:

Алдағы уақытта жергілікті биліктің оны төмендетуін болдырмас үшін нанның салмағының республикалық жалпы  стандартын (600 грамм) орталық деңгейде белгілеу;

Өндірушілердің «әлеуметтік нан» салмағын сақтауына жауапкершілікті жергілікті әкімдерге жүктеу;

Нан бағасы көтерілген жағдайда, бағақұрылуының ағымдағы саясатының сандық көрсеткішін келтіре отырып бағаның өсу себептері туралы БАҚ егжей-тегжей ақпарат беруге жергілікті билікті міндеттеу;

Ұнды тасымалдау кезінде көлік шығыстарын төмендету үшін шара қабылдау.

[1] Бұл жағдайда әкімшілік әдіспен ықпал ету арқылы бақылау қалыптасқан «кірпіш» тұрпатты бидай наны алынып отыр

[2]Бұл «Қазагромаркетинг» АҚ деректеріне және сөрелердегі нанның нақты бағалары мен салмағына сәйкес нан бағасын салысытырмалы алынған нәтижесі

"Рейтинг.kz" зерттеу агенттігі