ХХI ғасырдың алғашқы ширегі ірі оқиғалар мен жаһандық өзгерістерге толы, жекелеген халықтар мен елдердің тағдырында бетбұрыс болуда. Қазақстанда мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуына 30 жылдан ассада  күн тәртібіне қазақ халқы тарихының көптеген өзекті мәселелері шешілген жоқ. Оның үстіне 2022 жылдың басындағы өткен қаңтар оқиғасы қарапайым халық санасына жаңаша ой салғандай болды. Қазақстан тарихындағы осындай проблемалардың бірі өткеннің көрнекті қайраткерлері туралы, оның ішінде халық жадында терең із қалдырған атақты хандар, белгілі билер мен батырлар туралы ғылыми зерттеулер әлі де болса бір ізділікке келе қойған жоқ. Бүгінгі мәселеге арқау болатын ол Абылай ханның қоғамдық саяси қызметінің сан қырлылығы туралы.

Абылай хан өмір кешкен кезең қазақ даласы үшін аса күрделі саяси процессті бастан кешіріп жатты. XVIII ғасырдың 30-40-шы жылдары Қазақ мемлекеттілігінің жаңа жандануы Сұлтан, кейінірек Абылай ханның есімімен байланысты. Қазақ мемлекеттілігі тарихындағы аса көрнекті қайраткерлердің бірі Абылай хан ақылды саясаткер, сауатты дипломат, дарынды қолбасшы болған. Оның негізгі міндеті Қазақ хандығын сақтап қана қоймай  оны нығайту болды.

Абылай хан - 1771 – 1781 жылдар аралығында билік құрған Қазақ хандығының 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі Ақ Орданың негізін қалаған Орда Ежен ханнан бастау алады. Абылай онымен қоса Ұрыс хан, Барақ хан, Әз-Жәнібек хан сияқты билеушілердің тікелей ұрпағы. Абылай хан қазақ тарихындағы бірегей тұлға Кенесары ханның атасы[1].  Абылай ханның шын есімі-Әбілмансұр. Ол-Көркем Уәли сұлтанның ұлы, Абылай хан Қанышердің немересі, Барақ ханның 9-шы ұрпағы. Абылай ханның арғы атасы Қазақ ордасының атақты негізін қалаушы Әз-Жәнібектен шыққан, ол өз кезегінде Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның ұрпағы. Әбілмансұрдың әкесі Жоңғария билеушісі Цэван Рабданның шапқыншылығы кезінде жаулардың қолынан ұрыста қаза тапқан. Көптеген қайғы-қасіреттер мен қиындықтарды бастан кешірген болашақ хан 12 жасынан бастап қарапайым ортада өсті, бұл оған кейінірек шынымен бүкілхалықтық көшбасшы болуға көмектесті.

Абылай туралы жазбаша тарихи деректер біздерге түсінікті орыс тілінде жиі кездеседі. Оған дәлел Ресейде революцияға дейінгі уақытта шығарылған барлық энциклопедиялық сөздіктердің бәріне дерлік Абылай хан туралы мәліметтер бар. Бұл тақырыпты зерттеуде қазақтың ұлы ағартушы ғалымы Ш.Уәлихановтың «Абылай»-атты мақаласы үлкен маңызға ие. XIX ғасырдың 60-шы жылдарының басында жазылған ол Абылай ханға арналған алғашқы ғылыми жұмыс болып табылады. Ол туралы көптеген қызықты мәліметтер, атап айтқанда, 50-ші жылдары жиналған XVIII ғасырдағы батырлар туралы тарихи материалдарда кездеседі. Қазақ хандары мен сұлтандарының шежіресі туралы өзі құрастырған кестелер де аса құнды. Шоқан Уәлиханов Абылайдай шексіз билікке ие болған бір де бір қазақ ханының болмағанын, оның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту бағытындағы әрекеттерін, «ханның билігін алқалы кеңес арқылы шектеп отыратын рубасылар мен сұлтандардың өркөкірек үстемдігін» шектегендігін жазды[2].

Сонымен қатар, көршілес аспан асты елінің, яғни Қытай деректерінде де  көптеп материалдарды кездестіруге болады. Абылай хан туралы қазақстанның өзінде және одан тыс жерлерде тіл білетін зерттеушілер көптеп көтеріп жүр, бірақ ол әрине, басқа мәселе.

Абылай туралы айтқанда оның көқырлы қызметін мүмкіндігінше толықтай ашу үшін қазақстандық тіпті түркі тілдес әдебиеттерге шолу қазіргі таңда әлем мойындаған «ауызша» тарихты талдаусыз болмас еді. Ал Абылай хан туралы халық ауыз поэзиясының орасан зор массивін  де естен шығармаған жөн. Абылайдың тұлғалық қасиетін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Абылай хан туралы жырларының негізінде де қарастыруға болады. М.Жүсіп(1858-1931) шығармаларында ханға қатысты мәселелерге терең тоқталған. Ақынның «Абылайдың тұтқын болуына» қатысты мәліметтер, «Абылайдың бір жорығы», «Жәнібек батырдың түсін Абылайдың жоруы» сынды дәйектермен міліметтер өте қызықты. Ақын өзі өмір сүрген кезеңнің уақыт шындығын, дәстүр жалғастығын жинақтап, саралап қана қоймай, оны көркемдік тұрғыдан толықтырып, тарихи деректермен толықтырып отырған[3]. Сауатын ерте ашып, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген, Шығыс тарихынан, философиясынан, əдебиетінен мол мағлұматы болған, шығармаларының көпшілігін шығыс тақырыбына арнап, нəзиралық əдіспен жазған ақын Шəді Жəңгірұлының  (1865-1931ж.ж.) «Тарихат», «Тарихнама» деп əртүрлі аталып жүрген дастаны ХХ ғасырдың 70-жылдары табылған қолжазба күйінде-ақ ғалымдар назарына ілікті. Бірақ, хандарға деген кеңестік теріс көзқарас зерттеушілерді, əсіресе Абылайға байланысты тұсын айналып өтуге мəжбүр еткені байқалады. Оның бергі жағында, тіпті тəуелсіздік алған жылдары шыққан оқулықтар мен зерттеулерде де дастанның бұл Абылай хан жырланған тұсы жай аталып өтумен ғана шектеліп келеді[4].

Елімізде кең тараған тарихи әндерден, аңыздар мен поэмалардан бостандық пен тәуелсіздік, бейбітшілік пен береке туралы жарқын үмітті халық ұлы ханның есімімен байланыстырғаны көрініп тұр. Ауызша халық поэзиясында Абылай әділ де дана билеуші, батыл жауынгер және қолбасшы ретінде көрінеді. Не бір тар жол, тайғақ кешуді бастан кешкен ұлттың ұлы перзентінің тағдырының тарғыл жолы мен даңғыл жолы  қатар суреттеле отырып, қараша халқының қамын жеген нар тұлғаның игілікті істері, қарымды қадамы, парасат пен бағамы терең ашылған. Шоқан Шыңғысұлы: «Қазақтардың аңыз-әңгімелерінде Абылай айрықша қасиеті бар киелі, керемет құдірет иесі болып саналады. Абылай дәуірі, қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасыры. Оның жорықтары және батырларының көзсіз ерлігі мен қаһармандығы жыр-дастандардың арқауына айналған», - деп атап көрсетті[5].

ХХ ғасырдың аяғында қазақ тарихындағы саяси кезеңдер мен күрескер тұлғалардың портреттері оның ішінде Абылай хан бейнесі поэзия тілінде  де жақсы жасалды. Ол туралы бірде:

«Аспаннан құлатқандай қағып Айды,
Қансырап Кенесары бағы тайды.
Исатай, Махамбетті аңыз етіп,
Сағынды қалың қазақ Абылайды», - десе екінші бірде:

«Абылай ханның «Ақ үйі» –
Тарихтың тарлан белесі.
Айтылып жүрді тым жиі,
Сағынтып елді төбесі», -дейді Кәкімбек Салықов.

Одан кейінгі елдің қиын-қыстау тарих кезеңдерін отаршылықты  былайша суреттейді:

«Шықпады түзу түтін түңдіктен де,
Береке тайды хандық биліктен де.
Орыстың бекіністері қаптап кетті,
Құрсаулап қилы заман киліккенде», - деп жазады ақын [6].

Сондай-ақ, қазіргі ауыз екі тілдегі мақал-мəтелерде, нақыл сөздерде Абылай хан туралы, нақты айтылғандары кездеседі. Солардың ішінде аса құрметпен жəне жиі айтылатыны Абылай хан туралы. «Ханның бəрі Абылай емес, батырдың бəрі Ағыбай емес», – дейді халық нақылы. Сөз жоқ, Ағыбай батыр – Кенесары заманында аты шыққан ер. Бірақ мақалдағы басты айтылмағы – Абылайдың қазақ тарихындағы ерекше орны, ал Ағыбай есімі Абылайға ұйқастырып айту үшін алынған болуы керек. Өйткені Ағыбайдан да басқа атақты батырлар болғаны рас. Бұл мақалда Абылайдың хандық дəуірін жəне оның сол кездегі билігін, жеке басының қасиеттерін басқа хандардан биік қояды. Яғни, Абылайды қадірлеп-құрметтеу сезімі жатыр. Ал келесі бір «Абылайдың асында шаппағанда, атаңның басына шабасың ба?», - деген бір қарағанда ашумен айтылған, дөрекілеу көрінетін қанатты сөздің терең мағынасы бар, сондықтан болар ел аузында əлі күнге дейін айтылып жүр. Бүгінгі кедегі бата сөздердегі Абылай хан бейнесінің көріністері әлі де көптеп кездеседі. Мысалы: «Абылайдың аруағы қолдасын», - деген жиі айтылады.

Абыла хан тұсындағы Ұлы даланы мекендеген барлық үш жүз қазақтарының бытыраңқы күй кешуі сыртқы жаулары үшін тиімсіз еді. Қазақтардың бір мемлекетке бірігуі Ресейдегі патша үкіметінің жоспарына кірмеген болатын. «Бөлу және жеңу», - қағидатына сүйене отырып, ол хандарды бір-бірімен күресуге итермелеп, азаматтық қақтығысты қоздыруға тырысты. Сондықтан Екатерина II Абылайды барлық үш жүздің ханы деп танудан бас тартты.  Ш.Уәлихановтың куәлігі бойынша, Абылай хан болып сайланғаннан кейін «ант қабылдау» үшін орыс шекарасына барғысы келмеді, ол өзінің қадір-қасиетімен «аспан ұлының» халық сайлауы мен грамотасымен бұрыннан бекітілгенін айтты. Абылай ханның ықпалын түпкілікті жоғалтады деп алаңдаған патша үкіметі оны Орта жүздің ханы ретінде ант қабылдауға көндіру үшін барлық шараларды қолданады. Сезімтал саясаткер ретінде Абылай хан өз халқы үшін Ресей империясымен қарама-қайшылықтың ықтимал салдарын түсінді. Әсіресе Қазақстан үшін солтүстік көршімен сауда-экономикалық қатынастарды дамыту үлкен маңызға ие болды. Грамотаны салтанатты түрде тапсыру үшін Абылай ханды патшайымдар Орынборға немесе Петропавлға шақырылады, бірақ ол түрлі сылтаулармен бұл қалаларға келуден бас тартады. Содан кейін Ресей үкіметі Грамотаны тапсыру және Абылай ханға хандық қадір-қасиет белгілерін (қылыштар, тондар және алтынмен тігілген бас киімдер) қою үшін хан ордасына арнайы елшілік жібереді. Орыс билігінің мұндай табандылығы «патша үкіметінің еркінен тыс хан болу мүмкіндігі туралы ойларды қоздырмау» арқылы түсіндірілді.

Оның жеке тұлғалық қасиетінің ерекшелігі билікке келуіне әсері болды деп айтуға негіз бар. 1771 жылы Әбілмәмбет хан қайтыс болып ханның тікелей мұрагерлері болғанына қарамастан, жалпыұлттық Қазақ ханы ретінде халық бірауыздан Абылайды сайлайды. Бұл ұлы ханның көрнекті еңбегін жалпыға бірдей мойындаудың көрінісі болды. Ресей патшайымы Екатерина II-ге өзінің қазақ ханы болып сайланғаны туралы хабарлай отырып, ол: «Олардың (Әбілхайыр және Әбілмәмбет хандары) қайтыс болуымен барлық ордалардың, яғни үлкен, орта және кіші хандар мен сұлтандар өткен 1771 жылы тұсында Түркістанда қасиетті Қожа Ахмет Ясауиде Ташкенттің үлкен және кіші қалалары мен бірге Ахмет біздің дәстүріміз бойынша, дұға оқып, мені үш орданың ханы деп атады, оған атақ берілді», - деп жазды.

Абылай көршілес үлкен екі ел Ресей де, Қытай да мойындаған хан болды. Ол қазақ халқын бір мемлекетке біріктіруде маңызды рөл атқарды, оның елді жоңғар және Цин жаулап алушыларынан азат ету үшін күресін басқарды. Оның жеке батылдығы мен батырығы, жауынгерлік шеберлігі және қарсыластарының айқын жоғары күштерін жеңуі оған жеңілмейтін даңққа ие болды және өз дәуірінің ең атақты қолбасшыларымен тең қойылды. Оның қажырлы еңбегінің арқасында Қазақ хандығы өзінің дербестігі мен аумақтық тұтастығын сақтап қалды. Оның есімі көзі тірісінде аңызға айналған «Алашпен» тең дәрежеде жауынгерлік ұранға айналғаны кездейсоқ емес.

Абылай хан ұлттық тарихқа ең алдымен үш жүздің қазақтарын біртұтас мемлекетке біріктірген дана мемлекет қайраткері ретінде енді. Абылайдың жеке басының ерекшелігі оның мұрагерлік және басып алу бойынша емес, өзінің жеке  басының қарымды қабілеттерінің арқасында хан болуында. Табиғи ақыл, әскери батылдық, ұйымдастырушылық талант, шешендік өнер және басқа да жеке қасиеттер оған тек қана алға жылжуға мүмкіндік берді. Ол жеті тілде, оның ішінде қытай тілінде де білетін және сөйлей алатын болған. Бірақ Абылай, егер ол соншалықты асыл болса да, ең бастысы, Бұқар жырау, Төле би, Қазбек, Әйтеке, Қанай, Бөгенбай, Қабанбай, Малайсары, Олжабай, Жәнібек және басқа да атақты және ықпалды билеушілер мен дана кеңесшілердің қолдауынсыз  хан титулына сене алмас еді. Ол оның ақылдылығының белгісі еді. Сонымен қатар, Орта жүздің ең мықты рулары-Атығай мен қарауылдың сұлтаны болғаны да маңызды рөл атқарды.

Абылай өзінің негізгі міндеті ретінде қазақ мемлекеттілігін сақтау және нығайтуды алдына қоя білді. Оның дана басшылығымен қазақ халқының жоңғар басқыншыларымен екі жүз жылға жуық соғысы қазақтардың толық жеңісімен аяқталды. Қуатты және әскери Жоңғар мемлекеті жер бетінен жойылды. Абылай оңтүстіктегі қазақ қалаларын қайтарып ала алды.

Абылайдың мемлекет ішіндегі істері де өте сәтті әрі табысты болды. Абылай ханның билігін кеңеспен шектей отырған ата-бабалар мен сұлтандардың мықты ерік-жігерін, билердің беделін толығымен мемлекетті нығайтуға жұмылдыра алды. Ол өз еркімен олармен есептеуге мәжбүр болды. Хан айналасының ең ықпалды саяси қайраткерлері Қазбек би мен Бұқар жырау болды. Абылайдың мемлекет қайраткері, әрі басшысы ретіндегі стратегиялық міндеті Қазақ хандығын нығайту және одан әрі тәуелсіз түрде дамыту болды. Жағдайдың күрделілігін сезіне отырып, ол осы мәселені толықтай шешуге тырысты. Оның халық біріккеннен кейінгі келесі қадамы көрші мемлекеттермен өзара тиімді, қауіпсіз дипломатия құруды күн тәртібіне қоюы болды.

Абылай алға қойған мақсатына жету үшін қолбасшы-жауынгерлік дипломатиялық қасиеттері мен батылдығын көрсете алды. Абылай ханның кезінде ұзақ уақыт ішінде алғаш рет қазақтар мен қалмақтар арасында бейбітшілік туралы келісімге қол жеткізілді. Абылай хан бейбітшілікті сақтау және қазақ халқының тәуелсіз дамуы үшін «арыстан мен айдаһар арасында» әйгілі саясат жүргізіп, Ресей мен Қытаймен бейбітшілік туралы дипломатиялық келісімдер жасасты. Шарттар жасай отырып, бұл мықты мемлекеттер қазақ халқының  және ханының күшімен тікелей есептесуге мәжбүр болды.

Орталық Азияның тарихын зерттеуші белгілі жапон ғалымы Сакуш Тору: «Цин патшалығы үкіметі шекара өңірінің саяси тұрақтылығын сақтау үшін, қазақ хандарын өзіне сәлемге келіп тұратын саясат қолданды. Абылайдың қойған талаптарының барлығын қабылдады», - [7] деген тұжырымы оның аса білгір саясаткер екенінің  негізсіз еместігінің дәлелі.

Ұлы стратег ретінде орыс және қытай билеушілерінің айла-амалдарын нақты көрсетті. Олардың қолдауына сүйене отырып, Абылай сепаратистік пиғылдағы сұлтандар мен қарсыластарына да төтеп бере алды. Елді басқару өз өкілдері арқылы жүзеге асырылды және салық жинау, сыртқы қатынастар, әскери қол басшылар, жеке күзет және басқалар сияқты мемлекеттік билік құрылымдарын құрды. Алайда осы өктем құрылымның бәрі де Абылай ханның үлкен беделінде, халықтың жоңғар және Цин басқыншылығының қауіптілігін ұғынуында сақталды. Абылай ханның Қытай Цин имприясына қолданған дипломатиялық саясаты өте табысты болды.

Сыртқы саясатта Абылай Қазақ хандығының тәуелсіздігін сақтауға ұмтылды, барлық шектес мемлекеттер - Ресей, Қытай, Бұхар және Хиуа хандықтарымен жиі және тұрақты саяси және экономикалық байланыстар орнатты. Бұл қарым-қатынастардың дамуында Абылайдың шебер  саясаткер және білікті дипломат ретіндегі айрықша дарыны айқын көрінді. Абылайдың сыртқы саяси қызметінің басты қорытындысы Қазақ хандығының барлық шектес мемлекеттердің халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі ретінде танылуы болды.

Абылай елдің қорғаныс қабілетін нығайтып, тұрақты әскер ұстады. Бұл аз болды, бірақ та жасақтар есебінен толықтырылуды ойластырды. Абылайдың әскері маневрлік және қатаң тәртіптілігімен ерекшеленді. Оның негізін жауынгерлік атты әскер құрады.

Осылайша, Абылай хан Ұлы дала төсіндегі емін еркін жүрген ұлтымыздың алғашқы мемлекеттілігінің іргетасын  қалауға табиғи дарынымен күш жігерін аямады.

Абылай ханның жеке тұлға ретінде негізгі үш арманы болған деседі. Ұлы дала төсінде қала салу, туған ұлтын жермен жұмыс жасауға, яғни отырықшылыққа үйрету және ең бастысы бар қазақтың басын қосу. Соның ең бастысын орындады, қалғаны ұрпағына аманат болып қалды.

Бүгінгі таңда Абылай ханнан басталатын мемлекетшіл ұлы тұлғаларға құрмет көрсете отырып, біз өткеннен сабақ аламыз. Тарихи процесстерді анализ жасау арқылы талдау қазіргі заманғы жағдайдың сипатын түсінуге көмектеседі. Әрі біздерді рухани және адамгершілік туралы, болашағымыз туралы ойлауға мәжбүр етеді.

Осыған орай,  билік құрған кезеңі ел аузында «Абылайдың алтын дәуірі» атанып кеткен Абылай ханның елдік мұрат жолындағы іс-әрекеттерінің ілкімділігі туралы деректер аңыз әңгімелер мен архив құжаттарында ғана емес, тарихи тақырыптағы әдеби-көркем туындыларда да көп кездесетінін жоғарыда айтып мысалдар келтірдік. Енді оның қолданбалы жағына келер болсақ, Көкшетау мен Бурабай өңірінде үш жүздің басын қосып, «жұдырықтай жұмылдырған» қайраткер тұлғаның есімімен тікелей байланысты екі жер алқабы бар екенін айтқымыз келеді. Оларды халық ертеден-ақ «Абылайдың үлкен алаңы» және «Абылайдың кіші алаңы» деп атайды.

Тарихи мәліметтерге сүйенсек аталған алаңдарда ұлы ханның ордасы орналасқан. Кейіннен Абылайдың құрметіне орнатылған стелладан 120 метр алшақтағы Көкше тауының етегінде қазақтар үшін қасиетті орын – аруақты ханның табиғи тас тағы бар. Граниттен арнайы қашап жасағандай табиғи тақты ел бүгінгі таңда «Хан тағы» деп атайды. Дәл осы жерде ұлт тағдырын шешкен бірегей шешімдер қабылданғаны белгілі.

Әлгі тақтың тұсынан тұтас алаң алақандағыдай көрініп, адамның дауысы айқын естіледі екен. Демек, ханның бұл жерді тағылымы терең тарихи шешімдерін жария ету үшін арнайы таңдап алғаны айдан анық.

Дәл осы табиғаты аса тартымды тау баурайында ХХ ғасырдың басында Сәкен Сейфуллин «Көкшетау» поэмасын жазған. Қазақ поэзиясының классигі санатындағы сұңқар ақын кербез Көкшенің келісті келбетіне сүйсіне отырып, ел аузындағы аңыздарға өзек болған жайттарды көркем туындысына ерекше бітімде енгізе білгені белгілі. Өкінішке орай бұл еңбек сол кездегі идеологияның сұранысына толық жауап берді. Тарихи мазмұндағы бұл поэманың басты кейіпкерлерінің бірі – Абылай хан еді[8].

Көкшетау төңірегінде Абылай хан дәуірінен күні бүгінге дейін жеткен жерлер мен өзен-көлдер атаулары да жеткілікті. «Ханның қызыл ағашы», «Ханкөл», «Төре қызыл ағашы», «Қымызынай», «Оразбұлақ», «Аталықтың ауылы», «Қара қыстақ», «Жұмақай қыстау», «Текекөл», «Жайнақкөл» және басқалары – осынау тұжырымның бұлтартпас айғағы.

Сонымен қатар, XVIII ғасырдағы қазақ тарихының ұлы тұлғасының құрметіне жасақталған, арнайы экспозиция залы бар «Абылай хан ордасы» архитектуралық тарихи кешені қазіргі таңда мыңдаған адамдардың зиярат ету орнына айналған. Олардың арасынан алыс және жақын шетелдерден келген туристерді де жиі кездестіруге болатыны туралы- жазылып та жүр[9].  

Бұған біздердің тарихи сабақтастықты сақтай отырып, елінің еркіндігін аңсаған тарихи дара тұлғаға деген құрмет пен қошеметтің белгісі деп қарау керек. Абылай бабамыз айқандай: «Білекке сенген заманда дұшпанға жерді бермедік» - демекші, бүгін «Білімге сенген заманда көштен қалып қоймайық» ағайын. Абылай хан ұрпағына қалдырған екі аманатты орындау қазақ баласының қасиетті борышы болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
2. https://massaget.kz/blogs/13854/
3. «Қазақта Абылайдай хан болыпты…» //Қазақ әдебиеті 30.10.2015
4. Шəді Жəңгірұлы «Тарихат», «Тарихнама»
5. https://massaget.kz/blogs/13854/
6. Салықов К.Таңдамалы, Алматы, 2002
7. Сакуш Тору. XVIII-ХІХ ғасырдағы Шығыс Түркістан қоғамдық тарихын зерттеу. - Киото. -1963. Zhangying қытайша аудармасы. -Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы. – 1994. 345-б. - 408 б.
8. Сәкен Сейфуллин «Көкшетау» Алматы 1929
9. Ахат Құрмансейіт Абылай хан алаңы //Орталық Қазақстан газеті 01.08.2019

Симтиков Жомарт Құдайбергенұлы,

Саяси ғылымдарының докторы, Абай атындағы ҚазҰПУ-нің кафедра меңгеруішісі

Abai.kz