Кияку атам заманнан араку тайпасы мекен еткен ағысты, лай өзен­нің жағасында, төбесі банан, пальма жапырақтарымен жа­был­ған қаракөлеңке лашықтың ішінде қызыл шақа күйінде дүниеге келді. Үй ішіне қосылған екінші баланың қуаныш тойы, ырым-сал­ты әсіре-дабырасыз, әдеттегідей біркелкі салтанатпен өтті. Одан кейін Кияку өзге сәбилер секілді емшек іздеп, жылайтын бол­ды, шықылықтап күлетін болды. Барлық сәбилер секілді ол да сүйкімді болды. Оны көбіне естияр ағасы арқалап жүретін. Ар­қа­лап жүріп, ұзақ жолдан оралған балықшылардың алдынан шы­ғатын, егістікте жеміс теріп жүрген әйелдерге баратын. Шешесі Киякудың өзін танып ұмтылғанына қуанып, мәз болатын.

Екі жасында оны көрші үйдің өзімен жасты бұйра бас қызымен атастырып, аймақтағы лашықтарды шақырып, жоралғы жасады. Өстіп Кияку есін білді. Үш жастан былайғы өмірі оның жадында үзік-үзік елес күйінде, үрейлі иә қуанышты, болмаса түсініксіз, келте сәт күйінде, одан кейін біркелкі, жүйелі тіршілік, ұзын сонар оқиға, қат-қабат қақтығыс, қарекет, уайым, бақ-дәулет күйінде тұтас сақталыпты.

Кияку атам заманнан араку тайпасы мекен еткен ағысты, лай өзен­нің жағасында, төбесі банан, пальма жапырақтарымен жа­был­ған қаракөлеңке лашықтың ішінде қызыл шақа күйінде дүниеге келді. Үй ішіне қосылған екінші баланың қуаныш тойы, ырым-сал­ты әсіре-дабырасыз, әдеттегідей біркелкі салтанатпен өтті. Одан кейін Кияку өзге сәбилер секілді емшек іздеп, жылайтын бол­ды, шықылықтап күлетін болды. Барлық сәбилер секілді ол да сүйкімді болды. Оны көбіне естияр ағасы арқалап жүретін. Ар­қа­лап жүріп, ұзақ жолдан оралған балықшылардың алдынан шы­ғатын, егістікте жеміс теріп жүрген әйелдерге баратын. Шешесі Киякудың өзін танып ұмтылғанына қуанып, мәз болатын.

Екі жасында оны көрші үйдің өзімен жасты бұйра бас қызымен атастырып, аймақтағы лашықтарды шақырып, жоралғы жасады. Өстіп Кияку есін білді. Үш жастан былайғы өмірі оның жадында үзік-үзік елес күйінде, үрейлі иә қуанышты, болмаса түсініксіз, келте сәт күйінде, одан кейін біркелкі, жүйелі тіршілік, ұзын сонар оқиға, қат-қабат қақтығыс, қарекет, уайым, бақ-дәулет күйінде тұтас сақталыпты.

Киякудың туған жері - ақпа өзеннен қол созым жердегі қалың ағаш төбесінен сүмбідей шаншылған күн сәулесінің арасымен сүрлеу қуалап, ашық алаңға шыққанда бір-ақ көрінетін лашықтар тізбегі-тін. Өзеннің бұл қабаты қалыңға кеулеп енген шығанақ тәрізді жайылма тұс. Иірімге ересек балалар ау құрады, тасбақа аулайды. Ағыс айдап шыққан ұсақ балықтар, кейде жалпақ тұмсық тукунарестер, күлгін пинтадастар да балдыр арасынан жондары жылтырап көрініп тұрады. Бірақ неге екені белгісіз, үлкен кісілер балық аулауға екі-үш күндік алысқа кететін. Кейде одан да көп, бірнеше күн жоғалады. Ақырында ағыс бастауынан көңілді  қиқу естіліп, балалармен бірге жарыса жүгіріп, (найза, қорап ауға оралған балық арқалаған, ұзындығы кісі бойынан астам қызғылт таңбалы зілдей пиракуруды төрт-бесеуі әрең көтеріп келе жатқан балықшыларды көргенде таңғажайып бір шат сезім бойға тарап, бақытты қылушы еді. Балалар маймылдарша шу-шу етіп, секіріп, бір-бірімен алысып, лашықтарға жеткенше мейрам күнгідей думандатып келетін.

Бұл кезде алаңға жұрттың бәрі жиналады. Шалдар да, кемпірлер де, бала көтерген әйелдер де, найза лақтырып, күресіп жатқан жастар да, іңір түспей отты қоршап, темекі түтінін бұрқыратып, күндізгі жақсылық рухын шығарып салып тұрған бақсылар да шаруаларын тастап, балықшыларды қарсы алады.

Ымырт меңдеп, қараңғы түседі. Жын-перілер жайлаған түн баласында лашықтан шығып, қам ойлайтын тірі жан некен-саяқ.

Кияку аспалы төсегінің үстінде етпетінен жатып:

- Әкем қашан келеді? - дейді оттың түбінде жеміс тазалап отырған шешесіне. Содан кейін "ертең" дейтін жауабын күтіп, үндемей қалады.

- Ертең, - дейді шешесі.

Кияку бір бүйіріне аунап түсіп, "ертең" дейді ішінен. Көз алдына темекі түтінін бұрқыратып, шөп қайнатып отырған әкесін елестетеді.

Әкесі - басына бақ қонған көріпкел, тәуіп адам. Қаршадайынан әлде бір сиқыршылар тайпасының арасында өсіп, бақсы-балгерліктің сырын ұғыпты деседі. Сондықтан оған бүкіл аймақтағы жараланған аңшылар, дертке шалдыққан, қарғыс дұғасы атқан ғаріптер, тіпті күйеуін қызғанған әйелдерге дейін келіп, шипа тілейді. Бірақ әкесі тәңірі жолына берілген тақуа адам болғандықтан, от басында отыруы аз. Жаңбыр тасқыны басылысымен арқасына дорбасын асып, ағаш жапырағынан жасалған қайығына отырып, ұзақ сапар­ға аттанады. Қалың орман, тау-тасты аралап, дуалы дәрі жасайтын шөп, жапырақ, тамыр іздейді. Тек толық ай мейрамына бір күн қалғанда тойды елмен бірге өткізу үшін қайтып оралатын. Одан тағы кетеді.

- Кияку! - дейді шешесі мұның ұйықтамай жатқанын сезіп. Кияку ұйықтап жатқан боп көріну үшін дыбыс бермейді. Шешесі жанына келіп, шашынан сипайды. Кияку басын көтеріп, шешесінің таңғажайып рақат сезіміне бөлейтін мейірбан, мұңды көздерін көреді.

- Ұйықта! - дейді шешесі шашынан еркелете жұлқып. Кияку екінші бүйіріне аунап түседі. "Қашан келеді?" - дейді ішінен. - "Ертең"... "Ертең, ертең"...

* * *

Толық ай мейрамының қарсаңы қашан да қарбалас. Күн көтеріле тайпа көсемі Айруа бақсылар мен кәрі шалдарды жиып алып, бөренелер қойылған алаңда кеңес өткізді. Са­йыс, жарысқа дайындалып жүрген жастардан басқа еркек атау­лы, тіпті балаларға дейін, денелерін бояп, маска жасап, әйелдер нан пісіріп, жеміс шырынынан сусын дайындап, той жабдығына кірісуде. Аңда-санда лашықтар ішінен сыбызғы үні естіледі.

- Кияку! Кияку! Сариді шақыр. Тамақ ішсін.

Бір топ баланың ортасында үюлі құммен ойнап отырған Кияку үн-түнсіз орнынан тұрып, кішкене қолдарын баяу сермеп, жалғыз аяқ жолмен жағалауға қарай жүрді. Ағасы Сари сонау айғай-шу шығып жатқан тұста, ойын-сауықтың ішінде жүр. Қазір бұлардан бөлек, шеткі, үлкен лашықта бойдақ еркектермен бірге тұрады. Өзіне айттырған қызды менсінбей, басқа қызға үйленем деп, бұрын да бірнеше рет бағын сынаған. Бірақ көрер көзге елден үздік шығар ештеңесі жоқ, қарапайым, талдырмаш жігіт аңға, балыққа барғанда ешбір ерлік көрсете алмағансын, тайпа көсемі үйленуге рұқсат бермей қойды. Енді ертеңгі бәсекеге түсіп, тағы бір рет бағын сынамақшы. Кияку қаз-қатар тұрып, кезекпен найза лақтырып жатқан жігіттердің қасына келді де, келген шаруасын ұмытып кетіп, біраз тұрды. "Ақ шағала" белгісімен боянған ұзын бойлы жігіт: "Саған не керек?" - дегенде барып, есіне түсіп:

- Ағамды шақыршы, - деді.

- Сари-и-и! - деп айғайлады ұзын жігіт. Қауырсын қалпақ киіп, белдігін қызылмен бояған Сари найзасын көтеріп, оңтайланған күйі Киякуге бұрылды.

- Не?

- Тамақ іш.

Сари жүгіре түсіп, найзасын жіберіп қалды да, жерге қонған құстай қолын жайып, жалғыз аяғымен секектей, найза түскенше қадала қарады. Содан кейін жалт бұрылып, лашық жаққа жүгіре жөнелді. "Шіркін, Сари үйленуге рұқсат алса" деп ойлады жолай Кияку. Үйткені ол үйленсе, әкесінің де, шешесінің де қуанатынын, олар қуанса, өзінің де қуанатынын жақсы білетін. Кияку лашыққа кіргенде шешесі мен Сари ертеңгі тойдың басы қылып, отқа пісірген балықпен, нанмен тәтті сусын ішіп отыр екен.

- Балам, - деді шешесі Сариге қарап. - Өзіңді өзің қинамай, осы азабыңды қойсаң қайтеді?..

Сари наннан екі-үш рет қауып асады да, түйіліп қалмас үшін сусыннан қылқ еткізіп бір жұтты.

- Сари Томуэні жақсы көреді, - деді. Содан кейін сусыннан тағы бір жұтты.

- Саған бәрібір рұқсат етпейді.

- Сари Томуэні жақсы көреді... - Сосын ұмытып қалмайын дегендей тағы да "Сари Томуэні жақсы көреді" - деді шығып бара жатып.

Түс ауа бес күндік сапардан оралған балықшыларды қабылдау салтанаты болды. Сыбызғы үні күшейіп, тойдың асынан дәм тату үшін еркектер далаға шыққанда, салт бо­йынша оларды көрмеу үшін әйел атаулы бірі қалмай лашықтарына енді. Еркектер асықпай тамақтарын ішіп болып, маскаларын бітіріп, оларды кәде лашығына апарғаннан кейін ғана әйелдер сыртқа шықты. Осы кезде тайпа көсемі Айруа бастаған топ - көсемнің әйелі, бала-шағасы, жақын-жұрағаттары сарнаған сыбызғы үніне әндете қосылып, лашықтарды айналуға кірісті.

- ... Қасиетті періштелер рухы,

Бәрімізді желеп-жебей гөр.

Бәрімізді, бәрімізді, -

деп гүрілдеді ерлер дауысы. "Жебей гө-ө-р", - деді көсемнің ұл-қыздары жіңішке дауыспен тым-тырақай қосылып.

- Сыбағамызға бөлген

аңға толы нуың үшін,

балық толы суың үшін,

Мың да бір рахмет, жаратқан ием!..

- Мың да бір рахмет, жаратқан ием! - деп шулады жұрттың бәрі.

У-шу боп, қуанған балалар жүгіріп, көсем бастаған топқа қосылып кетті. Кияку қосылған бетте біреуінің қолынан ұстай алып еді - көсемнің кіші қызы Кумба екен. Жымиып Киякудың саусақтарын ақырын қысып қойды.

- Қасиетті күннің нұры,

Жұртымызға пана болған,

Сенен асқан құдіретті ешкім жоқ...

- Ешкім жоқ! - деп әндетті Кумба Киякуге қарап. Содан кейін күліп жіберді де, шешесі мен Киякудың қолын ұстата салып, өзі топ ішіне еніп кетті.

- Аңға толы нуың үшін,

Балық толы суың үшін...

Мың да бір рахмет!..

Көсемнің әйелі әлден соң қолында келе жатқан қызы емес, Кияку екенін көргенде керемет таңқалды.

- Қызым қайда, жаратқан-ау?!

- Мың да бір рахмет! - деп әндетті Кияку жауап ретінде.

Сыбызғы үндері көбейіп, күшейіп кетті. Соңғы лашықты айнала бергенде біреу Киякудың қолынан ұстай алды. Қолы өзінің қолындай кішкентай екен. Жалт қарағанда күліп тұрған Кумбаны көрді. Екеуі түк себепсіз сықылықтай күліп, кәде лашығына жеткенше қол ұстасып бірге келді.

- Кумба, - деді Кияку.

- Кияку, - деді Кумба. Сосын Киякудың жалбыраған шашынан ақырын ғана жұлқып қалды.

Ұзамай ымырт жабылып, әйелдер мен балалар лашықтарына кірді. Бірақ ән мен әуен тоқтаған жоқ, сыбызғы даусы ертеңгі нағыз ұлы мерекенің таяп қалғанын сездіргендей тынымсыз безілдей түсті.

Кияку аспалы төсегінің үстінде көзін жұмып, ойланып жатыр. Ұйықтап қалмас үшін анда-санда көзін ашып, қозғалып қоя­ды. Бүгін әкесі келуге тиісті. Ұзақ жолдан қайтқанда қалай да то­лық ай мейрамына ілігуші еді. "Неге жоқ, неге?... Қайда жүр? Ә? Әлде бір жерде... " Кияку қабағын қатты тыржитып, әрі қарай ой­ламауға тырысты. Бар бәле ойлағаннан дейтін әкесі. Ойламасаң түк те болмайды. Ендеше тек жақсылыққа жорып ойлау керек.

Жердегі тері төсеніш үстінде жатқан шешесі басын көтеріп, таяқпен қоламтаның шоқтарын ашып, лашық ішіне күңгірт жарық түсірді.

Бір сарынды сыбызғы әуені басылар емес. Анда-санда бірнешеуі жаппай қосылып, ырғақтарын жиілетіп, құтырта ойнайды. "Билеп жатыр" - дейді ішінен Кияку. Біраздан кейін құлағы үйреніп, сыбызғы даусын сезбей кетті. "Қолы қалай жұмсақ!... - деді есіне Кумба түсіп. - Көзі қандай әдемі!.. Ә! Өзі неге күле береді?.. Аты неге Кумба?... "

Шешесі көсеуді жарқыраған қоламта жиегіне жатқызып, жылжып төсегіне барды. Қисайған жоқ, басын тізесіне қо­йып, мүлгіп отыр.

"Қолы жұмсақ... Неге күледі?.. Көзі... неге?... "

Кияку ұйықтап кететінін сезген жоқ. Әлдеқандай жағымсыз естілген сыбырдан оянды.

Лашық іші қап-қараңғы. Сыбызғы үні естілмейді.

-... Неге жылайсың?.. Жақсылық рухы мені тастаған жоқ. Аман қалдым... Рух қашқан күні бәріміз де өлеміз...

Кияку әкесінің даусын танып, жүрегі тулап қоя берді. Қуанғаннан қысылып, алақандары терлеп кетті. Сүйтіп жатып шешесінің жылағанына таң қалды. "Онысы несі?! Неге жылап жатыр?".

- Мың да бір рахмет!... - деді шешесі тұншыға сыбырлап. - Мың да бір рахмет!

- Ақырын, баланы оятарсың... Егер осы жолда өліп қалсам, әкемнің аруағы о дүниеде жолыққанда кешірмес еді...

Шешесі үндеген жоқ. Әкесі де тіл қатпады. Енді не айтар екен деп тыңдап жатып, Киякудың өзі де ұйықтап кетті.

Кияку таңертең барабан мен ышқынған сыбызғы үнінен оянды. Лашықта өзінен басқа ешкім қалмапты. Далаға жүгіре шықты да, есік алдында құрғақ жапырақтар толтырған тоқыма қапшық үстінде отырған әкесін көріп, селк ете түсті. Денесінде сау тамтық жоқ. Жарақат. Бір қолы сынған секілді, кендір жіппен мойнына асып алған. Кеңірдегін тіліп кеткен тырнақ ізі талаурай қызарып, қанды оқиғаның жақында ғана болғанын білдіріп тұр.

Әкесі әрең бұрылып, Киякуды көрді де, тақа деп ишарат білдірді. Бірақ үндеген жоқ, қасына келген Киякудың арқасынан қағып, бара ғой дегендей ым қақты.

Бұл кезде нағыз той басталып та кеткен еді. Еліктің, қабыланның, шошқаның, түрлі құстардың бейнесінде маска киіп алған еркектер сатыр-гүтір билей жөнелді. Қым-қиғаш, ай­ғай-шу, ән, гүмпілдеген барабандар, безілдеген сыбызғы үні... Алаңға әйелдер мен балалар да жиналды. Еркектер қызынып, "ягуар аулау" биіне кірісті. Қара терге түсіп ентігіп, лашық тұсына келгенде әйелдерден балық пен сусын сұрайды. Әйелдер мәз болып күліп жүріп, еркектерге балық, сусын және той нанын әкеп беруде.

Кәде лашығының қасына барғаннан кейін жаппай би бас­талды. Қызылды-жасылды қауырсын қалпақтары көздің жауын алған көсем бастаған шалдар тобы мен көрші тайпадан келген қонақтар алаңның ортасында мерекелік тамақтарды алдарына жайып салып, әңгіме-дүкен құруда. Екі жас жігіт Киякудың жаралы әкесін көтеріп әкеліп, көсемнің қасына отырғызды. Киякудың көңілін мақтаныш сезімі биледі. Шыдай алмай, балалардың біреуін түртіп қалып:

- Көрдің бе, менің әкем жаралы! - деді. Екіншісіне де, үшіншісіне де соны айтты.

- Көрдің бе, менің әкем жаралы! Көрдің бе?

Балалар қызығып, бөрене үстінде отырған топқа қарады. "Шір­кін, қандай бақытты" деп ойлады бәрі де. Жарақат - ерліктің бел­гі­сі. Жарақаты көп жауынгердің жанына ешкім батып бара алмай­ды. Үйткені ол - жүрекжұтқан, әрі тісқаққы, айлакер. Үйткені ол ажалдың түр-түсін бетпе-бет келіп бір рет көрген, екінші көруден қорықпайды. Денесіне жарақат түспеген адам - бұқпа, әлсіз, қорқақ. Ол шын күресті көрмеген, көргісі де келмеген.

Мақтаныш сезімі мен той қызығынан есі шыға қуанған Кияку билеп жүріп, көсем лашығының алдына қалай келіп қалғанын білмей қалды. Кенет есік алдында күліп тұрған Кумбаны көрді де, одан сайын еліріп:

- Балық бер, сусын бер. Бер маған тойдың нанын, - деді айғайлап.

Үлкендерше зіркілдеп, той нанын сұрап тұрған кіп-кішкентай баланы көруге лашықтағылар сыртқа шықты. Әбден шаршаған Кияку бір мезетте аяғы шалынып, етпетінен құлағанда жұрттың бәрі, тіпті, билеп жүрген еркектер де ду күлді. Кумба ішке кіріп, бір балық, жарты шелпек, ұлу қабығына құйылған тәтті сусын әкеп берді.

Күн еңкейіп, ағаш бастарына, лашық төбесіндегі сабанға қызғылт сәулесін түсірді. Бақсылар алаңға от жағып, темекі түтінін бұрқыратып, жын-перілерді қуалап, зікір салды. Күн батысымен сыбызғы үні күшейіп, жұрт улап-шулап, оттың қасына жиналды. Көкжиектен кісі бойы көтерілген толық ай алыс ойпаттардан көрінген орман төбесін, жазық беткейді боп-боз қылып, әлгінде ғана қымтап тұрған қою қараңғылықты әдемі ақ түнге айналдырып жіберді.

- Үйлену кәдесі, - деп хабарлады бақсы. Тағы да би басталды. Көсем бастаған топ шатырлай жанған отты қоршай, қабылан терісінен жасалған төсеніш-бөстектерге келіп отырды. Ел көбейіп, айналаға сыймай кеткендіктен, бірнеше жерден от жағылды.

- Канато! - деп шақырды бақсы.

Орта ягуар таңбасымен боянған, бұлшық еттері білеуленген, санында, арқасында тыртықтары бар, қауырсын қалпақты, ұзын бойлы, жас жігіт шықты.

- Күннен жаралған адам баласына жұптасып өмір кешу - бұйрықты іс, - деді бақсы мінажат қылғандай әндете дауыстап. - Әйгілі қызыл қабыланның бел ұрпағы Канато, сенің қалаған адамың кім?

Канато оттың қарсы бетіндегі мойнына бірөңкей қызыл түсті қауырсыннан алқа таққан, күнге тотыққан, қан-күрең жұмыр денесі от  сәулесімен жылтырап көрінген әдемі қызды көрсетті.

- Ендеше көрсет бізге жігіт екеніңді.

Канато жерде жатқан дәу тоқыма қолғапты қолына кие бас­тағанда-ақ Киякудың іші қалтырап қоя берді. Үйткені ол қолғап ішіндегі үлкендігі бармақтай улы құмырсқалардың қалай шағатынын жақсы білетін. Бір тістегеннің өзінде... "Ыбы-бы-бы-ы!". Киякудың тістері сақылдап, тітіркеніп кетті.

Бақсы қолғапты түбінен бірнеше айналдыра мықтап байлағаннан кейін:

- Отқа тақа, - деді жігітті қолынан тартып.

Канато қолғап киген қолын отқа тақады. Содан кейін сүйген қызына тура қарап: - Мен... - дей берді де, кілт тоқтады.

"Шақты, шақты" - деп сыбырласты отырғандар. Бірақ жігіт сыр берген жоқ. Қызға қарап, аппақ тістерін көрсетіп, күліп қойды.

- Мен, - деді сөзін жалғап, - он үш жасымнан аңға шықтым. Бес ягуарды өлтірдім. Тикандармен соғыста арқамнан оқ тиді. Бірақ мен құлағам жоқ, жауырынымнан қадалған садақ оғын жұлып алып, атқан адамды сайысқа шақырдым. Ол қорқып, шыға алмады... - Канато жұрттың бәрін таң қалдырып, тағы да жымиды. - Мен жылан тайпасының ең атақты батыры - Сикуриді жеңіп шықтым... Ұрыс кезінде бір де бір рет қорқақтық жасап көрген емеспін. Мен Тамали қызды жақсы көремін. Сондықтан үйленуге рұқсат етіңіздер!

Жұрттың бәрі жас жігіттің төзімділігіне, айтқан әңгімесіне қатты риза болды. Бақсы қолғапты шешіп алды да, баланың басындай болып ісіп кеткен Канатоның қолын көрсетті.

- Канато! Канато! - деп шулады халық бір ауыздан.

Бақсы Тамали мен Канатоны қатар тұрғызып, бір ыдыстан балық жегізді. Содан кейін үйлену тойын жасауға рұқсат берді.

Ортаға Сари шыққанда той басталғаннан-ақ қорқып жүрген Кияку жүрек тоқтатып, бойын еркін билеген. Және осынысын өзі жақсылыққа жорыды. Сари қолғап киісімен бақсының бұйрығын күтпестен отқа қолын өзі тақап ұстады.

- Мен не айтамын сіздерге... Менің елден асқан ерлігім жоқ... - Саридің бетіне қан құйылып, күре тамырлары адырайып кетті. Мойын еттері жыбырлап, самайынан тер білінді.

- Мен не айтамын сіздерге, - деді Сари алғашқы сөзін қайталап. - Мен батыр емеспін. Мен ягуар өлтірген атақты аңшы да емеспін. Сайыста да жеңбедім. Мен әшейін ел қатарлы балықшымын. Бірақ Томуэні жанымдай жақсы көремін... - Саридің даусы қалтырап кетті. - Маған... рұқсат етіңіздер... Мен тек осы қызға үйленем... Мен тек...

Саридің даусы жалынышты шыққаны сонша, ілкіде жұрт қалай деп қабылдарын білмей, аңтарылып қалды. Содан кейін топтың арт жағында отырған біреу мырс ете түсті. Екіншісі де мырс етті. Содан кейін әлдекім лекіте күліп жіберді де, іле жұрттың бәрі араның ұясындай гу ете қалды.

Бақсы да селкілдей күліп, Саридің қолғабын шешуге кірісті. Сари тағы да жалынышты үнмен бірдеңе деп еді, бақсы онан сайын күліп, басын шайқады.

Тағы да би басталды. Бірақ Кияку билегісі келмеді. Бақсының Сариге рұқсат бермегені оған көрінеу көзге жасаған зорлық секілді. Ол күлген адамдардың бәріне ренжіді. Тіпті жылағысы келді. Сосын орнынан атып тұрып, лашық жаққа жүгіре жөнелді. Ішке кірген бойда төсегіне құлай кетті. Кияку күндізгі биден әбден шаршаған болатын. Сондықта бақсыға да, Сариді келеке қылып, күлген адамдарға да өкпелеп жатып, ұйықтап кетті.

Түсінде үйлену кәдесі қайта басталыпты. Жұрт улап-шулап, Са­риге тағы да қолғап кигізіп жатыр. Кигізіп жатып бақсы: "Кисең болды, ештеңе демесең де рұқсат етеміз", - деп сыбырлап жат­қанға ұқсайды. Осы кезде жұрт оттың басынан тұра қашады. Қол­ғап ішіндегі құмырсқалар Сариді шағып өлтіріпті. Шешесі ша­шын жайып, оттың басында жылап жатыр. Енді бірде қаптаған құмырс­қалар бүкіл елді қуып жүр екен. Кенет Кумбаны талап жат­қан құмырсқаларды көреді. Жүгіріп келіп, қолын ұсынады. Құмырсқалар Кумбаны тастай салып, оның қолына жабылады. Талап жатыр. Қолы ауырмайтын секілді. Тек домбығып, мұз­дап, үлкейіп барады. Кумбаға қарап, күліп қояды. "Ештеңе жоқ, күлуге болады екен ғой" деп ойлайды ішінен. "Жоқ, болмайды, саған болмайды" дейді бақсы бұған жүгіріп келіп. "Неге болмайды?" дейді Кияку кемсеңдеп. Кияку кемсеңдеп жатып оянып кетті. От сәулесі лашық ішін жап-жарық қылып жіберген. Әкесі темекі түтінін бұрқыратып шөп қайнатып отыр. Шешесі ыдыстағы дәрілерді ауыстырып құйып жатыр. Кияку аунап түсті. Қолы астына түсіп, ұйып қалыпты. Дызылдап, қан жүгіре бастады.

- Сари әлжуаз ғой, - дейді шешесі. - Кішкентайынан ауру болды. Тегі ешқашан да үйлене алмас.

- Біздің тұқымда үйленбей кеткен ешкім жоқ, - дейді әкесі қатуланып. - Біздің тұқым ажалынан өлмейді, кек жолында жаудан өледі. Жау қолынан өлмеген еркек еркек емес!..

- У-у-у! У-у-у!!! - Өзеннің арғы бетінен шыққан дауысты кешкі тымық ауа қақпақылдап, мазақ қылғандай бірнеше рет қайталады.

- У-у-у!!! У-у-у!!!

Бөрене үстінде отырған шалдар да, күнделікті  күш сынасуға дайындалып, билеп жүрген палуандар да аңтарылып тұрып қалды. Садақ асынған үш жігіт жылдам қайыққа отырып, арғы бетке жүзе жөнелді. Көп ұзамай олар қайтып оралды.

- Ваура тайпасының адамдары қонаққа келеді, - деді көсемге келіп. - Жандарында ақ адам бар.

Көсем лашығына кіріп, қауырсын қалпағын киіп, асыл тас­ты моншақтарын, қару-жарағын асынып, қайта шықты. Содан кейін жиын өтетін алаңдағы, көсемге арналған биік орынға отырды.

Көп ұзамай қонақтар да келді.

Бұл Киякудың ақ адамды өмірінде бірінші рет көруі  еді. Күннің ыстығына қарамастан тұла бойын орап қаптап алған, көзінің алдына таңғажайып жылтыр бірдеңе киген (Кияку оның көзілдірік екенін кейін білді) ақ адам жайдары жүзбен қаруы жоқ, құр қолын жоғары көтеріп, достық, бейбіт ниет білдірді.

- Атың кім? - деді оған көсем.

- Пауло, - деді ақ адам.

- Түсінеді екен ғой, - деді көсем ваура тайпасының адамдарына қарап. - Бұл араку тілін қайдан біледі?

- Мейірбан ақ адам көптен бізбен бірге аң аулайды. Нау­куа, трумаи, маинаку тайпаларында да болған.

- Әкең бар ма? - Көсем ақ адамға қайта бұрылды.

- Жоқ, - деді ақ адам ваура тілінде.

- Аты кім?

- Рикардо.

- Шешең бар ма?

- Бар.

- Қай тайпадансың?

Ақ адам өзінің қай тайпадан екенін ұмытып қалғандай сау­сақтарын жыбырлатып, ойланып қалды.

- Қай тайпадан дейсіз бе? - деп қайта сұрады. - Мен ешқандай тайпадан емеспін.

Оның мұнысы өте ерсі жауап болғандықтан, көсем таңыр­қап, маңайына ажырая қарады. Жұрттың бәрі де бір-біріне ажырайысып, таң-тамаша кейіп білдірді.

- Мен... Мен... - деді абыржыған ақ адам. - Ғафу өтінем, дұрыс айтпадым... Мен испан тайпасынанмын.

- Испан?!..

- Иә, иә, Испания!

Көсем ондай да тайпа бар ма еді дегендей сұраулы пішінмен тағы да маңайына көз тастады. Олардың жүздерінен де "ондай тайпа бар ма еді?" деген күмәнді кейіп білінді.

- Қай жерді мекендейсіңдер? - деді көсем.

- Испания ма? Испания бұл жерден қашық, - деді ақ адам қо­лымен күншығыс жақты сілтеп, - Атлант мұхитының ар жағын­да.

- Атлант?! Ол қандай теңіз?

Көсем ұзақ сұрады. Бірақ ешкім ештеңеге түсінген жоқ. "Испан" деген не қылған тайпа? Ол қай жақта? Неге ешкім білмейді? Қадалып сұраған сайын жер, су аттары тым бөгде, жаттанып, қонақтың бір сөзінен бір сөзі қиындай берді. Ақыры сұрақ тоқталып, от басында отырғандар қонақпен сәлемдесуге кезекке тұрды. "Пауло" деп, бәрі де қонақтың атын атады. Ақ адам қолын кеудесіне апарып, жылы жүзбен иіліп, тағзым етті.

Келесі күні бірнеше жігіт ағаш кесіп, жапырақ жинап, ақ адамға лашық тұрғызды. Сырттан садақ асынған бірнеше жауынгер күзетке қойылды. "Ақ адамға ешқашан да сенуге болмайды, - деді ең кәрі шал Янумака. - Ақ адамда жын-перінің рухы бар. Сондықтан оған ешқашан да сенуге болмайды".

Бірақ ақ адам өте мейірбан, ақкөңіл, жомарт жан болып шықты. Еркектерге қағазға оралған темекі, балық аулайтын қармақ, әйелдерге шыны моншақ, бояулы жұқа мата, балаларға тәтті үлестірді. Ал көсемге мылтығын сыйлады.

Пауло аз күннің ішінде тайпа тіршілігіне етене араласып, сіңісіп кетті. Жұртпен бірдей ерте тұрып, өзеннен су әкеледі, киімдерін жуады, балықшылар әкелген олжадан үлес алып, тамақ пісіреді. Кейін балықшылармен бірге балыққа да барды. Тіпті киімдерін шешіп, аракуларға ұсап жалаңаш жүретін болды.

Паулоны қаны сүймеген жалғыз адам Янумака шал. Янумака Паулоның сыйға ұсынған темекісін де алмады. Маңына да жолатпады. Паулоның опа бермейтіні туралы түс көріпті.

- Кесірі тиеді, - деп кейіді ол лашығында отырып. - Ақ адамнан періште қашады... Періште қашса, бақ та қашады. Әруақтар да желеп-жебемейді.

Янумаканың айтуынша, өте ертеде араку тайпасы күнгей беттегі алтын өзеннің қожасы болыпты-мыс. Өзеннің жағалауы да, суы да сап-сары алтын екен. Ауа да жын-сайтандар рухынан ада, өлім-жітімді білмейтін, бейбіт ел болыпты. Бірақ күндердің күнінде бой-басын қаптап алған, жүзі адам шошығандай сұп-сұр, қаңғыбас жанның кесірі тиеді. Сұп-сұр бәле күнгей беттің бәрін кезіп, тыныстайтын ауаны арамдаған соң, сайтандар елінен от шашатын әскер жинап, қалың елді қырып салған. Содан араку елі шегіне-шегіне өзеннің бергі бетіне өтіп, қалың орманды паналап қалыпты. Енді тағы да ақ адамның осы өлкеден балық жеп, су ішуі жақсы ырым емес...

- У-у-у!!! У-у-у-у!!! - Тағы да кешкі ауаға жаңғырығып қайта­ланған қиқу шықты. Арғы беттен дәл сондай жауап қиқу естілді. Көп ұзамай ағысты өзеннің өрінен ваураның қайығы көрінді де, ақ адамды біржола шығарып салу үшін, екі жігіт қайыққа отырды.

- Қош болыңдар, достарым! - деп айқайлады Пауло аракуларға. Сосын өткен жолғыдай жайраңдай күліп, достық ниетпен қолын көкке көтерді.

* * *

Кияку бұдан кейін ақ адамды екінші рет көрді. Бет-аузын жүн қаптап кеткен, тақыр бас, жуан кісі бірнеше серіктерімен келіп, достасу белгісі ретінде көп адамға балыққа құратын ау, кіп-кішкентай, ашып, жабылатын пышақ үлестірді. Көсемнің әйеліне иіссу сыйлады. Жиын алаңында отырып, тайпа басшыларымен әңгімелесті. Қайтарында уақытша жолбасшылық қызметке балықшы шал Тукамоны өздерімен бірге ала кетті. Кейін олар жиі келетін болды. Ұн, тұз, қант, сабын әкеліп, аңның терісіне, моншақ тастарға айырбастады.

Олардың әкелген заттары шынында да кісі таңқалғандай, өте әдемі болатын. Сондықтан ақ адамдардың қайықтары көрінісімен еркектер де, әйелдер де қолда бар бұйымдарын көтеріп, у-шу болып, жағалауға жиналатын.

Жағалауға бармайтын тек Янумака. Янумака - өте қорқақ шал. Сондықтан ақ адамдар келе жатыр деген хабарды естісімен лашық сыртындағы қалың ағашқа кіріп, тығылып қалады немесе лашығының есігін бекітіп, шықпай қояды.

Янумака жас күнінде өте қайратты, айлакер аңшы болған деседі. Бұл күнде әбден қартайған. Күн сайын кешкілік ересек балаларды алаңға жинап алып, араку тарихындағы ұлы көсемдер туралы, тайпалар арасындағы қырғын соғыс­тар туралы аңыз-әңгімелер, ертегілер айтқаннан басқа қолынан келері жоқ. Ертегі тыңдауға Кияку қатарлас кішкентай балаларға дейін жиналады. Кияку шалдың әңгімесін жан-тәнімен беріліп тыңдайтын. Алдында отырған Кумбаның иығына иегін сүйеп қойып, көзі жыпылықтап, әр сөзін қалт жібермеуге тырысады. Кумба әлденеге жалт бұрылғанда екеуі мұрындарымен сүзісіп қалады да, бұлары өздеріне ең бір қызық оқиға болып көрініп, үн шығармай, булығып, ұзақ күледі. Көсемнің ерке қызы шыдай алмай, дауыстап күліп жібергенде бүкіл балалар, тіпті құлағы шала еститін Янумаканың өзі бұларға таңырқай қарайды да, содан кейін ғана екеуі тынышталып, қайтадан ертек тыңдауға көшеді.

- Ертеде, - дейді Янумака тамақ шайнағандай иегін қисаңдатып, - елік пен адам дос болыпты. Елік адамдардың ізгі ниетті, мейірбан екенін білген соң, қашпай, олардың маңайында жүрген. Олар елікке жем беріп, су беріп, асырайды екен. Осылайша әлгі елік өзге еліктерден оқшау, бақытты тұрмыс кешіпті. Бірақ күндердің күнінде қалың орман ішінде адасып, қарны ашқан бір адам әлгі елікті сойып жемек болып, садақпен атады. Қатты жараланған елік, әйтеуір, қолға түспей, қашып шыққан. "Бұл қалай болды, - деп ойлапты елік, - адамдар ізгі тілекті, мейірбан еді ғой. Олар өлтіруге тиісті емес еді ғой. Бұл қалай?" Сонда періштелер аян беріп: "Ей, сорлы елік, сен ағаттық жасап, адам баласымен дос болдың. Олардың ізгі тілекті, мейірбан екені рас, бірақ сенің жарық дүниемен қош айтысуың үшін жүз мейірбан адамның ішінен бір зұлымы болса, сол жетіп жатыр емес пе?!" - деген екен. Елік өз үйіріне жетіп барып жан тапсырыпты. Өлер алдында: "Адамдарды маңдарыңа жолатпаңдар. Үйткені олардың ішінде бір қанішер жүр", - деп өсиет қалдырыпты.

Янумака өзімен өзі болып, ойланып отырады да, ертегіні неге айтқанын түсіндіру үшін қорытынды жасайды. - Біздер сол елік секілді ақ адамдармен дос болдық. Ал олардың ішіндегі бір зұлым біздің түбімізге жетуі мүмкін.

Кейде Янумака балаларды топырлатып, қалың ағаш арасындағы ұшар басына жалғыз банан өскен, биік төбеге әкелетін. Төбеден көз жетер жердің бәрі айқын көрінеді. Таяғына сүйеніп, әрең көтерілген Янумака құмға қисайып, демін алады.

- Бұл, - дейді ентігіп отырып, - бұрын қарауыл төбе бол­ған. Анау жасыл тауды көрдіңдер ме? Соның етегінде қасиетті көл бар. Бес күндік жер. Сол көлдің жағасында өте ертеде Күн атты адам тұрыпты. Қазір күн құдіретті күшке айнал­ған. Бірақ адам болып тұрған кездегі сол орында араку үшін қасиетті бір зат бар. Ол - аң мен балықтың жаны. Су тартылып, ауға балық  түспеген кездерде, елік басқа жаққа ауып, жер ескірген кезде араку тайпасы шапағат тілеп, сонда барады...

Бұдан кейін Янумака ормандағы рухтар, о дүниедегі өмір туралы әңгімеге көшеді. Кеш түсіп, ымырт жабылады. Орман алқабы қарауытып, кенет жоғарғы жақтағы ақ адамдардың мекен-тұрағы тұсынан қаз-қатар жылтыраған ғажайып оттар көрінеді. Олар жанған отқа ұқсамайтын, жұлдыздар секілді жымың қаққан, ерекше бір сәулелі, сиқыр оттар еді.

- Тозақ оттары!.. - дейді Янумака күбірлеп, - Тозақ оттары жымыңдайды... Көріп тұрсыңдар ма?.. Тозақтың оты!!! А-а-а!!!

Янумака көздері бақырайып, қырылдаған қорқынышты үнмен: "Әне, әне, әне!!!" деп қолын шошайтып, сүріне-мүріне тұра қашады. Зәрелері ұшқан балалар да тым-тырақай жүгіріп, лашықтарына жеткенде бір-ақ тоқтайды.

Янумака шал сол үрейден ақыры арыла алмады. "Азаның ақыры" мейрамынан кейін, көп ұзамай жыңданып өлді. Жан тапсырар алдында: "Тозақ оттары жымыңдайды", - деп сандырақтапты.

(Жалғасы бар)

«Abai.kz»