Былтыр күрең күзде елдегі саясаттанушысы бар, экономисі бар, басқа да біраз саланың мамандары бар, бірнеше ұйымның тізе қосқанын айтқан едік. Өздерінің одағын «Сараптамалық ұйымдардың альянсы» деп атаған азаматтар кеше жалпы жұртқа есеп берді.

Былтыр күрең күзде елдегі саясаттанушысы бар, экономисі бар, басқа да біраз саланың мамандары бар, бірнеше ұйымның тізе қосқанын айтқан едік. Өздерінің одағын «Сараптамалық ұйымдардың альянсы» деп атаған азаматтар кеше жалпы жұртқа есеп берді.

Альянс «Қазақстан: қоғам мен мемлекеттің дамуы жөніндегі жылдық есеп» деп аталатын сараптамалық кітап шығарыпты. Сарапшылар мұны «Үкіметтегі шенеуініктер үшін таптырмас әдістемелік құрал. Осы есептен шенеуніктер өз істерін айнаға қарағандай анық көріп, қорытынды шығарып отыруы тиіс» деп есептейді. Альянс мүшелерінің қисабына сүйенсек, халықтың 70 пайызы қаржылық қиындық көріп отыр. Әсіресе, оңтүстік өңірдегі жұрттың тұрмысы тұралап қалған көрінеді. Былтыр күзге салым құрылғанымен, Альянс мүшелерінің аз уақытта біраз шаруаның  басын қайырғанын осы есептен-ақ аңғаруға болады. Былтыр негізінен Астана мен Алматы және облыс орталықтары бойынша жұмыс істеген сарапшылар биыл ат ізін аймақтарға да салып қайтпақ.  Мұнайшы мен балықшының, темірші мен көміршінің, мақташы мен егіншінің тіршілігін көздерімен көріп, билікке шынайы ақпараттан тарту жасамақ. Аймақтар демекші, осы аптада Президент министрліктер мен өзге де мемлекеттік қызметтегі жастарды аймақтарға жіберіп, тәжірибе алмасу керек деп тапсырды. Әйтпесе министрліктердегі «бала-шағалар» немен айналысып отырғандарын, қандай жұмыс істеуі керектігін өздері білмейтін көрінеді. Бірақ, әйтеуір, жоғары жалақы алатын, лауазымды қызметте отыр. «Олар онда қалай барып қалған?» деген сауалға да жауап дайын. Белгілі бір кланның мүшелерінің еркетотайлары. Елбасының өзі осы тақылеттес әңгіме айтты. Оларды бақылай алмай отырған Үкіметке өкпесін білдірді. «Клан» деген не бәле? Олар кімдер? Мемлекеттің дамуына, біздің тіршілік етуімізге олардың қандай әсері немесе ықпалы бар? Осы аптада «Жас қазақ» ұлттық апталығы қалыптасқан дәстүр бойынша, сарапшылар Альянсымен бірігіп, осы және өзге де мәселелер төңірегінде конференция өткізді. Ендігі әңгімені сарапшылар айтсын.

Нұрлан Ерімбетов: Осы кадр мәселесін реттеу Үкімет басшысының орынбасарларының біріне тапсырылған. Сол кезде Президент: «Осы жігіт әкімшілік реформамен айналысады», - деді. Міне, төрт жылдай уақыт өтті ештеңе өзгерген жоқ. Әкімшілік реформа дегеніміз, кім қалай «өседі», карьерасы қалай болады, кімнің неге қабілеті бар дегендей... Осылардың бәрі талқылануы керек еді. Осы жақында Данияр Әшімбаев жазды ғой, жарты жыл сайын жауапты хатшылар өзгереді, жарты жыл сайын министрлердің орынбасарлары өзгереді. Яғни жаңағы әкімшілік реформа орындалған жоқ. Себебі оны жасайын десе, оның ойын іске асырмауға мүдделі адамдар өте көп.
Айдос Сарым: Бізде кландардың бар екені рас. Негізінен олар корпоративтік  байланыстарға негізделген. Олар белгілі бір құрылымдардың төңірегіне топтасқан.  Ірі банктік, металлургия, мұнай саласында аймақтық бірігушілік, рулық бірігушілік бар. Өкінішке қарай, бізде әлеуметтік «лифтілер» болмағандықтан, яғни өзі көзге түсіп, мүмкіндігін көрсетіп  саясатқа келудің табиғи жолы болмағандықтан, ресми институттардың орнына бейрес­ми институттар келді. Мысалы, аймақта жүрген білікті саясаткерлер, білікті басшылар ресми жолдармен, өз білімімен билікке келе алмағандықтан, сондай жолдарды таңдайды. Яғни олар былай ойлайды, «әкімнің командасына кіруім керек, немесе бір белгілі алпауыттың командасына кіруім керек, соны қалай да қолдап отыруым керек, сол арқылы мен жоғарыға ұмтылуым керек» деген сияқты түсінік қалыптасқан.
Жас қазақ: Бұған дейін бізде, қазақтардың арасында, мынадай бір әңгіме болды ғой, трайбализм деген. Яғни өз жерлесін, руласын тарту...
Айдос Сарым: Ол трайбализмді мен үлкен бір проблема деп санамаймын. Ол жергілікті жерлерде ғана. Үлкен, яғни Алматы, Астананың деңгейінде ондай ықпалы жоқ. Себебі, өзіміз талай жігіттерді, олардың командасын да білеміз. Олардың арасында әртүрлі адамдар бар. Мен бір ғана командаға қатысты айтып отырған жоқпын. Қолынан іс келетін адамдардың бәрін тарта береді, әйтеуір. Ең бастысы - бастыққа табыну, соның айтқандарын екі етпеу, соның қол шоқпарына айналу, міне, негізгі принципі жиналудың.  Яғни  бұл - жаңағы айтқандай, өсудің әлеуметтік сатыларының болмауынан қалыптасқан жағдай. Ауылдан  шыққандардың, республикалық  деңгейге жету жолдары болмағандықтан, осындай қадамдарға барады. Бірақ осы жолдардың өзі республиканың даму бағытын, саяси жігердің қалыптасуын бұзады. Орысша айтқанда, деформация болады. Яғни бір жағына қарай қисайып кете береді.
Жас қазақ: Осы кландар біздің билікке, Үкіметке, Парламентке қаншалықты әсер ете алады?
Айдос Сарым: Мен мұны былай айтар ем. Мысал үшін, біздің жерде құрылған экономика «меркантелистік-корпоративтік экономика» деп аталады. Бұл жаңағы билікке жеткен, Қазақстанның экономикасын, жерасты байлығын түгелдей бөліп алған бірнеше топтың өзара күресінің арқасында, белгілі бір консесус пайда болады. Сол консенсусты сақтап отырады. Ара-арасында күресте біреу жеңіп, біреу жеңіліп жатады. Бірақ негізгі принципі - осындай келісімге жету. Мысал үшін, мен мұнай саласына араласпаймын, бірақ мен «сен онда ауыл шаруашылығына немесе металлургияға жақындама» деймін. Сөйтіп, өзара келісеміз. Мысалы осы жерде мұнайшылардың немесе металлургтердің салығын қалай шешеміз? Немесе осы сияқты белгілі бір саланың заңын қабылдау керек болса, ананың немесе мынаның мүддесіне қайшы кеп қалмайық деген мәселелермен бүкіл уақыт кетеді.
Есенжол Алияров: Біздің елде кәсіпкерлік деген жаңадан құрылып жатқанда, «Осы қаржылық-өндірістік топ деген керек пе, жоқ па?» деген әңгіме болған. Сонда «бұл жүйе қазақ даласына дұрыс келмейді»  деген пікір айтылған болатын. Онда «шағын және орта бизнесті дамыту керек, бәріне бірдей жағдай жасалуы керек» деп айтылған болатын. Сосын мына министрліктердегі жауапты хатшылар сол министрліктердегі басқарма, бөлім басшыларының тұрақты отыруын қадағалау үшін тағайындалған болатын. Бірақ қазір солардың өздері жиі ауысатын болды. Бүкіл әлемде басшылар келіп-кетіп ауысып жүруі мүмкін, бірақ жаңағы негізгі жұмысты атқаратын жауапты адамдар орындарында отыра береді. Бұл - тұрақтылық. «Командалық жүйе» дегеннің өзі - «клан» деген сөз. Бір басшы келсе, сен менің адамым емессің, боссың, бітті. Ең сорақысы, бізде мамандарды дайындау мен олардың өсуін бақылауға алу жоқ. Кездейсоқ біреулер тағайындалып жатады. Кеңес өкіметін қалай сынасақ та, кадр мәселесіне қатты көңіл бөлетін және әбден бір жолға қойылған ед жүйе еді олі.
Жас қазақ: Президент кадр мәселесіне қатысты айтқан сынында: «Жас мамандарды аймақтарға жіберу керек, сол жақтан тәжірибе жинақтасын», - деді. Қазір министрліктерде отырған Елбасының сынына іліккен жастар да, бір-бір алпауыттың баласы немесе туысы ғой. Оларды аймақтарға жіберу мүмкін бе?
Есенжол Алияров: Ол мүмкін емес қой. Негізі өсудің екі жолы бар. Бірі - демократиялық жол. Іске икемі барын, қабілетін, білімін көрсетіп барып өседі. Екіншісі - баяғы Коммунисттік партияның үлгісі. Маманды партияның анау ең төменгі сатысынан бастап көтеру керек. Ал бізде анадан аз-маз, мынадан жартылай, сонымен шала туған бала сияқты болды да қалды. Қазір, мысалы, облыстағы әкім өзінің кадрын, министр өзінің кадрын білмейді. Әйтеуір, біреу министр бола қалса, артындағы бес-алты адамы бірге жүреді. Әкім болса, артынан бірге кетеді шұбырып.
Нұрлан Ерімбетов: Мынандай бір қалыптасқан статистика бар. Ұжымның 20 пайызы ғана қалған 80 пайызын сүйреп жүреді деген.  Өкінішке қарай, бізде қазір сол 20 пайыз да болмай тұр ғой.
Айдос Сарым: ...Мұндай командалық жүйеде, расында, жаңағыдай амалдың жоғынан ұстап қалған кадрлар бар. Шын мәнінде, бізде министрліктерде, департаменттерде жақсы мамандар бар. Олар сол мекеменің бүкіл қара жұмысын істейді. Олар ешқашан өспейді. Өйткені жаңағы қара жұмысты да істейтін біреу керек қой. Кезінде мен былай деп ем: «Болашақ» арқылы мемлекеттік қызметті үйретудің қажеті жоқ. Оны іштен дұрыстап дайындау керек. Мысалы, менің ойымша, «Болашақтан» ғалымдарды, физиктерді, химиктерді, экономистерді, инженер деген сияқты мамандарды әкеліп кәдімгі өнеркәсіпке сала беру керек. Ал мемлекеттік шенеу­інікті дайындап әкелді дейік. Бірақ оның шетелде жүріп алған білімі мен тәжірибесі біздің бүгінгі күнге мүлдем келмейді. Мен өзім «Болашақ» бойынша оқып келген талай жігітті білем, шынын айтсам, былай қисайып қалған жігіттер. «Біз кереметпіз, біз бірдеңенің жүйесі бойынша жұмыс істейміз, анау да мынау» деген сияқты әңгімелер айтады. Ал соларды әкімшілікке немесе министрлікке апарып отырғызып қояды. Олар алдына келіп жағдайын айтып отырған адамды мүлдем түсінбейді. Жерге келіп ғарыштың әңгімесін айтқан сияқты. Яғни олар  Жердің жағдайын білмейтіндер.
Нұрлан Ерімбетов: Ең сорақысы, бізде нарықтық қатынас қалыптасқан жоқ. Егер бізде нағыз нарықтық экономика болса, жаңағындай әңгіме айтылмас еді. Маман деген өзі-ақ іріктеліп шыға келетін еді. Тек айлық алып отыратын жұмысшыны сен қайтесің. Ол сенен 100 мың жалақы алды ма, екі есе кіріс кіргізуі керек. Ал қазір олар мемлекеттің, айналып келгенде, салық төлеушілердің ақшасына өмір сүріп жүр. Мен өз басымнан өткен бір мысал келтірейін. Бір мемлекеттік қызметкер өзіне қарайтын салаға түгелдей өзінің руластарын, ағайын-туыстарын жинап алды. «Әй, мұның қалай?» десек: «Қазір қолымда тұрғанда ағайындарыма жақсылық жасамасам, менің кім болғаным?» - дейді. Кейін сол жігіт жеке бизнеске кетті. Бардым, көрдім. Айналасында баяғы ағайындарының бірі де жоқ. «Әй, баяғы ағайындарың қайда?» десем: «Ой, бұл жеке бизнес қой, олардың бәріне ақша төлеу керек», - дейді. Яғни анау мемлекеттік қызметте туысыңды тартасың ба, басқаға жақсылық жасайсың ба, өзің білесің, өйткені ол мемлекеттің ақшасы ғой. Ал мынау - қалтасынан шығаратын ақша. Міне, біздің қазақтың психологиясы.
Досым Сәтбаев: «Клан» деген сөз бірінші рет жоғары мінберден айтылып тұрған жоқ. 90-жылдардың соңы, екі мыңыншы жылдардың басында осы қаржылық-өндірістік топ деген шықты. Мәселенің бәрі содан шығып отыр. Сосын біздің қоғамдағы тағы бір керікетушілік. Министрлердің өз орындарында отырмауы. Яғни кезінде Денсаулық сақтау министрлігін Е.Досаев басқарды. Кейін, Қорғаныс министрлігінің тізгінін Д.Ахметов ұстады, қазір де Ә.Жақсыбеков министр... Яғни әуелгіде біздегі кадр саясаты дұрыс жолға қойылмаған.
Жас қазақ: Қазір ешқандай кланда жоқ. Өзімен-өзі жұмыс істеп жатыр деп кімді атай аласыз? Ондай шенеунік бар ма?
Айдос Сарым: Жоқ. Олай жұмыс істеу мүмкін емес.
Досым Сәтбаев: Олай болуы мүмкін емес. Біздің қоғамда адам өзімен-өзі болып тек қана асханада жұмыс істеуі мүмкін. «Сен тимесең, мен тимеймін» деген прин­циппен жұмыс істеу мүмкін емес. Жоғарыға шыққанның бәрі, әйтеуір, біреудің командасына кіруі керек. Өзімен-өзі жұмыс істеу деген әншейін қиял ғой.
Жас қазақ: Күні кеше ғана «Нұр Отан» ХДП бастамасымен кадрлық қор /резерв/ жасақтау туралы әңгіме қозғалды. Осы бастама қандай жолдармен жүзеге асуы тиіс деп ойлайсыздар?
Досым Сәтбаев: Кадрлық резерв бойынша, біздікілер алды да Ресейдің үлгісін көшіре салды. Д.Медведев әуелгіде «100 маман таңдап алу керек» деген, кейін «олардың санын мыңға дейін жеткізу керек» деді... Ал бізде ол қалай жасақталуы мүмкін, сол биліктегі партияның мүшелерінен немесе солардың кеңесі бойынша. Бұл да баяғы «Болашақ» сияқты болады. Әуелгіде Қазақстанның ең талантты жастары шетелге оқуға барады деп еді ғой, кейін не болды? Тек қана «күлшелі балалар» барды, яғни бай-қуаттылардың, лауазымды тұлғалардың балалары оқыды. Мұнда да солай. Тіпті сол кадр қорында кешегі жемқорлықпен немесе тағы басқа мәселелермен істі болғандарды да көріп қалуымыз ғажап емес.
Есенжол Алияров: Бізде неге кадр саясаты жүзеге аспады? Өйткені біз бұрыннан қалыптасқан жүйені өз қолымызбен құрттық. «Болашақ» бойынша шетелде оқытып, білікті мамандар аламыз дедік. Солай-ақ болсын. Бірақ өз еліміздегі жоғары оқу орындарының беделін де ұмытпауымыз керек еді ғой. Өзіміздің білім жүйесін бір ізге түсіру керек еді. Соларды шетелге жіберіп оқытқанша, сол ақшаға оларға дәріс оқитын профессорларды осында шақыру керек еді. Сонда бәріне бірдей дәріс оқылар еді. Солардың арасынан қабілеті барлар өздері-ақ суырылып шығатын еді. Осы қазіргі саясаткерлердің арасындағы өзгелерден озығы, шаруаға да мықтысы И. Тасмағамбетов. Ол еш бір шетелдің оқуын тауысқан жоқ. Осы Оралдағы педагогикалық институтты бітірді ғой. Міне, нақты мысал. Сонда мықтылар шетелде оқиды, ал мұнда оқығандар осал. Солай бола ма?
Нұрлан Ерімбетов: Ресей неге біздің студенттерді өздеріне шақырады? Неге олар біздің студенттерді оқытуға құлшынып отыр? Олар бізге тамаша мамандар дайындап берейін деп отыр дейсіз бе? Жоқ. Халықаралық аккредитация алу үшін ол жоғары оқу орны студенттерінің 20 пайызы шетелдіктер болуы керек. Яғни олар біздің жастар үшін шақырып отырған жоқ. Өз оқу орнының мәртебесі үшін осылай істейді. Ал біздің бірде-бір оқу орны бұл талапқа сай келмейді. Біз тым болмаса мына көрші Өзбекстан, Қырғызстан секілді елдердің студенттерін тартудың орнына өзіміздікін сыртқа жіберіп әлекпіз. Сосын шетелдерден мамандар шақырамыз. Ресейлік маман анау екен, мынау екен деп жатады. Ал, шынтуайтында, олар - өз елінде еш жерге жұмысқа тұра алмай қалған мамандар. Сосын біз сияқты елдерге жібере салады, «үш мың доллар айлығы бар екен, сол жаққа барып қайт» деп. Ал біздің мықты деген мамандар ондай ақша алмайды.

Дәулетхан Қыдырбайұлы   
«Жас Қазақ», 29.01.2010