Білім саласындағы жылдар бойы шешімін таппай, жүйеге түспей, үнемі сынға ұшырап келе жатқаны мәселенің бірі – оқулық жайы. Қанша айтылып, жазылып жатса да жөнге келмей жатқан оқу құралы мәселесінде көшірме кітаптар көп. Сондай оқулықтың бірі жайлы Шорман Мұхитденұлының «ҚАНАЕВТАР ҚАЙДАН АЛҒАН? ҚАЛАЙ АЛҒАН?» деген мақала жария болған еді. Мақалада «Полезные растения и биотехнология их приготовления»  атты биология факультетіне арналған оқу құралы туралы айтылады. Материал көп оқылып, пікірталас тудырды. Осы оқулық және жалпы ҚазҰУдың биология факультетінің оқу, оқытушылар мәселесі төңірегінде биология ғылымдарының докторы, профессор Нұғыман Аралбай мырзамен (суретте) аз-кем сұхбаттасып, ойын білген еді.

Abai.kz

- БАҚ-та жарық көрген ой-пікірлеріңізді саралап көрдік. Соңғы жылдар ішінде қазақтың ботаника ғылымының жай-күйіне, болашағына алаңдаушылық білдіріп жатқан жайыңыз бар екен.  Бірақ, «Қанаевтар қайдан алған, қалай алған?» деген мақалаға қатысты үнсіз қалыпсыз. Неге?

 - Абай kz.сайтында жарияланған менің мақалама пікірін білдірген бір азамат:

«Би жоқта, құл жүреді жораға,

Ит жоқта, шошқа үреді қорада» - ның кері болып тұр екен, - депті.

Бүкіл саналы өмірімді ботаника ғылымына арнадым.  Мен Қазақтың ботаника ғылымының ұлымын, һәм құлымын. Мен оны мақтан етемін, оның «құлы» болғаныма намыстанбаймын. Гәп – басқада. Ол азамат, мені – биология ғылымдарының докторын, профессорды «Би» емес, «Құл» деп қарастырып отыр. Және де, жалпы қоғамда осындай үрдіс қалыптасты  ма деген қорқынышым да бар.

Ботаника ғылымы дегеніміз ол тек қана ғылыми-материалдар, кафедралар, зертханалар, кітаптар ғана емес, ол – адамдар: ғалымдар, зерттеушілер, оқытушылар мен оқушылар. Адамсыз – ғылым мен ілім болмайды. Ал адам жүрген жерде ар-ұят, намыс, мораль, жазылмаған заңдар мен дәстүрлер болады, қалыптасады.

Білім мен ғылымның нақты саласындағы ғылым докторы дегеніміз – сол саланың моральдық қағидаттарын бойына сіңірген адам. Сондықтан, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дегі «геоботаника» мамандарын дайындаудағы көзге көрініп тұрған олқылықтарға Университет Ректорының назарын аударғым келіп ашық хат жариялағаным рас.

Университет басшылығында менің сол ашық хатым соншама үрей тудырады деп ойламаппын. Маған жазған жауабынан соны ұқтым.  Содан соң жауабына жауап беруге мәжбүр болдым. Сіздің айтып отырған Абай kz.-те жарияланған сол жауап болатын. Менің ашық хатымның соншама үрей тудыруы – Ұлттық университетте мен көтерген мәселеге төрелік айтатын «би» жоқтығының көрінісі. Ал «би» жоқта, «құлдың жораға жүруі» – айқын дүние, амалсыздан.

Ал енді сіздің сауалыңыздың екінші бөлігіне келсек, бұл жарияланған оқу құралына айтылып жатқан сын-пікірлер орынды деп есептеймін. Мен Қазақстанның ботаника ғылымында 35 жылдай кәсіби ғылыми-жұмыстармен айналысып келемін. Осы оқулық авторларының ботаника ғылымындағы басқа жұмыстары туралы хабарсызбын. Сондықтан, ол кісілердің мұндай оқу құралын жазуға «моральдық құқы» бар ма? – деген заңды сұрақ мені мазалайтынын жасырмаймын.

Ондай «моральдық құқықты» университеттің баспа-сараптамалық комиссиясы (РИСО) мен биология факультетінің ғылыми кеңесі беріпті, сөйтіп бұл оқу-құралын заңдастырыпты. Мен факультет деканына – ғылыми кеңестің төрағасына 2-3 рет ресми түрде, заң аясында түсініктеме беру туралы өтініш бердім.

Декан үнсіз. Деканның үнсіздігі заң талаптарына қайшы болғандықтан Университет ректорына шағым да жаздым. Менің шағым-арызыма проректор М. Бүркітбаевтың жауаптарын да алдым. Алдым да аң-таң болдым. Проректор М. Бүркітбаевтың жауаптарының мәйегі мынадай екі ойға саяды:

1) Оқулық авторлары көшірсе, сізден көшірген жоқ қой, сіздің авторлық құқығыңызға тиген жоқ, сіздің не шаруаңыз бар? – дегендей;

2) Биология факультетінің деканы, профессор Б. Заяданның «заңсыз үнсіздігі» толық заңды, - дегендей. Сондықтан, бұл мәселеде мен сіз айтқандай үнсіз емеспін.

- Өзіңіз айтып өткендей – бұл авторларға «моральдық құқық» сыйлаған факультеттің ғылыми кеңесі мен университеттің баспа-сараптамалық кеңесі екен. Олардың осындай шешім шығаруға қандай негізі болды екен, неге арқа сүйеді екен? Сіз қалай ойлайсыз?

- Логикаға салсақ, ондай шешім шығаруға рецезенттердің оң пікірі мұрындық болғандай. Десек те, факультеттің ғылыми кеңесі де, баспа-сараптамалық кеңес те (РИСО)  өз пікірлерін ашық айта алатын, автономиялы құзыретті құрылымдар.

Таң қаларлығы – рецензенттер де, ғылыми кеңес пен РИСО да, бірден көзге түскен олқылықтар мен кемшіліктерді байқамағаны. Ол кемшіліктер мен олқылықтар қоғамда азды-көпті ой-пікірлер мен дүрбелең туғызып отырғанын бәрі көріп отыр.

Факультет деканының «үнсіздігі» мен проректор М. Бүркітбаевтың маған жолдаған жауаптарына қарап, түсінгенім – сол рецензенттердің жазбаша ресми пікірлері де, ғылыми кеңес пен РИСО-ның хаттамалары да өмірде жоқ сияқты.Әйтпесе, менің ресми жолдаған өтінішімді орындау үшін сол құжаттардың көшірмесін жіберсе жеткілікті еді-ғой.

Лауазымды тұлға, басшы ретінде факультет деканы заң талаптарына сәйкес ресми жауап беруі тиіс, міндетті. Сондықтан, декан, әрі ғылыми кеңестің төрағасы, әрі рецезент – профессор Б. Заяданның «үнсіздігін» мен заң талаптарына қайшы, тіпті қарсы әрекет деп түсінемін. Бұл – біріншіден.Екіншіден, рецензенттердің қатарындағы жалғыз кәсіби ботаник Н.М. Мұхитдинов мырзаның мұндай жұмысқа оң пікір білдіруі – мен үшін, күмәнді дүние. Бәлкім, сын пікір білдірген болар...

Н.М. Мұхитдинов ағамыз қазіргі уақыттағы Қазақ ботаника ғылымының алдыңғы қатарындағы ірі ғалым, ұстаз, биология ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА-ның академигі. Оның үстіне, осыдан 3-4 жыл бұрын ғана өзінің шәкірттерімен бірігіп Қазақстанның дәрілік өсімдіктері туралы оқулық құралын дайындап, осы «Қазақ университеті» баспасынан шығарған. Бірақ, бұл менің логикаға негізделген жорамал-тұспалдауым ғана. Толық жауапты тек қана ресми рецензиялар ғана бере алады. Ал оларды университет басшылығы мен факультет деканы көрсетпей отыр. Бар, болса, көрсетпей ме? Көрсете алмай отыр. Жоқ болғаны да! Әйтпесе, көрсетер еді-ғой.

Ал енді, Б. Заядан, К.Ж. Жамбакин, Г.К. Сатыбалдиева – қалған үш рецезенттердің ешқайсысының ботаника ғылымына тікелей қатысы жоқ. Бәлкім бар шығар, бірақ мен білмеймін. Бұл кісілердің ботаника ғылымы саласындағы еңбектерімен таныс емеспін. Сондықтан кесіп ештеңе айта алмаймын. Бұл менің күмәнім мен сенімсіздігімді қоюлатпаса, сейілткен жоқ.

- Бәлкім, проректор М. Бүркітбаевтың пікірімен келісу керек шығар? Жұртты шулатып керегі не? Болар іс болды...

-  Бұл енді өте қызық сұрақ. Және де оның жауабы да оп-оңай бола қоймас, сірә. Егер жауабы табылып жатса, әрине ...

Былай-ғой: «Алтын табаққа ас салуға да болады, тас салуға да болады. Бірақ алтын табақтың ішінде екен деп асты да, тасты да жей беруге болмайды ғой». ҚазҰУ-ін білім ошағының «алтын табағы» десек, мынау оқулық құрал «ас» емес, жеуге жарамсыз «тас». Бірақ, рецензенттер бар,  факультеттің ғылыми кеңесі бар,  РИСО бар,  проректор М. Бүркітбаев бар – барлығы бір ауыздан бұл «тасты» «ас» деп отыр, соған бар беделін салып сендіріп отыр.

Егер М. Бүркітбаевтың пікірімен келіссек, онда ол «тасты» жеуіміз керек. Ал сіздің пікіріңізді басшылыққа алсақ – шуламай, үнсіз жеуіміз керек. Ал «тас» жеген кезде тіс сынуы заңды, ал тісің сынып – қақсағанда үнсіз қалуың мүмкін емес. Тісі сынып, ойбайлап жатқан адам ашумен «алтын табақты» қарғап-сілеп, балағаттап жіберуі де мүмкін, бәлкім теуіп жіберуі мүмкін, тіпті оны майыстырып, жаншып тастауы мүмкін.

Осыдан кейін «алтын табақта» не қадір-қасиет қалады? Қазіргі тілмен айтсақ, имиджі қандай болмақ? Қалай болғанда да, былайғы жұрттың «тас» жегісі келмейтіні анық. Ал маған келсек, жұртты шулатқан мен емес. Сол шуды естіген соң заң аясында факультет басшылығынан жөн сұрағаным рас.

Факультет басшылығы мен сол факультеттің кураторы, проректор М. Бүркітбаевтың «ас» пен «тасты» ажырата алмауы, бәлкім, ажыратқысы келмеуі – өте қорқынышты жағдай. Университеттің РИСО-сының факультет ғылыми кеңесі шешімімен, факультет ғылыми кеңесінің рецензенттердің пікірімен оп-оңай келісе салуы да – әртүрлі мазасыз ойларға жетелейтіні рас. Проректор, М. Бүркітбаевтың пікірімен келісесіз бе, келіспейсіз бе? – енді ол әркімнің өз еркі. Қалай болғанда да, болар іс болды.

- Айтып кеткен «мазасыз ойлар» туралы кеңірек айтып бермес пе екенсіз?

- Ең алдымен мазалайтын мәселе – ҚазҰУ-нде ботаника ғылымының мәселелеріне билік айтатын «данагөй қария» табылмай тұрғаны. Көзге көрініп тұрған олқылықтар мен кемшіліктерді мен айтып едім, мені жау көріп, үрейленіп, байбалам салды. Орын алып отырған мәселелерді ҚазҰУ-нің биология факультетінде түсініп, шешуге ұмтылмауы – ондағы басшылар мен ғылыми-педагогикалық кадрлардың біліктілігінің деңгейіне күмәнмен қарауға негіз беретіндей.

Екіншіден, «геоботаника» мамандығы бойынша да, сіз бен біз әңгіме қылып отырған «осы оқиғаға» байланысты факультет басшылығы да, М. Бүркітбаевты бетке ұстаған университет басшылығы да құқықтық, праволық баға бермей отыр. Егер логикаға салсақ, 3 сатылы оқу стандарттары сақталмай «геоботаникадан» беріліп жатқан магистрлік және PhDдокторлық дипломдар «легитимді» - заңды ма? – деген сұрақ туындайды.

Геоботаника мамандығы мен онымен тығыз байланысты ботаника кафедрасы туралы менің ашық хат жазғаныма бір жылдан асты. Нақты ештеңе істелген жоқ.Соған қарағанда «геоботаника» мамандығының айналасында «сыбайлас-жемқорлық» орын алды ма? – деген қауіп бар. Тағы да логикаға салсақ, оған мүдделі топтың басында факультет деканы мен оның кураторы М. Бүркітбаев мырза тұрғандай.

Ал енді екінші оқиғаға келсек, факультет деканы мен проректор қызғыштай қорғаштап отырған мына оқулықтың «ішек-қарнын» ақтарып қарағанда ол материалдардың қайдан алынғаны, интернет-сайттардың аты-жөні, мекен-жайы толық келтіріліпті. Интеллектуалдық меншік мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екені даусыз. Ол интернет-сайттардың қожайындары бар және олардың сол ақпараттарға құқығы болуы да бек мүмкін.

Судың да сұрауы бар. Айтқан жерден аулақ, бірақ сол сайттардың қожайындары ертең: «біздің интеллектуалдық меншігімізге қол сұғыпсыздар, ат-шапан айыбын төлеңіздер», - десе, не болады? Маңдайымыздағы жалғыз ұлттық университеттіміздің абыройы көк тиын болмай ма? Сонда, университеттің беделі мен абыройын ойлап жүргендер интернетте шу көтергендер ме, жоқ әлде университет басшылығы ма?

Үшіншіден,Университеттің оқу-әдістемелік саласының басшылары мен факультеттің, сол кітапты шығаруға ұсынған кафедраның оқу-әдістемелік бюроларының үнсіздігі де мазалайтын, көңілге көп түйткіл салатын факт.

- Сонда не істеу керек? Бұл тығырықтан шығатын жол бар ма? Бәлкім, бұл соншама алаңдайтын, уайымдайтын дүние емес шығар?

- Менің жазған хаттарым мен өтініштеріме университет басшылығы, әрине факультет деканы да бар, «сіздің хаттарыңызда келтірілген мәселелерді қарастырып, тексеріп жатырмыз. Мынадай іс-шаралар жасауды заң аясында жоспарлап отырмыз» - десе болар еді. Оның орнына ойбайлап, байбалам салып, мені кінәлап жауап жазды. Ал факультет деканы тіпті үнсіз. Яғни, әрекетсіз.

Болашақтың іргетасы бүгін қаланады. Яғни, бүгінгі кемшіліктер ертеңгі күнгі өз залалын келтіреді. Бүгінгі әрекетсіздік, шарасыздық өзің отырған бұтақты өзің түбінен балталағанмен бірдей. Кешегі жер комиссиясы мораторийді тағы 5 жылға созуды ұсынғандағы маңызды себебінің бірі – Қазақтың жерінің геоботаникалық бағалануы жеткіліксіз. Ал геоботаникадан жетіспей жақтан мамандарды дайындау үрдісінің түрі мынау. Мұны қалай уайымдамассың? Бұл тығырық емес пе?

Ақпарат кімнің қолында болса, дүниенің қожайыны сол», - деген қанатты сөз бар. Түптеп келгенде, Қазақ өз жеріне толық ие болуы үшін оның өсімдігі, топырағы, ауасы мен суы, аң-құсы туралы толық ақпаратпен қаруланған болуы керек. Соның ішіндегі геоботаникалық ақпараттар оның маңызды бір бөлігі, әрі бірегейі. Бұл, - біріншіден.

Екіншіден, «дәрігер қателессе – бір адам зардап шегеді, Ұстаз қателессе – ұрпақ зардап шегеді», - деген де бар. Мына шу болып отырған оқу құралын ұстаздардың қателігі деп білген жөн. Әңгімеміздің басында айтып кеткен – факультет басшылығы мен проректор М. Бүркітбаевтың «ас» пен «тасты» ажырата алмауынан қорқамын деуім содан. Бұл шынында да қорқатындүние.

Ал енді не істеу керек дегенге келсем, университеттің оқу-әдістемелік басқармасы бұл оқулықты «комиссиямен» қайта қарап шықса, барлық рецензенттер, ғылыми кеңес пен РИСО-ның хаттамалары қарастырылса, тәуелсіз сарапшылар тобы да қарастырып бір қорытынды берсе. Сөйтіп, бұл оқу құралын оқу үрдісінде қалдыру, қалдырмау туралы шешім шығару керек сияқты. Қалай болғанда да, рецензенттер, ғылыми кеңестің төрағасы және РИСО жария түрде түсініктеме беруі де қажет сияқты.

Бұл оқиғада ауыртпашылық пен жауапкершіліктің басым бөлігі факультет деканы Б. Заяданға түсіп тұр. Сондықтан, жария түрде түсініктеме бергені өте орынды болар еді. Әйтпесе биология факультеті мен оның ғылыми кеңесі білім мен ғылымның ордасы емес, букмекерлік кеңсеге ұқсап тұрғандай...

-  Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан – Нұра Матай

Abai.kz