Дархан Кәлетаев, сенат депутаты: Үшінші жаңғыру – болашақ таңдауы
– Құрметті Дархан Аманұлы, биылғы жыл өзгерістерге толы болды. Соның ішінде еліміздегі саяси-реформа, билік тармақтарындағы міндет бөлінісі заң шығарушы органға да жаңа міндеттер мен жауапкершіліктер жүктеп отырғаны анық. Әңгімемізді осыдан, яғни, Сенаттың жаңа маусымдағы қызметі мен жоспарларынан бастасақ…
– Дұрыс айтасыз, биылғы жыл еліміз үшін ауқымды саяси-экономикалық, рухани өзгерістер жылы болды. Қазақстанның Үшінші жаңғыруы аясындағы билік тармақтарының міндет бөлінісі, экономиканы цифрландыру мен ырықтандыру, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы – Елбасының бастамасымен қолға алынған бұл кешенді реформалар жақын болашақта мемлекет пен қоғам дамуының кепіліне айналатын болады.
Осы тұрғыда ел Парламентіне де Ата заңымызға сәйкес қосымша өкілеттіктер берілгенін білесіздер. Біз бұл өкілеттіктерді артықшылық ретінде емес, қосымша жауапкершілік пен міндеттер ретінде қабылдап отырмыз.
Парламенттің VI шақырылымының үшінші сессиясын ашқанда Мемлекет басшысы Ұлт жоспары мен Жолдау аясындағы барлық бекітілген бағдарламаларды табысты жүзеге асырудың маңыздылығын атап өткен болатын. Ол үшін билік тармақтарының, соның ішінде Парламент пен Үкіметтің, қоғамның ауызбіршілігі, өзара бірлескен іс-әрекеті қажет. Бұл орайда Сенатта да кешенді, жүйелі әрі тыңғылықты заң шығару жұмыстары жүргізіліп жатыр.
– Нақты атқарылып жатқан жұмыстар жөнінде таратып айтып өтсеңіз артық болмас еді.
– Сенаттың қызметі, сенаторлардың жұмысы халықтың көз алдында ғой. Таратып айтсақ, биылғы жылы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодексті қараймыз. Осы уақытқа дейінгі заңнамада жер қойнауын пайдаланушылар үшін бірқатар кедергілер болғаны мәлім. Жаңа редакция бойынша жер қойнауын пайдаланушылар үшін де, инвесторлар үшін де процедуралар мейлінше жеңілдетілетін болады.
Cалық режимін оңтайландыру мәселесі де күн тәртібінде тұр. Бұл ретте кейбір тиімсіз салық жеңілдіктерін алдырып тастауды көздеп отырмыз.
Тағы бір маңызды заңнамалық құжат әскерилерге қатысты. Әскер мен арнайы құрылымдар – мемлекеттің аумақтық, ұлттық қауіпсіздігінің кепілі. «Өз әскерін жабдықтай алмаған ел өзгенің әскерін тойғызады» деген сөз бар екенін білесіз. Қазақстан Тәуелсіздігін алған күннен бастап, Қарулы Күштеріне ерекше көңіл бөліп келеді. Қазіргі уақытта Қазақстан әскері, күштік құрылымдары посткеңестік мемлекеттердің ішінде алдыңғы қатарда, бәсекеге қабілетті, дайындығы жоғары.
Алайда біз жауынгерлердің рухы, тәртібі, әскери дайындығымен қоса, олардың отбасыларының әлеуметтік жағдайына назар аударуымыз керек. Жаңа заңнамада әскери қызметшілерді, Ішкі істер, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік қызметкерлерін тұрғын үймен қамту мәселесі пысықталып жатыр.
Сонымен қатар Парламентте 2018-2020 жылдарға арналған республикалық бюджет жобасы талқыланып жатыр. Бұл жобаның маңыздылығы айтпаса да түсінікті шығар. Алдағы үш жыл мерзімдегі мемлекеттің, халықтың күнкөрісі мен табысы, өмір сүру деңгейі осы бюджетке тікелей байланысты.
Халықаралық келісімдерді ратификациялауға байланысты заңдардың өзі – бір шоғыр. Қазақстан алыс-жақын көршілермен, шет мемлекеттермен тығыз қарым-қатынаста. Оның аясында әлеуметтік, экономикалық, халықаралық көлік қатынасы, құқықтық көмек, экология сияқты сан алуан мәселелерді өзара іс-қимыл шеңберінде шешуіміз қажет.
Сондай-ақ 2018 жылға көлік, ойын бизнесі, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, банкроттық туралы заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жоспарланған.
Әкімшілік процессуалдық кодекс жобасы қаралады. Бұған да ерекше назар аударылып отыр.
Бизнестік ортадағы ахуалды жақсарту мақсатында заңнамалық база жасап, бизнесті бақылауды азайту, өзге де кедергілерді жою көзделген.
Жоғарыда айтып өткенімдей, мемлекеттік басқару деңгейлеріндегі өкілеттіктерді бөлу жұмысы да жалғасын табатын болады.
Келесі жылы елімізде алғаш рет «Кинематография туралы» заңды зерделеп, қабылдау жоспарда бар. Мұның өзі отандық кино өндірісінің жаңа тынысын ашуға, жаңа сапаға көтерілуіне оң ықпалын тигізеді деген үміттеміз.
Мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынас та заңнамалық тұрғыда мейлінше жетілдірілетін болады.
Бір сөзбен айтқанда, біздің алдымызда өте ауқымды әрі кешенді жұмыстар тұр. Жоғарыда аталған заңнамалық өзгерістер мемлекеттің, елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуына жоғары серпін беретіні анық.
Жоғарыдағы заңдарды жан-жақты талқылап, зерделеп, қабылдау мақсатында сенаторлар Үкіметпен, сарапшылармен, қоғаммен, сайлаушылармен тығыз жұмыс істеуге әрдайым дайын.
– Сіз жақында Елбасының сенім білдіруімен қайтара сенат депутаты боп тағайындалдыңыз. Сонымен қоса, Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің хатшысысыз. Аталған комитет қызметі мемлекеттің ең маңызды, стратегиялық саласына қатысты ғой. Соңғы уақытта комитет жұмысы жанданып келеді десе де болады. Маусым басталмай жатып бірнеше жиындар, кездесулер өткіздіңіздер.
– Иә, Мемлекет басшысы маған сенім артып, қайтара Сенат депутаттығына тағайындады.
Елбасының қамқорлығын, қолдауын үнемі сезініп отыру – біздің жеке басымыз үшін де, қызметіміз үшін де үлкен абырой. Өз басым мұндай абырой мен сенімнің артында зор жауапкершілік тұрғанын бір сәт те естен шығарған емеспін.
Сіз айтып отырған Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің қызметі – мемлекеттің стратегиялық негіздерімен, ұстанымдарымен тікелей байланысты, күрделі әрі нәзік сала.
Сессия басталғаннан бері заңнамалық тұрғыда да, қоғамдық белсенділік тұрғысынан да біраз шаруаларды қолға алып жатырмыз.
Осы екі айдың ішінде бірқатар халықаралық келісімдерді қысқа мерзімде ратификацияладық. Мысалы, күні кеше ғана қару саудасын реттеу тетіктерін жетілдіру бойынша заңды талқыдан өткіздік. Бұл да – өзекті мәселе. Қару түрлері, соның ішінде қарапайым қару-жарақты сату, тарату, тасымалдау ісі заң тұрғысынан ретке келтіріліп жатыр.
Біз елдің ішкі, сыртқы жағдайына мұқият көңіл бөліп отырмыз. Өткенде Комитет өзінің Алматы облысындағы көшпелі отырысын өткізіп келді. Сол іс-шаралар шеңберінде Қорғаныс министрлігі Құрлық әскерлері әскери институтында, Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметі академиясында болдық. Көшпелі отырыс барысында курсанттармен, оқытушылармен, жұртшылықпен кездесулер өткізілді. Осы мекемелердегі оқыту әдістемесімен, материалдық базасымен таныстық. Әскери клиникалық емхана мен Әскери және әдістемелік дайындық орталықтарын көрдік.
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан әскерилердің кәсіби дайындығы үшін барлық жағдай жасалып жатыр. Әрине, бұл да аздық етеді. Әлем елдерінің озық Қарулы Күштерімен терезесі тең болуы үшін жауынгердің қаруы сай, қарны тоқ, қуаты, ерік-жігері жоғары болуы қажет. Жоғарыда аталған, Парламент қабырғасында жатқан заң жобалары осы мәселелердің түйінін шешеді деп ойлаймын.
Күні кеше Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрайымы Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаеваның жетекшілігімен Ақтауда Әскери-теңіз күштерінің қызметі бойынша көшпелі отырыс өткізілді.
Қазақстанның батыс өңірінің стратегиялық қауіпсіздік тұрғысында маңызы орасан екені белгілі. Оның үстіне, біздің Әскери-теңіз күштері бірыңғай осы аймақта шоғырландырылған. Отырыс барысында шекаралық қызметті күшейтіп, елдің әуе қорғанысын нығайту мақсатында үш жылдық бағдарлама қабылдау жайы көтерілді. Браконьерлік, отандық кеме жасау, әскерилердің әлеуметтік ахуалы талқыланды. Бұл жұмыстар Комитет қызметінің бір бөлігі ғана.
Сенат еліміздің ішкі, сыртқы саясатындағы бұдан да өзге маңызды шараларға белсене ат салысып келеді. Мысалы, келесі жылдың күзінде VI әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі өткізіледі. Мемлекет басшысының бастамасымен өткізілетін Діндер съезі хатшылығының жетекшісі Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев екенін білесіздер. Съезге дайындық қазірдің өзінде басталып кетті.
– Жалпы, еліміздің сыртқы саясаттағы ұстанымы лайықты бағасын алып отыр ғой. Мұны бәрі растайды. Кеше ғана АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Рекс Тиллерсон да Қазақстанның жаһандық бастамаларына жоғары баға берді.
– Дұрыс айтасыз, Қазақстанның тәуелсіздік алған уақыттан бергі ұстанған көпвекторлық саясаты өз жемісін беріп отыр. Қазақстан – бүгінде Орта Азиядағы елеусіз ғана мемлекет емес, әлемдік саяси сахнада беделді, салиқалы, кім-кімге де өз сөзін тыңдата білетін, өткізе алатын мемлекет. Әлемдік қауымдастық біздің елімізді ядролық қаруды таратпау қозғалысының көшбасшысы, сенімді серіктес, іргелі экономикалық, әскери қуаты бар мемлекет ретінде таниды.
Біз сыртқы саясатта көптеген іргелі істер атқардық. Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты емес мүшелігіне сайлануымыздың өзі көп жайтты аңғартса керек.
Астанадағы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық, Шанхай ынтымақтастық ұйымдарының, Ислам конференциясы ұйымының, МАГАТЭ-нің басқосулары, ядролық қарусыздану бастамасы әлемде үлкен қолдауға ие болып отырғанын атап айтуға тиіспіз.
Бүгінде Астананың Сирия шиеленісін шешудегі орасан ролін ешкім жоққа шығара алмайды. Елордада неше қайтара өткен күрделі де ауыр келіссөздердің арқасында исламның бесігі саналатын өлкедегі қантөгіске тосқауыл қойылып жатыр.
Осының бәрі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қайраткерлік тұлғасына тікелей байланысты.
Жақында ғана Астана «Жаңа ядролық қатерлерге қарсы тұру» атты Пагуош конференциясын өткізді. Өздеріңізге белгілі, Пагуош конференциясы – әлемдегі ең ықпалды, беделді жиындардың бірі. Оны кезінде Альберт Эйнштейн бастаған, адамзаттың ақыл-ойы дерлік ұлы ғалымдар құрған. Мұндай жиынның Сарыарқа төрінде, қазақ жерінде өтуі – біздің бейбітсүйгіш халқымызға көрсетілген тағы бір құрмет.
– Конференцияға қатысқан ғалымдар да қазақ халқының көрген бейнеті мен бейбітсүйгіштігі туралы айтып жатты ғой…
– Жалпы, біздің еліміз соңғы жүз жылдықтың өзінде қаншама зобалаңдарды бастан кешірді.
Отаршылдық, революциялар, аштық, репрессиялар, ядролық сынақтар және т.т. Меніңше, соның бәрі біздің тарихымыз бен тұрмысымызға ғана емес, генетикалық, ұлттық кодымызға өшпестей таңба салып кетті.
Біз ежелден кеңпейіл, ақжүрек халықпыз әрі мұндай қасіреттердің басқа халықтың басында қайталануын да қаламаймыз. Өз үйімізде тұрақтылық пен ынтымақты сақтай отырып, өзгелерге де соны үлгі еткіміз келеді. Қазақстанның сыртқы саясаттағы ұстанымы да – осы. Сондықтан сіз айтқандай, АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы болсын, өзге мемлекет пен халықаралық ұйымдар жетекшілері болсын, Қазақстанға қарата айтылған мақтаулар орынды және шынайы деп ойлаймын.
– Алайда Қазақстанның сыртқы саясаттағы белсенділігі, беделі кейбіреулерге ұнамайтын сияқты. Тіпті бауырлас, көрші мемлекеттер басшыларының өзі кейде түсініксіз позиция ұстанатындай көрінбей ме? Мысалы, Атамбаев…
– Кез келген мемлекеттің өз мақсат-мүдделері болады. Бұл – табиғи нәрсе. Бірақ сайлаушыларды, қоғамдық пікірді саясаткерлер жеке басының мүддесіне пайдалана бастаған сәттен мемлекеттің мүддесі аяқталады. Оның орнын науқандық, болашағы бұлыңғыр, мемлекет ұстанымымен мүлде қабыспайтын саяси мақсаттар басады. Ең қауіптісі, мұндай бассыздықтар мен жауапсыздықтар мемлекеттер мен халықтардың арасына сына қағуға итермелейді. Осыдан абай болғанымыз жөн.
Сайлауда халықтың емес, қарақан басының мүддесін күйттеп кеткен Атамбаев секілділердің жөнсіз айыптаулары мен желөкпе мінезін осы қалыпта қарастыру керек болар.
Бір қуантатыны, біздің билік те, қоғам да бұл жағдайда жоғары парасаттылық пен саяси ұстамдылық танытты.
– Сіз әрқашан ойыңызды осылай ашық айтасыз. Бірақ халықтың арасында «Сенаторлар жалпыхалықтық, әлеуметтік мәселелерге үн қоса бермейді. Мәжіліс депутаттары оларға қарағанда анағұрлым белсенді, ашық» дегенге саятын пікірлер бар. Бұған қалай қарайсыз?
– Келіспеймін, әрине. Сенат қабырғасында өмірлік тәжірибесі толысқан, жоғары білікті, кәсіби әріптестерім жетерлік. Олар кез келген мәселе бойынша өз ой-пікірлермен бөлісіп отырады.
Бұл жерде мынаған назар аударғым келеді: заң шығарушы органның басты міндеті – елдің бүгіні мен болашағын сауатты, әділетті заңнамамен қамтамасыз ету. Арзан популизммен, сайлаушылардың алдында тегін ұпай жинаумен айналысу емес. Біз де, біздің қоғам да ондай «балаң санадан» әлдеқашан арылған, өтіп кеткен деп ойлаймын.
– Енді ішкі саясатқа оралсақ. Елбасының жыл басында жария еткен Үшінші жаңғыру идеясы, саяси-экономикалық, рухани реформалар бастамасы дер кезінде қабылданған шешім екені анық. Осы жайындағы ойыңыз қандай?
– Жаңарып, жаңғырусыз мемлекет те, қоғам да алға жылжымайды. Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан дамуына көз жүгіртсеңіз, біз үнемі эволюциялық, прагматикалық жол мен ұстанымда болғанымызды көруге болады. Соның арқасында ширек ғасырдың ауқымында екі бірдей жаңғыруды бастан кештік. Оның бірі – егемен мемлекеттің алғашқы алғышарттарын негіздеп берсе, екіншісі – тоқсаныншы жылдары қолға алынған реформалар мен мақсаттарды толыққанды жүзеге асыруға, табыспен аяқтауға мүмкіндік туғызды.
Қазақстанның Үшінші жаңғыруының табиғаты мүлде бөлек. Бұл – аяғынан жаңа тұрған немесе ауытқымалы реформалар жетегіндегі елдің бастамасы емес, саяси құрылымы мығым, экономикасы тұрақты мемлекеттің болашақ бағдары.
Жалпы, әлемдегі дамыған, бәсекеге қабілетті елдердің барлығының да өз жаңғыру жолы болғанын білеміз. АҚШ-тағы түбегейлі жаңғыру – жаппай индустрияландыру үдерісі президент Рузвельттің кезінде жүргізілді. Соның арқасында олар адам сенгісіз технологиялық, мәдени революцияларды бастарынан өткеріп, бүгінде дүние жүзіндегі ең алпауыт елге айналды.
Соғыстан кейінгі Германия мен Жапонияның мысалы да осыған саяды. Немістер де, жапондықтар да санада, саясатта, экономикада жүргізілген орасан реформалардың арқасында үйінді астындағы елдерін аз ғана уақыттың ішінде көшбасшылыққа алып шықты.
Мұстафа Кемальдің кезіндегі Түркия, Ли Куан Юдың тұсындағы Сингапур немесе Махатхир Мухаммадтың Малаизия елдері өз дамуында үлкен өзгерістер жасады. Осының барлығы прогрестің, болашақтың кілті жаңғыруда екенін көрсетеді.
Қазақстан әлем елдерінің осыншалықты бай тәжірибесін ескере отырып, өзіндік жаңғыру жолын таңдап алды. «Алдымен экономика, содан кейін саясат» қағидасы мемлекеттік құрылым мен шаруашылық басқаруды өзгертіп, жаңартып қана қойған жоқ, қоғамдық, әлеуметтік қатынастарды, рухани құндылықтарды жаңғыртты. Н.Назарбаев өзінің де, халықтың да күш-жігерін әр кез елді жаңартып-жаңғыртуға бағыттады, енді ол өз жемісін беріп отыр.
Бүгінгі Қазақстанның саяси, экономикалық, рухани жаңғыруы өткен мен бүгіннің, болашақтың тарихи, табиғи үндестігіне, дамуына бағышталған. Ол үндестік өзге елдердегідей революциялық тәсілмен емес, эволюциялық қалыппен дамуға бет алды деп айтуға толық негіз бар.
– «Рухани жаңғыру» бағдарламасы халықтың, қоғамның жаппай қолдауына ие болып жатыр. Мұны немен түсіндірер едіңіз?
– Расында да, биылғы жылдың сәуірінде жария етілген Мемлекет басшысының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы сакралды құжатқа айналып үлгерді.
Ширек ғасыр бойына өзгерістерге түскен, сұрыпталған, пісіп-жетілген қоғамдық санаға осындай бір концептуалды құжат, қозғаушы күш қажет болатын.
Өзіңіз қараңыз, осы уақыт ішінде тәуелсіздіктің тұтас бір буыны дүниеге келіп, тәрбиеленіп шықты. Олардың бойында кеңестік кезеңнен қалған кембағалдық комплекстері де, қатып-семген стереотиптер де жоқ. Олар – еркін, білімді, жаһандық жаңалықтар мен құндылықтарды жатсынбай қабылдай алатын естияр ұрпақ. Мұндай қоғамда ерте ме, кеш пе тың идеологиялық, жаңашыл серпілістерге сұраныс туатыны ақиқат. Міне, осындай сәтте, дер кезінде Президент «Рухани жаңғыру» бағдарламасын ұсынды.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасында көтерілген алты мәселе – бәсекелік қабілет, прагматизм, ұлттық бірегейлікті сақтау, білімнің салтанат құруы, эволюциялық даму мен сананың ашықтығы бүгінгі қазақ қоғамының алдындағы темірқазық іспеттес.
Бұл қасиеттер мен құндылықтар қай-қай қоғамға да аса қажет және ХІХ ғасыр адамының бейнесін түзеді. Халықтың, жастардың рухани жаңғыруды жаппай қуана қабылдағанын, қолдағанын осы себептермен түсіндіруге болады.
Н.Назарбаев рухани жаңғыру идеясын манифест түрінде ұсынып отырған жоқ, бағдарлама мақсаттарынан туындайтын нақты міндеттерді қоса белгілеп берді. Қазірдің өзінде бағдарлама аясында «Туған жер», «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет», «Жаңа әліпбиге көшу» жобаларының қызу қолға алынып жатқанын көріп отырмыз.
Ең бастысы, Бағдарламаның нақты да терең концептуалдық негізі жасалған. Мұның өзі мемлекеттің ішкі саясаттағы, идеологиялық бағыттағы жұмыс ауқымын, мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы, белгілі саясаткер, Елбасының сенімді серігі Марат Мұханбетқазыұлы Тәжин ішкі саясат тізгінін ұстағаннан бері бұл салада үлкен өзгерістер мен игілікті істердің атқарылып жатқанын атап өту керек.
Бағдарлама жарияланғаннан бері жарты жылға жуық уақыт өтті. Осы уақыт ішінде біз де ел арасында жиі болдық. Сонда байқағаным, халықтың, әсіресе, жастардың өз тамыр-тарихына, туған елі мен жеріне, тілі мен дініне, мәдениетіне деген көзқарасы, қызығушылығы еселеп арта түскендей көрінді. Отаншылдықты, патриотизмді жалаң ұранмен емес, нақты үлгі-өнегемен, іспен насихаттау осындай болса керек.
– Сіз айтып отырған бастамалардың ішінде латынға көшу мәселесі – ең қызу талқыға түскен тақырыптардың бірі. Жаңа әліпби нұсқасы алғаш Парламентте таныстырылды ғой. Бұл мәселеге көзқарасыңыз қандай?
– Иә, қазақ тілінің латын графикасындағы жаңа әліпби нұсқасы алғаш Парламентте таныстырылды. Мұның да символдық мәні бар деп ойлаймын. Мемлекетіміздің, ұлтымыздың болашағына тікелей қатысы бар, аса маңызды, өзекті мәселелердің бәрі де Парламент қабырғасында ашық та белсенді түрде талқылануы тиіс. Тіл мәселесі, әліпби мәселесі – ұлттың рухының, жанының, болашағының мәселесі.
Қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы бірыңғай нұсқасын бекіту көпшіліктің қолдауына ие болып отырғаны – дау туғызбайтын нәрсе. Ендігі мәселе – осы нұсқаның ең оңтайлы, ең жеңіл үлгісін қабылдау.
Бұған дейін де айтып жүрміз, тағы да қайталайық: қазіргі таңда «Латынға көшеміз бе?» деген сұрақ күн тәртібінде жоқ. Күн тәртібінде «Латынға көшудің қандай тиімді жолын таңдаймыз?» деген мәселе ғана тұр. Сондықтан латынға көшу бастамасын бұдан әрі сан саққа жүгіртіп, саясиландырып, күрделендірудің қажеті шамалы деп санаймын.
Президент айтқандай, бұл тұрғыда ешқандай асығыстыққа жол берілмейді. Жаңа нұсқа екі жыл апробациядан өткізіледі. Ішінара өзгерістер болуы да мүмкін. Меніңше, ендігі жұмысты тіл мамандары мен ғалымдардың еншісіне қалдыруымыз керек. Ең бастысы, жоғары деңгейде қабылданған саяси шешімді бір ауыздан қолдап, заң жүзінде бекіту қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Н.НАРЖАН
Aйқын газеті