Жазушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдың Алаш зиялыларының үстінен жүргізілген тергеу материалдарының негізінде жазылған көп жылғы зерттеу еңбегі -«Ұраным - Алаш!» бірінші кітабын автордың арнайы рұқсатымен жариялап отырмыз. Абай.кз ақпараттық порталының «Алашорда» бөлімінде кітаптың әр тарауын үзбей назарларыңызға ұсынып отыратын боламыз.

«Абай-ақпарат»

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

„ҰРАНЫМ - АЛАШ!.."

(Түрме әфсанасы)

ЖЕГІ

(Бірінші кітап)

АЛМАТЫ

ЕЛ ШЕЖІРЕ

2008

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ  МӘДЕНИЕТ  ЖӘНЕ  АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ

Жазушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдың Алаш зиялыларының үстінен жүргізілген тергеу материалдарының негізінде жазылған көп жылғы зерттеу еңбегі -«Ұраным - Алаш!» бірінші кітабын автордың арнайы рұқсатымен жариялап отырмыз. Абай.кз ақпараттық порталының «Алашорда» бөлімінде кітаптың әр тарауын үзбей назарларыңызға ұсынып отыратын боламыз.

«Абай-ақпарат»

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

„ҰРАНЫМ - АЛАШ!.."

(Түрме әфсанасы)

ЖЕГІ

(Бірінші кітап)

АЛМАТЫ

ЕЛ ШЕЖІРЕ

2008

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ  МӘДЕНИЕТ  ЖӘНЕ  АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жанындағы „Отырар кітапханасы" ғылыми орталығында ҚР Білім және ғылым министрлігінің „Көнетүркі және қазақ тарихи-әдеби жазба мұралары - Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі" атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген.

Сондай-ақ Мемлекет тарихы институтының ғылыми Кеңесінде талқыланып, мақұлданды.

Рецензенттер:

С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Р.Нұрғали, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Б.Аяған, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Д.Махат, тарих ғылымдарының докторы.

Ғылыми  редакторы филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Алпысбаев.

Қолжазбаны компьютерге теріп, баспаға дайындаған - М.Ермағанова.

АННОТАЦИЯ

Жазушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным - Алаш!..» атты бұл әфсанасы «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің үстінен 1927-1932 және 1937-1938 жылдары жүргізілген тергеу ісінің негізінде жазылған. Автор 1988-1991 және 1997 жылдары Мемлекеттік қауіпсіздік (қазіргі Ұлттық қауіпсіздік) комитетінің архивіндегі жүзден астам «мемлекеттік аса құпия құжаттармен», тергеудің сұрақ-жауаптарымен, «айыпкерлердің» көрсетінділерімен, айыптау қорытындыларымен танысып шығуға мүмкіндік алған. Он бес жылдан астам уақыт бойы ғылыми ізденістер жүргізіп, әйгілі «үштіктің» сотындағы айыптаулардың жалғандығын әшкерелейтін тың деректерді ғылыми айналымға түсірген. Түрме әфсанасына, сондай-ақ, тұтқынға алынғандарды тінту кезінде тәргіленген хаттар мен құжаттар да пайдаланылған. Осыншама мол мұрахаттарды өзге де сирек деректермен жарыстыра талдап, кеңестік жазалау жүйесінің құпиялары мен қылмысты әрекеттерін ашады. Алаш ардагерлерінің тағдырына қатысты бұрын-соңды белгісіз боп келген, не қате тұжырымдар жасалған тарихи оқиғалар тергеу деректерімен жан-жақты салыстырыла талданып, тың пайымдаулар ұсынады.

Жазушы-ғалымның екі кітаптан тұратын бұл іргелі зерттеуі әдебиетшілер мен тарихшылардың, мәдениеттанушылар мен саясаттанушылардың, ғылыми көпшіліктің, жалпы зиялы оқырман қауымның назарын аударатыны сөзсіз.

ТҮРМЕ   ӘФСАНАСЫНЫҢ   ТАРИХЫ

(АЛҒЫСӨЗ ОРНЫНА)

Қазақ ақыл-ойының тамырын отап, тектік ұйытқысын ірітіп, ұлттық тағдырының ұясын бұзған, қатігез жазалау науқанының алғашқы тергеу ісі 1927 жылы желтоқсан айында басталып, үкім алпыс жылдан кейін күшін жойды. Түрме - құпия мекеме, ал түрмеге түскендердің тергеу хаттамасы мен жаза үкімі сақталған құжаттар құпияның құпиясы балып табылады. Саяси қылмыскерлерге қатысты, оның ішінде КСРО-ның Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті жүргізген тергеулердің құжаттарына екінің бірінің қолы жете бермейтіні анық. Тіпті тәуелсіздік тұсында да ол деректер жалпыға жария етілмеді. Бұл кез-келген мемлекеттегі қауіпсіздік мекемесіне тән заңдылық.

Тергеу ісімен танысудың қысқаша тарихы мынадай: 1987 жылы 13 қаңтар күні Қазақстан Жазушылар одағының сол кездегі бірінші хатшысы Олжас Сүлейменов: 1). Желтоқсан оқиғасына байланысты ұсталған және қысым көріп жатқан студенттер мен жастарды қорғау мақсатында. 2). Репрессияға ұшыраған жазушылардың мұраларын ақтау бағытында. 3). Басылымға тиым салынған шығармаларды қайта жариялаудың мүмкіндігін қарастыру барысында маған Праволық комиссия құруды тапсырды. Ақпан айында Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің сол кездегі орынбасары генерал-майор C.К.Әбдірахманов бастатқан 7 полковник Жазушылар одағына келіп, осы үш мәселе төңірегінде мағлұматтар берді.

Сөйтіп, аса бір қауырт та қыспақты жұмыстар басталып кетті. Саяси қудалау кезіндегі, яғни, отыз жеті-отыз сегізінші, қырық алты-елу үшінші жылдардағы жарияланымға тиым салынған шығармалар мен жекелеген авторлық құқықтар қалпына келтіріліп, «тәжірибе» жинақталған соң, ұлт көсемдерін ақтауға ұмтылыс басталды.

1988 жылы қаңтарда Қазақстан Жазушылар одағының бірінші хатшысы Олжас Сүлейменовтің сұрау салуы бойынша Қазақ ССР-нің Бас прокуроры Ғ.Б.Елемесов „Алашорда" қайраткерлерінің үстінен жүргізілген тергеудің заңсыз жүргiзiлгенiне наразылық бiлдiрiп, Қазақ ССР Жоғарғы сотына ұсыныс жасады. 1988 жылы 4 қарашада Жоғарғы соттың қылмысты iстер жөнiндегi алқасының мәжiлiсiнде «Кеңес өкіметін қарулы көтеріліс арқылы құлату мақсатында ұйымдасқан „Алашорда" қайраткерлерінің контрреволюциялық, террористік астыртын құпия ұйымын әшкерелеу ісіне» қатысты сот үкімі қайта қаралды. Оған Қазақ КСР Жоғарғы сотының төрағасы Т.К.Аймұхамбетов, Жоғарғы соттың мүшелерi К.Т.Кенжебаев, Е.Л.Грабарник және Қазақ КСР Бас прокуроры Ғ.Б.Елемесов қатысты. Жиыны 14 томдық тергеу iсiнiң егжей-тегжейiн зерделей тексерiп, барлық куәлардың шағымдарымен танысып, тергеу тарапынан өрескел бұрмалаушылық пен заңсыздықтардың жол берiлгенiн анықтады. Сол кездегі Құқықтық комиссияның төрағасы, «Жұлдыз» журналының сын бөлімінің меңгерушісі, жазушы Т.Жұртбайдың (осы жолдардың авторы) Жоғарғы соттың мүшесі К.Кенжебаевқа берген әдеби сараптамалық қорытындысы бойынша «Алашорда» қайраткерлерінің шығармалары мен ғылыми еңбектерінде кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізілмегені расталды. Соның нәтижесінде Қазақ КСР-нің Қылмыстық және праволық Кодексінiң 375-бабын басшылыққа ала отырып Жоғарғы сот:

„Шешiм: СССР Халық Комиссарлар Советiнiң жанындағы ОГПУ-дің (Біріккен Мемлекеттік Саяси басқарманың - Т.Ж.) ІҮ коллегиясының 1930 жылғы 4 сәуірдегі және 1931 жылғы 13 қаңтардағы Байтұрсынов Ахмет, Дулатов Міржақып, Аймауытов Жүсiпбек, Есполов Мирза-Ғазы, Ғаббасов Халел, Әдiлев Дiнмұхамед, Бiрiмжанов Ғазымбек, Юсупов Ахмед-Сафа, Жұмабаев Мағжан, Омаров Елдес, Битiлеуов Дамолла, Болғанбаев Хайретдин, Байтасов Абдолла, Жәленов Кәрiм т.б жөнiндегi қаулысының күшi жойылсын, олардың iс-қимылдарынан қылмыстық әрекеттер табылмағандықтан да тергеу барысы тоқтатылсын.

Қазақ ССР прокурорының наразылығы қанағаттандырылсын. Қазақ ССР-нiң Жоғарғы соты - Т.К.Аймұхамбетов. Коллегия мүшелерi - Е. Л. Грабарник, Қ. Т .Кенжебаев», - деген шешім шығарды.

Осы шешімнің негізінде Жоғарғы соттың мүшесі Қазықан Кенжебаев Қазақстан КП Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.Колбиннің атына Олжас Сүлейменовтің қолымен "Алаш" қайраткерлерін ақтау туралы қорытынды ұсыныстың мәтінін даярлады. Қазақстан Орталық комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Ө.Жәнібековтің араласуымен Ғылым академиясында арнайы комиссия құрылды, сол комиссияның шешімі бойынша Алаш қайраткерлерін саяси және шығармашылық тұрғыдан ақтау туралы арнайы қаулы шықты. 1989 жылы сәуір айында осы жолдардың авторына Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мұрағатына ресми рұқсат берілді. Бұл ретте сол кездегі Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің идеология саласын басқарған генерал С.К.Әбдірахмановқа, біздің мүддемізге түсіністікпен қараған Қараби Мұқамедқалиев пен Шыңғыс Салықбаевқа жазушылық ілтифат білдіреміз.

1991-1992 және 1997 жылдары құпия мұрағаттағы тергеу ісімен қайтадан тиянақты түрде танысуға мүмкіндік алдық. Ол деректердің біразы толық, біразының үзінділері «Талқы» атты кітапта тиісті түсініктемелермен жарияланды. Алайда өмірі мен қайраткерлігі беймәлім арыстардың түрмедегі жауаптары мен хаттамаларындағы кейбір «көрсетінділер мен айыптаулар» ел арасындағы қатардағы оқырмандарға түсінбестік тудырмас үшін 20 жылдан бері жабық сақтауға мәжбүрлік етті. Қазір олардың өмірі мен қызметтері, жазған еңбектері туралы зерттеулер жарияланып, жалпы қауымның тарихи және өмірлік шындықты, жалған айыптаулар мен жаланы ажырата алатындай мүмкіндігі туған сәтте бұл деректерді оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік.

Ұлы Мұхтардың туғанына 90 жыл толуына орай өткен мерейтойдың Мәскеудегi қорытынды мәжiлiсiнде осы сот деректеріне сүйене отырып сөйлеген ақын Олжас Омарұлы Сүлейменов:

«Осы баяндамаға дайындалу барысында мен жазушының творчествосы жөнiнде сонау жиырмасыншы жылдардан бастап бүгiнгi күнге дейiн жарияланған мақалаларды, сын пiкiрлердi, сөйлеген сөздердiң жазбаларын қадағалап оқып шықтым. Сонда: сол бiр баға жетпес аса зәру материалдардың бетiн ғана қалқып, оқырмандарға бертiнгi кездегi мадақтауларды ғана жеткiзу арқылы бiз қандай тарихтан бас тартып отырмыз деген ойға қалдым. Егер осы бiр байлықты дербес кiтап етiп құрастырып, соған лайық ғылыми түсiнiктеме берiп жарияласақ, өте қызықты қат-қабат тартысқа толы шығарма дүниеге келер едi. Мұндай кiтап қоғамның басынан кешкен кезеңдерi жөнiнде бiздiң кейбiр баяндамаларымыздан көрi оқырмандарға анағұрлым терең түсiндiрiп берер едi», - деген едi.

Несi бар, ондай мүмкiндiк туды. Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң қарамағындағы тергеу iстерiне сәуле түсті. Мүмкiн, тарихи шындық қалпына түсiп, көзқарас толық қалыптасқан, бәрi де анық тұжырымға айналған тұста бұл деректерге сүйенудiң де қажетi болмас. Ал, әзiрге алаш ұранды оқырманның аңсары басыла қойған жоқ.

Бұл құжаттарда тағдыр мен тарихтың талқысы тоғысқан, қым-қуыт қайшылықтар мен қарама-қарсы көзқарастар шарпысқан, ақыл мен арандату араласқан, тұлғаны қорлаудың, азапқа салудың неше түрлi амалдары қарастырылған, зорлап қойылған қолдардың табы бар, ең ақырында олардың көзiн жойып жiберген үкімдер сақталған. Қаншама зиялы, батыл, қайсар адам еді дегенменде: тұлғаның - тұл, қайраткердiң - жасыған, елеусiздiң - ер, қорқақтың - батыл болған тұстары байқалып қалады. «Ұлы құрбандықтың бата оқыры» да шиыршықтала берiп, шырма-шату, түйiнi шешiлмейтiн шырғалаңға айналды. Олардың арасында ұлт зиялыларымен қоса Бетпақдаланың шөлінде, Торғай ойпатында, Қызылқұмның қуысында жатқан шаруа баққан қарапайым қазақтар да бар едi. Жаза тартқандардың қатарына «жарғақ құлақты тыңшылар» да қосылыпты.

Әрине, түрменiң аты - түрме. Оның өз заңы, өз дәстүрi, өз әдiс-тәсiлi бар. Үш жылға созылған тергеу барысында олар талқының сан қыспағына түстi. Сол заңға бойұсына отырып, олар сыртқы өмiрдегi күресті түрме ішінде одан әрi жалғастырды. Саяси, ұлттық, рухани көзқарастарын тағы да талқыға салды. Бiрi - азаматтық көзқарасынан бас тартты, екiншiсi кеңестік саясатты ашық сынға алды, үшіншісінің үндемей қалу мүмкiндiгi болды. Қандай шешім қабылдаса да бәрібір, оларды тек ату жазасы күтіп тұрды.

Олардың соңдарында тергеушiлердiң айбақ-сайбақ шимайы мен тұлғалардың соңғы демi сiңген жауаптары қалды. Бұл мәлiметтер - адамның, жеке тұлғаның қилы-қилы жағдайдағы жандүниесiн, ақыл-амалын, мiнезiн ашып беретiн «ант мезгіліндегі» деректер.

Сондықтан да әр түрлi жағдайда хатқа түсiрiлген жауаптардың арасынан ақиқатты аршып алу өте қиынға түсті. Әрi жаныңды арыңа садаға ете отырып, белгілі бір дәрежеде тәуекелге баратын шағымды шешімді талап етті. Өкiнiштiсi сол, түпкi нысанасы мен астары ашылмаған, шындығы мен жалғандығы тексерiлмеген, себеп-салдары дәлелденбеген жауаптар асығыс-үсiгiс көшiрiліп, аптыға жариялау да қылаң беріп қалды. Бұл ең қауiптi әрi сол адамға да, олардың ұрпақтарына да қиянат әкелетiн әрекет. Екi жарым жыл Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң мұрағатында отырып, бұрын да дайындығымыздың барына қарамастан, тағы он бес жыл бойы зерттегенде де, көп күдiктiң бетi толық ашылмады. Соған қарағанда, жыл сайын кейiнге ысырылып келген бұл тергеу iсi әлі де жалғастыруды және арнайы зерттеудi қажет етеді. Сондықтан бiз тек желiсi анық, басы ашық деректердi ғана назарға iлдiк.

Жиынтығы 14 томнан тұратын, әрқайсысы бір-бірімен сабақтас 3 тергеу ісінің сұрақ-жауап құжаттары сот хаттамасындағы тіркелген реті бойынша берілді. Сол арқылы тергеу ісі қашан және қалай басталды, кімге қандай айып тағылып, қай күні ұсталды, сұрақ-жауаптар қалай жүргізілді және 72 адамның (бір адам қашып кетіп, мерт болған) айыбы бір-бірімен қалай байланыстырылды, тергеу барысында кім өзін-өзі қалай ұстады немесе алдыңғы жауаптарына қарама-қайшы қандай көрсетінді жасады, қандай арандатулар мен қысым жүргізілді, жалған үкім қалай шығарылды - деген сияқты көптеген ашық та астарлы шетін сұрақтарға жауап бере отырып, жазалау саясатына негізделген кеңестік тергеу жүйесінің ішкі құрылымын толық ашуды мақсат етіп ұстандық.

Әрине, олардың барлығы, әсіресе, айыптау үкімдері мен жекелеген адамдардың жауаптары нақты өмірлік шындыққа сәйкес келе бермейтіні түсінікті. Өйткені тергеу жұмысы жауапқа тартылғандарға қалайда саяси айып тағып, оларды қылмысты етіп көрсетуге бағытталса, айыпталушылар қалайда бір-біріне зиянын тигізбей, араша түсуді көздеген. Сондықтан да тергеу ісінде бір-біріне қарама-қайшы жауаптар да кездеседі. Мысалы, қазақ ұлтының көсемі Ахмет Байтұрсынов: «Мағжан ақын. Менің ақындарда жұмысым жоқ. Рысқұлов - большевик. Сондықтан да ол мені жақтырмайды. Ал Қожанов - коммунист, ол мені Рысқұловпен жақсы деп ойлайды. Екеуі де мені кеңес өкіметінің жауы деп есептейді. Мен де оларды жақтырмаймын», - деген мағынада жауап берген. Бұған қарап бұл үш тұлғаны өзара жау етіп көрсеткен және соны «дәлелдеуге тырысқан» ұшқары жарияланымдардың жарық көруі өкінішті. Ұлтымыздың ұйытқылары үшін мұндай жөнсіз жорамалдардың кесірінен басқа пайдасы жоқ, күмәнсізге - күдік тудырады, айыптыға - араша ғана әкеледі. Шындығына келсек, патша өкіметі мен кеңестік тергеушілердің арандату тәсілін әбден меңгерген Ахмет Байтұрсынов осы жауабы арқылы Т.Рысқұловты да, С.Сәдуақасовты да, С.Қожановты да қылмыстық іске тартылудан аулақтатып, қорғап қалуды ойлаған және солай болды да.

Осындай „түсініксіздіктерді" тудыратынына қарамастан сұрақ-жауаптарды жарияланымға ұсынуымыздың басты себебі: онда өмірі түрме мен аңдудың арасында өткен арыстарымыздың азапты ғұмыры туралы сирек мәліметтерді, олардың өмір жолы мен көзқарастарынан хабардар ететін деректерді жұртшылықтың назарына ұсыну. Сондай-ақ, кеңестік қысым тұсындағы жазалау саясатының ішкі құрылымынан да мағлұмат алуға мүмкіндік беру. Мұның барлығы алаш арыстарының өмірімен ғана емес, сол бір зауалды заманға тарихи тұрғыдан баға бергісі келген немесе оқып, білгісі келген зиялы қауым үшін де түпнұсқалық қызмет атқаратынын да қаперге алдық, кеңітіп пікір қорытуға да мүмкіндік жасайтындығын ескердік. Сондықтан да кітаптың құрылымы мен тартымды оқылуына нұқсан келтіретіндігін сезіне отырып, "Алаш ісіне" қатысты құжаттарды тергеу барысындағы санкциялар мен хаттамаларды, сұрақ-жауаптар мен қосымша деректерді, жеке адамдардан тәркіленген хаттар мен олардың үстінен жазылған "домалақ арыздарды", жауапқа тартылушылардың түрме ішінде өзара жазысқан хаттарын толық келтіруді жөн көрдік.

Жазушылық әдіс-тәсілдердің барлығын пайдалана отырып мәселені қою, ойды дамыту, пікір қорыту, деректерді салыстыра отырып, оқиғаның мәнін ашу мақсатында баяндау үрдісін бірде жеделдетіп, бірде созып, бірде ойды үзіп тастап отырдық. Осы сияқты әдеби «айла-амалдардың» қолданылуына қарамастан, бұл басылымның басты мақсаты - құпия құжаттардың жарияланымы екенін есте ұстаған жөн. Жоғарыдағы әдеби тәжірибелер сол құпия құжаттағы әрбір пікірге оқырманның назарын аудару үшін, ойлана оқып, ұлтымызды жегідей жеген жегінің астарын кешегімен, бүгінмен, ертеңмен салыстыра қабылдауға мүмкіндік беру орайында қолданылды. Жазушылық басты мақсатымыздың өзі де осы. Әйтпесе «Құпия құжаттар жинағы», - деп жариялаудың жеңіл әрі оңтайлы екенін біз де білетін едік.

Әр жауаптың ақиқатын өмірлік дерекпен салыстыра отырып анықтау - осы іске тартылған арыстардың өмірін жеке-жеке зерттеу арқылы жүзеге асатын, дара-дара зерделеу мен уақытты қажет ететін ғылыми шара. Бұл өте шетін де кірпияз, төзімді тауысатын іс. Бірақ біз шыдам сақтауға ұмтылдық. Мыңдаған беттерді қамтитын тергеу ісінде біреуіне қойылған сұрақ 71 адамға түгелдей қайталанып қойылған, ал оған берілген жауаптар да 71 рет, тіпті одан да көп тәптіштеледі. Ең қиыны - бір мәселе туралы 71 адамның берген жауабы бір-біріне ұқсамайды. Бір жауапты екінші жауап жоққа шығарады, үшінші жауап растайды, төртінші жауап мүлдем басқа жорамал ұсынады, бесінші жауап ашықтан ашық жала жабуға құрылған. Ал жауаптардың мазмұны жинақталып баяндалған «Айыптау қорытындысы» олардың бәрін қылмыскер етіп шығарған. Оған қарап бұл жауаптардың қайсысы тарихи шындық, қайсысы жала екендігін қазіргі оқырмандар да, тіпті саясаткерлер мен тарихшылардың өздері де анық ажырата алмайтыны анық.

Сондықтан да, кітаптың мақсаты мен мазмұны қалың қауымға түсінікті болуы үшін және әфсананың барынша жинақы әрі жүйелі шығуы үшін тарихи және құжаттық талдаулар «Жегі» атты жеке бөлімге топтастырылды. Онда тергеу барысында бәріне ортақ берілген басты бір сұрақ тақырып етіп алынды да, соған орай жинақталған мәліметтер мен мағлұматтар, тарихи құжаттар мен хаттамалар, айғақтар мен айыптаулар, көрсетінділер мен көшірмелер, іске қатысты мерзімді басылымдардағы жарияланымдар және солардың тарихы мен саяси астарын түсіндіретін сипаттамалар берілді. Онсыз қазақ ұлтының рухы мен ақыл-ойын жегідей жеген, жұлын-жүйкесіне көбелей ши жүгірткен саясаттың қатпар-қатпарын қамту да, талдау да, алаш ардагерлерінің не үшін тұтқындалғанын түсіну де өте қиынға соғатын болды, тіпті мүмкін де емес.

Ал тергеу барысында берілген жауаптар «Қайрақ» атты екінші бөлімдегі жеке адамдардың тергеу ісіне үйлестіре өрбітілді. Мысалы: саяси күрес және жер мәселесі - Әлихан Бөкейханов, «Алашорда» мен Кеңес өкіметінің арасындағы тарихи оқиғалар - Ахмет Байтұрсынов, тәркілеу мен «Алаш жасағы» - Халел Ғаббасов, «1921-1922 жылдары Ташкентте құрылған астыртын контрреволюциялық ұйым» туралы іс - Дінше Әділев, 1917-1919 жылдар арасындағы «Алаш» әскері туралы мағлұматтар - Міржақып Дулатов, 1921-1922 жылдардағы ашаршылық жайы - Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Орта Азиядағы астыртын ұйым мәселелері мен Батыс және Шығыс «Алашорда» әскери кеңесінің оқиғалары - Халел Досмұхамедов пен Мұхамеджан Тынышбаев, әдебиет пен мәдениет саласындағы айыптаулар - Мағжан Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов туралы тарауларға жинақталды. «Мықты болсаң - бопсаға шыда», - деп Құнанбай айтқандай, тергеу де - азаматтығыңды сынайтын ер қайрағы. Кім намысын қалай қайрап, қалай жаныды, қалай жасыды, осы түрмедегі жауаптардан көрінеді.

Тараудың басында тергеу барысынан жалпылама мағлұмат, айыптау актісі, айыпкердің алғашқы жауабы толық берілді. Содан кейін айыпкерлерді тергеу кезіндегі оған қарсы жазылған көрсетінділер, тыңшылардың мәліметтері жарыстырыла ұсынылды. Ол айғақтар мен көрсетінділер Қ.Мұхамедханов, Ж.Бектұров, С.Бөкейхан, К.Нұрпейісов, С.Бурабаев, Б.Байғалиев, Д.Досжан, М.Қойгелдиев, Т.Омарбек, М.Әбдешев, М.Құлмұхамед, М.Әбсәмет, Б.Қойшыбай, Е.Сыдық, С.Аққұл, Д.Қамзабек, Д.Махат сияқты тағы да басқа мұрағаттанушылардың, зерттеушілердің жарияланымдарымен, өмірлік деректермен салыстырылды. Шығарма әфсаналық сипатта жазылғандықтан да, пайдаланылған мұрағат құжаттары мен әдебиеттердің көрсеткіші екінші томның соңына жинақталып берілді. Тағылған айыптардың жалғандығы, тергеу барысы мен шығарылған үкімнің заңсыздығы туралы пайымдауларға Қазақ КСР Жоғары сотының 1988 жылғы 4 қарашадағы шешімі басты негіз етіп алынды.

Сондай-ақ, 1917-1919 жылдары арасында тәуелсіз Башқұртстан Республикасының Үкімет төрағасы болған З.Валидовтің (Заки Ахмет Уалиди Тоған, 1891-1970) 1969 жылы Стамболда жарияланған «Қатирасындағы» (Естеліктерінде) деректерді де ретіне қарай еркін пайдаландық. Өйткені мұнда Қазақстан, оның ішінде «Алашорда» тарихында көмескі қалған және біздің тақырыбымызға тікелей қатысы бар осынау бір қатерлі күндер туралы талай тарихи пайымдауларға жол ашатын астарлы тағдырдың таңбалары бар. Кеңес өкіметінің идеологтары мен тарихшылары Башқұртстан мен «Алашорда» үкіметінің тарихын бұрмалап, мән-маңызын өшіріп, жеккөрінішті етіп көрсеткені сондай, бостандыққа ұмтылған бодан ұлттардың азаттық күресі мен азаматтық тұлғалары қақында еске алатын ақылға сыйымды, шындыққа негізделген тұжырым табу мүмкін емес. «Алашорданың» кеңес өкіметі жағына шығуының психологиялық қысымдары әлі толық талданбай келеді.

Өкінішке орай, сол тұстағы булығу мен буырқаныстың ішкі иірімдері жөнінде жазылып қалған естеліктер жоқтың қасы. Тек тұтқындардың түрме тергеушілеріне берген түсініктемелері, сұраққа жауаптары, көрсетінділері, «сексоттар» (секретные сотрудники) мен үндеместердің домалақ арызы сақталған. Ал бұлар өткен оқиға туралы нақты шындықты, пайымды көзқарасты бермейді. Өйткені тұтқындағылар өзін де, өзгені де ұстап бермес үшін жалтарып, сылтау араластырып, мойындаудан бас тарта жауап берген. Бұл астыртын саяси ұйымда жұмыс істегендер үшін жазылмаған заң. Ал «Алашорда» үкіметінің мүшелері эмиграцияға кетуге өздеріне-өздері тыйым салған:

«Қазақтың - Қазақстаннан басқа отаны жоқ. Сондықтан да қазақ үкіметінің мүшелері қазақ ішінде қалуы тиіс», - деп шешкен.

Өмірлері ерте үзілгендіктен де олардың өмірбаяндық естелік жазуға мүмкіндіктері болмады. Оның орынын өзге бір «Тар жол, тайғақ кешулер» толтырды. Сондықтан да «Алашорданың» басына бұлт үйірілгенде қайғы-қасіретті, қуаныш-үмітті, амалды-амалсыз булығуларды бірге өткізген башқұрт азаткері Заки Валидидің «Қатираларын» барынша тиянақты, ықтиятты түрде пайдалануға тырыстық. Тергеу барысындағы сұрақ-жауаптардың астарын ашатын бұл естеліктер «Алашорда» тарихы үшін де маңызды. Империяның, оның iшiнде кеңестiң арандату мен жазалау саясатын жақсы бiлетiн, Лениннің, Сталиннiң өзiмен бiрнеше рет бетпе-бет сөйлесiп, пiкiр таластырған Заки Уалиди (тергеу ісінде З.Валидов) ғұламаның өз «Естелiктерiн» ұзақ жылдар бойы жарияламауының негiзгi себебi - туған Отанында қалған тұлғалардың өмiрiне қауiп төндiрмеудi ойлағандығынан да едi. Ол қаупі орынды да екен. Себебі, «Қазақ ұлтшылдарының қылмыстық әрекеттерiндегi» тергеу iсiнiң негiзгi және ең басты бағыты - осы Заки Уалидидiң астыртын ұйымын әшкерелеуге құрылыпты. Бұл айып «ұлы құрбандықтардың» бәрiне де тағылып, сұрақ-жауап кезiнде үнемi алдарын орап отырыпты.

Ескерте кетеріміз, бұл мәліметтерді пайдаланғанда авторға міндетті түрде сілтеме жасау - ғылыми әдептіліктің ғана нышаны болып табылмайды, сонымен қатар сіздің сүйенген дерегіңіздің дәйектілігіне де кепілдік береді. Бұл авторлық құқықты жанкештілікпен қорғау емес, керісінше, көпшіліктің пайдалануына еркіндік беру деп есептейміз. Өйткені: бұл мағлұматтар "өте құпия" деген белгімен таңбаланып, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ерекше мұрағатында сақталған, ашық танысып, жалпылама жариялауға әлі де рұқсат етілмеген. Сондықтан да авторға сілтеме жасау арқылы ғана пікіріңіздің дәйектілігіне сендіре алатындығыңызды тағы да қаперіңізге сала кетеміз. Сонымен қатар, баяндау барысында кейбір пікірлер мен көрсетінділердің үзіндісі қайталанып пайдаланылды. Өйткені қайталанып берілген мәтіндердегі мәселе тура сол сөз етіліп отырған адамның тағдырын шешкен шетін үзінді болып табылады.

Өкiнiшке орай, ақиқаттың ақ жолы соншама тауқыметке толы болды. Осы жазалау жылдарының iшiнде олардың біразының шаңырағы ортасына түсiп, ошағының оты өшiп тынды. Олардың  әйелдерi мен балаларының дені азапты жылдардың тауқыметiне төзе алмай - жүйке дертiне, сал ауруына, өкпе құртына, көк жөтелге ұшырап, қудалаудың құрбандығына айналды. Басым көпшілігінің соңынан ұрпақ қалмады. Кейбір әулет орыстанып, татарланып, өзбектеніп, шеркештеніп кетті. Ең үлкен қиянат та осы.

Айтуға да, жазуға да, мойындауға да ауыр ащы шындық.

Жұбаныштысы сол, сол бір тауқыметтен аман қалған аяулы жандардың біразы әкелерінің ақталған күнін көріп, жүрек запыранын қуаныштың жасымен жуды. Солардың біразымен: Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова, Шолпан Ахметқызы Байтұрсынова, Бектұр Жүсіпбекұлы Аймауытов, Муза (Мәруа, Мағырипа) Жүсіпбекқызы Аймауытова, Қарашаш Халелқызы Досмұхамедова сияқты асылдың көздерімен сексенінші жылдардың аяғында жүздесіп, естеліктерін жазып алудың да сәті түсіп еді. Соны медет ете отырып, әр тараудың соңына олардың ұрпақтары туралы деректерді қысқаша баяндап өттік. Өйткені, «жаппай жазалаумен» ұрпақтардың үзіліп қалмағаны анық және деректі әфсананы түйіндеудің бір нүктесі осылай қойылуы керек сияқты болып көрінді де тұрды.

Қысқа қайырып, тұтамдай тұжырғанның өзінде де, әлқиссаны әріден бастауға, жегінің жүйесін жете шүйкелеуге тура келеді. Бар тауқыметті тереңдете түсіндірудің одан басқа амалын таба алмағанымызға біз де өкінеміз.