Túrar Rysqúlovtyng tughanyna 125 jyl toluyna oray

1917 jylghy qyrkýiekte Túrar Rysqúlov bolishevikter partiyasynyng mýshesi boldy. Bolishevikter sol jylghy 25 qazanda qaruly tónkeris jasap, eldegi barlyq biylikting sovetterge ótkenin jariya etti. Qazan tónkerisinen bir apta ótkende, 1917 jylghy 2 qarashada, Covet ókimetining alghashqy qújattarynyng biri – «Resey halyqtary qúqtarynyng deklarasiyasy» qabyldandy. Onda biylikke kelgen bolishevizm jýrgizbek últ sayasatynyn: halyqtardyng tendigi men egemendigi; olardyng Reseyden bólinip shyghugha deyin, sóitip derbes memleket qúrugha deyin óz taghdyryn ózi erkin aiqyndaugha qúqyly boluy; últtyq jәne diny artyqshylyqtar men shekteu bitkendi týgeldey joy; últtyq azshylyqtar men etnografiyalyq toptardyng erkin damuyn qamtamasyz etu  syndy negizgi tórt prinsiypi jariya boldy. Alayda Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy V.I. Lenin men Últtar isteri boyynsha halyq komissary IY.V. Stalin qol qoyghan osy asa manyzdy Deklarasiya Týrkistan ólkesinde tónkeris jasaghan tashkenttik bolishevikter ýshin – olardy eshtenege mindettemeytin jәy ghana qaghaz bolyp shyqty. Tashkent bolishevikteri ólkening barsha halqynyng bes-aq payyzyn qúraytyn kirme júrt ókilderi ekendikterine qaramastan, «tuzemdikter ishinde proletariat joq» degen jeleumen jergilikti halyq qayratkerlerin 1917 jylghy 15 qarashada qúrghan sovettik halkomkenes qúramyna engizuden bastartty. Sol jylghy 28 qarashada Qoqanda jariyalanghan Týrkistan avtonomiyasyn moyyndamaudyng qily amalyn jasady. Aqyry, 1918 jylghy aqpanda qalany qandy qyrghyngha úshyratyp, múhtariyat ýkimetin qúlatty.   Múnday masqara ozbyrlyqqa qarsylyq bildirgender kóteriliske shyqty. Bolishevizm kóterilisshilerdi basmashylar dep atady, halyqtyng kónilin aulap, narazylyghyn basu ýshin eki aidan keyin, 1918 jylghy 30 sәuirde Týrkistannyng sovettik avtonomiyasyn jariyalap, Týrkistan Respublikasyn qúrdy. Biraq Týrkrespublikanyng basshy organdarynda jergilikti halyq ókilderi sanauly ghana edi.  

Búl kezde Túrar Rysqúlov Áulieata ýiezindegi auyr ekonomikalyq jaghdaygha, asharshylyqqa, san týrli әleumettik qighashtyqtardan tuyndaghan  aghymdaghy auyr jaghdaygha baylanysty tuyndap jatqan mәselelerdi sheshuding bel ortasynda jýrgen. Ýiezdik sovetting osy oraydaghy qily qyzmetterin úiymdastyryp, iri qayratker retinde qalyptasudyng alghashqy sayasy mektebinen ótip jatqan edi. Ol Áulieata ýiezdik kenesining mýshesi, tóragha orynbasary, tóraghasy bolyp istedi. Qiyn ahualda ayanbay enbek etip, abyroyly sayasy úiymdastyrushylyq qyzmetimen tanylghan qayratker 1918 jylghy kýzde Týrkistan Sovetteri Ortalyq Atqaru Komiytetining (Týrkatkomnyn) mýsheligine saylanyp, Densaulyq saqtau jónindegi halyq komissary bolyp taghayyndaldy. Túrar az uaqytta-aq  Týrkrespublikanyng kórnekti qayratkerlerining birine ainaldy. Ol júrtty qyryp bara jatqan júqpaly dertti joi júmystaryn úiymdastyrdy. Indetting týp-tamyry ónirdi jaylaghan ashtyqta jatqanyn Týrkatkom mәjilisinde kóterip, mәseleni týbegeyli týrde, jýieli júmys jýrgize otyryp sheshu jolyn úsyndy. Týrli komissariat ókilderinen arnayy úiym qúrudy talap etti. Úzamay Asharshylyqpen kýresu ýshin qúrylghan tótenshe ortalyq komissiyanyng tóraghasy boldy. Búl qyzmetinde ol respublikadaghy ashtyqpen kýresu isine nemqúraydy qaraghan Azyq-týlik diyrektoriyasynyn, Azyq-týlik halkomatynyn, jergilikti kenesterdegi shovinistik pighyldy qyzmetkerlerding qúlyqsyzdyqtaryn ýnemi әshkerelep otyrdy. 

RK(b)P Týrkistan ólkelik úiymynyng 1919 jylghy nauryzda ótken 2-shi konferensiyasynda respublikadaghy partiyalyq basshylyq isteri men úiymdastyrushylyq júmystardy jaqsartugha kómekshi qúrylym retinde Músylman burosyn qúrghan bolatyn. Músburonyng tóraghalyghyna Túrar Rysqúlov saylandy. Ol Mәskeudegi partiyanyng Ortalyq komiytetine, Shyghys halyqtary kommunistik úiymdarynyng Ortalyq burosyna Týrkistandaghy Músburonyng algha qoyghan maqsaty: kenes ókimetining ekonomikalyq qúrylysyna jәne respublika halqynyng 95 payyzyn qúraytyn músylmandardyng ghasyrlar boyy qalyptasqan ómir saltyn qayta qúrugha kómektesu dep habarlady. Músylman enbekshilerin memlekettik qúrylysqa tartu qajettigine baylanysty  Týrkrespublika basshylyghyna naqty núsqau beriluin ótindi. Músburo janynan memlekettik jәne partiyalyq júmystarda isteuge tiyis mamandardy músylmandar arasynan dayarlau ýshin úiymdyq-ýgittik kurs úiymdastyrdy. Jergilikti halyq ókilderin partiya-kenes qyzmetine tartudy kózdeytin osy kurstyng tyndaushylary ýshin arnayy baghdarlama jasady. Kursty bitirgen úllyq kadrlar partiya-kenes qyzmetinde, ýkimet mekemelerinde, sharuashylyqtyng týrli salalarynda júmys isteuge jiberilip jatty. Sonymen birge Túrar 1919 jylghy 29 sәuirde Ferghana oblysyndaghy basmashylyqpen kýresu jóninde Týrkatkom qúrghan tótenshe komissiyanyng tóraghasy boldy. Kóterilisshiler qozghalysyn auyzdyqtau ýshin bolishevizm Ferghanagha qyzylәsker bólimshelerin ýstin-ýstin attandyryp, ólkedegi kirmelerdi – sharualar men armyan-dashnaktardy qarulandyryp otyrghan-dy. Komissiyamen Ferghana oblysyna baryp, jaghdaydy tikeley zerttep qaytqan Rysqúlov osy jәitti jәne kóterilisshiler qatarynyng úlghaya týsuine sovet qyzmetkerleri men armyandardyng «Dashnaksutun» partiyasynyng Qoqan qyrghynynan beri jalghastyryp kele jatqan arandatushylyq is-әreketteri, beybit júrtqa jasaghan zorlyq-zombylyghy sebep bolyp otyrghanyn anyqtady. Týrkatkom mәjilisinde jasaghan bayandamasynda sayasy ahualdy jaqsartudy kózdeytin sharalar retinde,  maskýnemdikke salynyp, teris qylyqtar jasap jýrgen әskery bólimderdi keri qaytaryp alu, «Dashnaksutun» partiyasyn zannan tys dep jariyalap, qylmys jasaghan mýshelerin sottau, Ferghanadaghy sayasy jәne memlekettik biylik oryndaryn jergilikti qayratkerlerge beru, basqa da mәselelerdi sheshu qajettigin kóterdi. Komissiya atynan arnayy búiryq shygharyp, jergilikti halyq arasynda orasan zor qylmystar jasaugha jetekshilik etken «Dashnaksutun» partiyasynyng mýsheleri men qyzylәsker qatarynda joq barlyq armyandardy qoldaryndaghy qarularyn týgel tapsyrugha mindettedi. Ólkelik partiya komiyteti «Dashnaksutun» partiyasynyng Týrkistan ólkesindegi qyzmetin tolyghymen toqtatu jayynda qauly qabyldady. Sonday-aq Rysqúlov ólkede kóterilisshilerge keshirim jariyalap, qúrbashylarmen kelissózder jýrgizu arqyly beybit ómir ornatu әdisin úsynghan, osy sayasy joldyng dúrystyghyn ómirding ózi dәleldedi.

  Rysqúlovtyng azamat soghysy men әskery intervensiya jyldaryndaghy sayasy jәne úiymdastyrushylyq qyzmetining basty baghyty, ózi jazghanday, «otarshyldyqpen kýresu» boldy. «Men kommunist retinde ekspluatasiyanyng qily týrine qarsy túrdym, Týrkistanda otarshyldar ozbyrlyghy joyylmayynsha, shynayy Sovet ókimetin jasau... mýmkin emes» – dep jazghan edi ol óz ómirbayanynda.  Ólkening revolusiyagha deyingi jarty ghasyr boyy patshalyq otary bolghany mәlim. Osy uaqyt boyy samoderjaviyening basqynshylyqpen jýrgizgen otarlau sayasaty patshalyqty almastyrghan neoimperiya qyzmetshilerining sanasynda jalghasyp jatqan bolatyn. Kóne otarshyldyqtyng saldary qúrylymy imperiyalyq sipat tanytatyn bolishevikter partiyasy qayratkerlerining úlyderjavalyq shovinizmi týrinde kórinis tauyp túrghan. Túrar búl kelensizdikke qarsy kýresuding ótimdi joly retinde Músburonyng júmysyn jandandyra berdi. Músburo Týrkrespublikada últtyq seksiyalar úiymdastyru jәne olardy basqaru jóninen eleuli júmys atqardy. Rysqúlovtyng jigerli qyzmeti nәtiyjesinde 1919 jyldyng ortasyna qaray ólkede  Tashkent, Pishpek, Aral, Vernyi, Namangan, Samarqan, Shymkent, Ándijan, Kerki, Charjoy, Osh, Týrkistan músylman seksiyalary júmys istep túrdy. Jergilikti últtar tilderinde ýgit-nasihat jýrgizildi, gazet-jurnaldar, kitaptar shygharyldy. 

1919 jylghy qyrkýiekte M.V. Frunze basqarghan Týrkistan maydanynyng әskerleri aqtardyng qorshauyn búzyp, Týrkrespublika men Resey arasyndaghy baylanysty qalpyna keltirdi. Sodan keyin  VSIK pen Sovnarkom qúramyna Sh.3. Eliava (tóragha), M.V. Frunze, V.V. Kuybyshev, F.I. Goloshekiyn, Ya.E. Rudzutak engizilgen Týrkistan isteri boyynsha arnayy komissiya qúryp, Tashkentke jiberdi. Týrkkomissiyagha ólkede Ortalyq partiya komiyteti atynan eng jogharghy partiyalyq baqylau jýrgizip, basshylyq jasau da mindetteldi. 1919 jylghy 4 qarashada jýz qaraly qyzmetkerimen kelip týsken Týrkomissiya mýshelerin respublika basshylary qatarynda Túrar Rysqúlov ta qarsy alyp, jyly qúttyqtau sózderin aitty. Komissiya V.I. Leninning Týrkistan bolishevikterine joldaghan hatyn   ala kelgen. Hatta Leniyn: «Týrkistan halyqtarymen dúrys qarym-qatynas ornatudyng endi Resey Sosialistik Federativtik Respublikasy ýshin asa zor, býkilәlemdik-tarihy mәni bar» ekenin jazdy. Ol partiya mýshelerinen «Týrkistan halyqtarymen is jýzinde joldastyq qarym-qatynas ornatu, úlyorystyq imperializmning kýlli qaldyqtaryn... týbirimen qúrtudy kóksegen bizding tilegimizding shynayylyghyn ispen dәleldeu» mәselelerine bar kýsh-jigerlerin júmsaudy ótindi. Alayda Týrkkomissiya Lenin syzyp bergen jobamen jýre qoymady. Músylman kommunisterining respublikadaghy basshy organdarda basymdyqqa ie bop bara jatqanyn bayqap, olarmen «joldastyq qarym-qatynas ornatu» jәne ólkedegi «úlyorystyq imperializmning qaldyqtaryn» jong jayyndaghy kósem tilegin jyly jauyp qoydy da, Týrkistan Respublikasyndaghy basty sayasy jәne memlekettik biylikti óz qoldaryna alugha tyrysty. Músburo men birqatar europalyq kommunisterding últ mәselesine baylanysty qarym-qatynasy shiyelenisip ketti. Respublikadaghy eng jogharghy zang shygharushy jәne atqarushy organ retinde jergilikti halyqtardyng últtyq memleketin qúrugha niyettengen Týrkatkomnyng aty ghana qalyp, is jýzinde bar biylik Týrkkomissiyagha ótip bara jatty. 

Osynday sayasy jaghdayda Túrar Rysqúlov serikterimen birge últ mýddesin qorghaugha baghyttalghan batyl da kesimdi oy qorytty. Syrttan kelgen bes payyz europalyqtardyng emes, qara qúrym jergilikti halyqtyng últtyq birligi bolghandyqtan, memleket atalymyn ishki mәn-maghynasyna say ózgertip alghan jón. Yaghny ólkede negizinen týrki tildes halyqtar mekendeytindikten, memleket – «Týrk (Turk) respublikasy», sayasy biylik – «Týrk (Turk) halyqtarynyng kommunistik partiyasy» dep atalyp, qayta qúryluy tiyis. Al europalyq azshylyqtyng qúqtary  tiyisti zannamamen qorghalatyn bolady. Rysqúlov osy eki mәseleni 1920 jylghy 17 qantarda bolghan Ólkekom, Ólkemúsburo, Shetel kommunisterining ortalyq komiyteti jәne Týrkkomissiyanyng birlesken mәjilisinde aldaghy kýnderge belgilengen 5-shi partkonferensiya men tótenshe 3-shi múskonferensiyanyng kýn tәrtibine engizudi úsyndy. Konferensiyalargha әzirlep jýrgen bayandamalarynyng tezisterin jariya etti. Tezister birlesken mәjiliste keninen talqylanyp, qoldau tapty. 20 qantarda ashylghan 5-shi partkonferensiyanyng ekinshi kýngi mәjilisinde Túrar «Últ mәselesi jәne últtyq kommunistik seksiyalar turaly» bayandama jasap, ólkedegi partiya úiymynyng ýshke – músylmandardyng burosy, sheteldikterding ortalyq komiyteti, orystardyng ólkelik komiyteti bolyp bólinip otyrghanyn synady. Respublikadaghy sayasy jetekshilikti retke keltiru ýshin birtútas partiya úiymyn qúru  kerek degen úsynysy konferensiyada qoldau tapty. Týrkistan kompartiyasynyng barlyq últtyq seksiyalar biriktirilgendegi jana aty «Týrk halyqtarynyng kommunistik partiyasy» bolsyn degen úsynys ta kópshilik dauyspen qabyldandy. 25 qantarda janadan qúrylghan Týrk halyqtary kompartiyasynyng Uaqytsha ortalyq komiyteti ashyq dauyspen jasaqtaldy. THKP OK qúramyna 17 mýshe kirdi, onyng ishinde 8 kommunist europalyqtardan edi. Osy kýni ótken 3-shi múskonferensiyada Rysqúlovtyng «Týrkistan Respublikasynyng avtonomiyalylyghy turaly» jasaghan bayandamasy qyzu talqylandy. RSFSR Konstitusiyasynyng 2-shi babyna sәikes, Týrkistan Avtonomiyalyq Respublikasyn Últtyq Kenes Respublikasy dep sanau, múndaghy ózin-ózi biyleushi jergilikti týrki tildes halyqtardyng últtyq belgisine Týrkistan Respublikasy degen atau sәikes bolghanmen, ony naqtylau, yaghny «RSFSR Týrkistan Respublikasy» degen ataudy «RSFSR Týrk Respublikasy» dep ózgertu qajettigi arnayy babta tújyrymdaldy. Osylay, 25 jasar Túrar Rysqúlúlynyng sayasy óresi biyik naghyz últ qayratkeri retindegi is-әreketi nәtiyjesinde, bolishevizm jýrgizip otyrghan jana otarshyldyqqa tosqauyl qondyng naqty qadamy jasaldy. Alayda búl sheshimderdi әuelde qoldaghan Týrkkomissiya artynan qily tosqauyldar úiymdastyrdy. Aqyry Túrar Rysqúlov mamyr aiynda Mәskeuge arnayy delegasiyany bastap baryp, Predsovnarkom Leninning qabyldauynda boldy. Kósem oghan últtyq emes, taptyq kózqarasta boludyng kommunist ýshin manyzdylyghyn týsindirdi. 

Sol sapardan Tashkentke oralghan son, Túrar ýzengilesterimen birge lauazymdaryn bosatyp, dogharysqa ketti. Al Lenin serikterine Týrkistannyng etnografiyalyq qartasyn jasap, ólkeni «Ózbekiya, Týrikmeniya, Kirgiziya (yaghny Qazaqiya)» memlekettik birlikterine bólshekteudi tapsyrdy. Sol tapsyrma boyynsha 1924 jyly Orta Aziyada últtyq-memlekettik túrghyda jiktep-mejeleu nauqany jýrgizildi. Búl kezde Túrar Rysqúlúly Týrkrespublikadan taghy da shettetilip, Kominternde istep jýrgen. Biraq onyng týrkistandyq ýzengilesi, respublika basshylarynyng biri Súltanbek Qojanov nauqannyng astarynan kóneden kele jatqan «bólshektep al da, biyley ber!» qaghidasyn angharyp, óz úsynysyn ortagha salghan. Mejeleuden búryn Orta Aziya respublikalaryn ekonomikalyq birlestikke úiystyru qajettigin, ghasyrlar boyy aralas-qúralas túryp jatqan halyqtardyng tabighy qalyptasqan sharuashylyq ómirin jandy jerden keskilegendey kýige týsirmey, Ortaaziyalyq Federasiya qúrudyn, sol Orta Aziya Federasiyasy arqyly KSRO qúryltayshylary qataryna qosyludyng manyzdylyghyn  dәleldegen. Búl úsynystarymen ol Túrardyng jýzege aspay qalghan bastamasyn jana sayasy ahualda janasha qoldaghan edi. Óitkeni tek ólke halyqtarynyng birligin arttyru arqyly ghana ortalyqtyng ozbyrlyghynan saqtanyp, shynayy últtyq damu jolyna týsu mýmkin bolatyn.  

Túrar men Súltanbekting kenestik platformada 1920 jәne 1924 jyldary últ mýddesin kózdep jýrgizgen kýresteri qúlatylghan Týrkistan múhtariyatynyng premier-ministri, emigrasiyadaghy Mústafa Shoqaydyng Týrkistan halyqtarynyng birligin uaghyzdaghan oilarymen ýndesip jatty. Osy tamasha ýsh últtyq túlghanyng ishinde Túrar Rysqúlov Týrk Respublikasyn jәne Týrk halyqtarynyng kompartiyasyn qúru jayyndaghy sheshimderdi ólkening sovettik basshy organdarynda qabyldata alghan sayasatkerligimen erekshe aibyndana kórinedi.  

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz