«Aman-saulyq» QQ QR Densaulyq saqtau ministrligi janyndaghy JEA (júqpaly emes aurularynyn) qauip faktorlaryn tómendetu boyynsha júmys toby sarapshylarynyng jýrgizgen infeksiyalyq emes aurulardan kelgen ekonomikalyq zalaldy zertteu nәtiyjelerin talqylaugha arnalghan is-shara ótkizdi.

Is-shara ayasynda «Aman-saulyq» QQ preziydenti Baqyt Týmenova, QR Parlamenti Mәjilisining ekonomikalyq reforma jәne ónirlik damu komiytetining mýshesi Aygýl Solovieva jәne QR Ýkimeti janyndaghy kәsipkerlik mәseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komissiyanyng saraptamalyq toby jetekshisining orynbasary Gýlnar Qúrbanbaeva  qazaqstandaghy JEA baylanysty ekonomikalyq shyghyndy baghalau maqsatynda jýrgizilgen zertteu nәtiyjelerin úsyndy.

Zertteu Qazaqstanda 2018 jyly qabyldanghan infeksiyalyq emes aurular kózderinen ziyandy azaytu tújyrymdamasynyng qoldanbaly bóligi bolyp tabylady. JEA negizgi kózderi bolyp alkogoli, temeki shegu, tamaqtanu, fizikalyq iynerttilik, nashaqorlyq jәne reproduktivti densaulyq anyqtalghan.

«Qazaqstanda infeksiyalyq emes aurular ólim-jitimning 98,9% sebebi bolyp tabylady, al júqpaly aurulardan bolatyn ólim-jitim ýlesi nebәri 1,05% qúraydy. Álemning kez-kelgen basqa memleketterindegi siyaqty, Qazaqstan Ýkimeti infeksiyalyq emes aurulargha qarsy kýres boyynsha sharalar qabyldauda. Densaulyq saqtau budjetining shamamen 11% - y infeksiyalyq emes aurular sanatyna jatatyn aurulardy emdeuge júmsalady.  Tújyrymdama tútynushylargha qoghammen birigip, ziyandy azaytugha, ómir sýru sapasyn jaqsartyp denning saulyghyn saqtaugha baghyttalghan shyghyndy azaytugha qabiletti.», - dep atap ótti Gýlnar Qúrbanbaeva.

2019-2030 jyldar kezeninde Qazaqstan Respublikasynda 4 negizgi derekkózge qatysty infeksiyalyq emes aurulardan (JEA) keletin ziyandy azaytu tújyrymdamasyn iske asyrudan bolatyn jalpy ekonomikalyq tiyimdilik: jyl sayyn 387,1 mlrd.tengeni nemese 38,71 mlrd. tengeni qúraydy.

Dúrys tamaqtanbau- býkil әlemdegi aurulardyng payda bolatyn manyzdy qúramdas bólikterining biri. Qúramynda qanyqqan maylar men energiyany kóp qajet etetin tamaq ónimderi bar tamaqtanu rasiony semizdiktin, qaterli isikting jәne jýrek-qantamyr aurularynyng sebepshisi bolyp keledi. 2018 jyldyng mәlimetteri boyynsha Qazaqstanda tamaqtanu problemalaryna baylanysty 25 000 erte ólim jaghdayy tirkelgen.

Áriyne, dúrys tamaqtanu sayasatyn qúru, halyqty dúrys tamaqtanugha auystyru boyynsha qúraldardy әzirleu, túzdar men qantty, transmaylar men qúramynda«sintezatorlar» kóp ónimderdi tútynudy azaytu jónindegi sharalardy iske asyru memleketting basty mindeti bolyp tabylady.

Dúrys tamaqtanbaudan bolghan ekonomikalyq shyghyndardy baghalau ýshin QR Últtyq ekonomika ministrligi statistika komiytetining ólim sebepterining statistikalyq derekteri, ashyq kózderden alynghan derekter, sonday-aq dúrys tamaqtanbaudyng jýrek, qan ainalymy aurularyna, qaterli isikterge, sonday-aq diabetke әkep soqtyratynyn rastaytyn jekelegen zertteuler paydalanyldy.

Dúrys tamaqtanbau faktorlarynyng ólim statistikasyna ýlesi zertteude 20%-gha baghalanady.Dúrys tamaqtanbaudan ekonomikalyq shyghyndardy baghalau kezindegi negizgi boljam dúrys tamaqtanu ziyandy elu payyzgha qysqartugha sebepshi boluy mýmkin. Dúrys tamaqtanu mәdeniyetin qalyptastyrudan jәne tútynushylardy neghúrlym deni sau azyq-týlikke nemese odan az tútynushylardy ziyandy tamaqtardyng balamasyna auystyrudan bolatyn jalpy ekonomikalyq tiyimdilik 2019-2030 jyldar aralyghynda 218,7 mlrd.tengege dein ontayly nәtiyje әkelui mýmkin.

Osyghan baylanysty, dúrys tamaqtanu boyynsha jalpy úsynystar mynalar bolyp tabylady: әrtýrli tamaqty tútynu; dene salmaghyn qalypty ústap túru; qanyqqan maylar men holesterinning tómen tútynyluy; rasiondarda vitaminderding (kókónister, jemister, dәndi daqyldar) jetkilikti boluy; qant, túz jәne natriy qabyldaudy shekteu.

Temekini paydalanu adam densaulyghyna әkeletin qauip-qaterding biri bolyp tabylady. Qazaqstanda 2 478 544 temeki shegushiler bar. 2018 jyldyng mәlimetteri boyynsha temeki shegu 20 900 adamnyng erte qaytys boluyna sebep boldy, olardyng ishinde 16 533 er jәne 4 367 әiel.

Temeki sheguge baylanysty ekonomikalyq shyghyndar temeki sheguge baylanysty aurular men ólim-jitimderden tikeley tuyndaytyn shyghyndar shenberinen shyghady, olar shartty týrde mynaday sanattargha bólingen:

1-Belsendi temeki shegushilerde jәne passivti temeki sheguden zardap shegetinderde temeki shegumen baylanysty aurulardy emdeuge baylanysty densaulyq saqtau shyghyndary;

2-jalaqyny joghaltu, qyzmetkerding bolmauy jәne enbek ónimdiligin tómendetu;

3-mýgedektikke ótuge joghaltqan uaqyt boyynsha baghalanatyn merziminen búryn ólim-jitimning jәne mýgedektikting monetizasiyalanghan mәni;

4-temeki sheguge baylanysty órtten bolghan zalal jәne órtten keyin tazalau júmystaryna baylanysty shyghyndar siyaqty basqa janamalar.

Esepteuler 2019 jyldan 2030 jylgha deyingi kezende temeki shegushilerdi temekining balama týrlerine jyl sayynghy auystyru 85,7 mlrd.tengeni qúrap, ong ekonomikalyq tiyimdilikti kórsetpek. Temeki sheguge qarsy kýres maqsatyndaghy tújyrymdama dәstýrli temekilerding barlyq tútynushylaryn temekining janu prosesi joq nikotindi jetkizuding balama týrlerine jәne ziyandy, kanserogendik komponentterding edәuir az mólsherine auystyryp qosu boyynsha tәsildi úsynady.

«Kóp jyldyq tәjiriybesi bar dәriger retinde men shylym sheguge qarsymyn, sebebi býgingi kýni temeki shegu birqatar aurulardy tudyryp ólimge әkelip jatqandyghy dәleldendi. Mening oiymsha, búl mәselemen kýresu kerek. Saual basqada, qalay kýresemiz? Shylym sheguden bolatyn ziyandy azaytudyng eng tiyimdi joly odan týbegeyli bas tartu. Biraq, temeki shegu mәselesi maskýnemdik pen nashaqorlyq siyaqty tyiymdarmen sheshilmeydi.  Mening oiymsha, basqa da, ziyany az balama úsynu qajet. Onyng ýstine, naryq jana innovasiyalyq ónimderdi úsynady, onda janu prosesi joq. Adamdar nikotinge ýirenip, oghan tәueldilikti sezinedi, al negizgi ziyan janu ónimderinen yaghniy,dәstýrli temeki sheguge ilese jýretin ýrdisten bastalady. Nikotindi jetkizuding innovasiyalyq balama jýiesi dәstýrli temekilermen salystyrghanda  95% - gha az ziyan keltiredi», - dep atap ótti Baqyt Týmenova.

Alkogolizm - qoghamnyng әleumettik-ekonomikalyq tirshiligin eleuli týrde búzatyn auqymdy әleumettik problema. Sonymen qatar, alkogolidy shamadan tys paydalanu týrli aurulardyng ýdep ólim men qylmystyng beleng aluyna әkelip soqtyrady.

Alkogoli ónimderin paydalanu adamdardyng aldyn alugha bolatyn ólimnen búryn bolatyn ólimge әkep soghady jәne qylmystyn, zorlyq-zombylyqtyn, jetimdikting ósuinen, densaulyghynyng nasharlauynan, mýgedektikting ósuinen jәne ózine-ózi qol júmsau oqighalarynan kórinetin qoghamnyng belgili bir bóligining әleumettik tozuynyng negizgi faktorlarynyng biri. Mas kýiinde kóptegen qylmystar - kisi óltiru, densaulyqqa auyr ziyan keltiru, zorlau, búzaqylyq, tonau, qaraqshylyq, avtokólikti aidap әketu siyaqty qylmystar jasalynady.

QR Qarjy ministrligi Memlekettik kirister komiytetining aqparaty boyynsha 2018 jyly alkogoli ónimin ótkizu kólemi 2017 jylmen salystyrghanda 4% - gha artty (2017 jyly 467 256 761-den 2018 jyly 486 585 797-ge deyin).):

- syra 2% (2017 j. 402 021 073-ten 2017 j. 411 183 746-ge deyin 2018 j.);

- araq 7% (2017j.);

- sharap 17% - gha (2017 j. 22 383 068 - den 2018 j. 26 923 876-gha deyin);

- liyker-araq 16% - gha (2017j. );

- koniyak 23% - gha (2017 jyly 7 785 902-den 2018 jyly 10 127 601-ge deyin).

Ekonomikalyq zalaldy baghalau men modeldeudi jýzege asyru barysynda, esepke alkogolidi shekten tys paydalanu, onyng ishinde bauyr sirrozy aurularynan bolatyn ólim jәne alkogoliden ulanu, sonday-aq enbek etuge qabiletsiz jәne uytty adamdargha jatatyn alkogolizmmen auyratyn nauqastardyng jalpy sanynyng 5% koeffisiyenti alyndy.

Býgingi tanda Qazaqstanda jan basyna shaqqandaghy taza alkogolidi tútynu jylyna 7,7 litrdi qúraydy. Erler ólimi kórsetkishi 2016 derekter boyynsha bauyr sirrozynan 74% jәne alkogoli tútynudan 34% qúrady. Áyelder ýshin búl kórsetkishter tiyisinshe 45% jәne 31% .

Tújyrymdama alkogolidi ishimdikterdi tútynu mәdeniyetin ózgertudi jәne etil spirtining az mólsheri bar kýshti ishimdikterden әseri tómen ishimdikterge kóshudi qamtityn alkogolidi tútynu modelin pysyqtaudy úsynady. Fiskaldyq sayasatty qoldanyp, mysaly, aqparattyq-aghartushylyq sipattaghy sharalarmen kýshti jәne әlsiz alkogolidi ishimdikterge aksiz mólsherin saralau oryndy bolmaq. Osynday alkogoli sayasatyn iske asyru 2019-2030 jyldar kezeninde 25,9 mlrd. tenge mólsherinde taza ekonomikalyq tiyimdilikke qol jetkizuge mýmkindik beredi.

Esirtkige tәueldilik memleket, qogham jәne jalpy әlem ýshin, jeke adamdar ýshin zor auyrtpalyq bolyp tabylady. Opioidty paydalanu saldarynan psihikalyq jәne minez-qúlyqtyq búzylulary bar narkologiyalyq esepte túrghan adamdardyng eng kóp sany 11453, kannabinoidtardy 8483 qúraydy. Esirtki zattaryn biriktirip tútynushy (kóp tәueldilik) 4618 adam. Al Qazaqstanda nashaqordyng ortasha jasy 32 .

Ekonomikalyq zalaldy baghalau ýshin zertteu avtorlarymen kelesi shyghyn toptary eskerildi:

- ónimdilikting tómendeui;

- ólim-jitim;

- esirtki qylmysymen kýres;

- Densaulyq saqtau shyghyndary;

- Mýgedektik boyynsha әleumettik shyghyndar.

Esirtkige tәueldilik negizinen 15-ten 35 jasqa deyingi jas toptaryn qozghay otyryp, jas úrpaqqa taralady, al konsentrasiya 18-25 jasqa jatqyzylatyn jas toptaryna tiyesili. Esirtkige tәueldilik negizinen ekonomikalyq belsendi adamdar sanatyna kiretin nemese sol sanattaghy adamdargha әser etedi.  Sonymen qatar, qoghamnyng әleumettik osal sanatyndaghy esirtkige tәueldi adamdar qylmysqa barady nemese kezekti dozany satyp alu maqsatynda zansyz әreketterge ózderin iytermeleydi.

Esepteu kezinde, zertteu avtorlary enbekke qabiletti ómir kýnderining joghaltuymen baylanysty derekterge asa mәn berdi.

Tújyrymdamagha sәikes, demeushi almastyru terapiyasy (DAT) esirtkini tútynudyng teris saldarynan keletin ziyandy tómendetuding halyqaralyq medisinalyq qoghamdastyghy úsynghan qúraly bolyp tabylady. Esepteuler 2019-2030 jyldar aralyghyndaghy kezende әdistemelik terapiya budjetke әleuetti tabys týrinde 56,8 mlrd. tenge mólsherinde ekonomikalyq ýles qosugha mýmkindik beretinin kórsetedi.

Qazaqstanda 2008 jyldan bastap sirop týrindegi «Metadon gidrohloriyd» preparaty qoldanylady. Qazaqstanda (DAT) opioidty tәueldilikti emdeuding tiyimdi әdisterining biri retinde qarastyrylyp, ol psihoәleumettik kenes berudi, júmysqa ornalasugha jәrdemdesudi, kәsiby daghdylardy aluda, psihologtyng kómegin qamtidy. (DAT) úsynumen narkolog dәrigerlerinen, psihologterden, әleumettik qyzmetkerlerden, medbiykelerden túratyn mulitidissiplinarlyq komandalar ainalysady.  Qazirgi uaqytta Qazaqstannyng 9 oblysynda jәne Almaty qalasynda 13 demeushi almastyru terapiyasyn úsynu punkti júmys isteydi.

Osylaysha, esirtkige tәueldilerding metadondyq terapiyasy esirtkige tәueldi adamdy qoghamgha qaytaru, júmysqa qabilettiligin qalpyna keltiru, qylmystyng aldyn alu, sonday-aq esirtkige tәueldi jannyng ómir sýru saltyn qalpyna keltiru qúraly bolyp tabylady. Ashyq qol jetimdi derekter negizinde, әdebiyet jәne zertteuler sholuy osy zertteu arqyly oryn auystyratyn metadon terapiyasynan ziyandy 33,3% - gha tómendetuge bolady degen gipoteza keltiriledi.

Ekonomikalyq zalaldy obektivti baghalaudy jýzege asyrugha mýmkindik bermeytin kóptegen faktorlardyng boluyna, sonday-aq derekterdi standarttau jәne ekonomikalyq ysyraptardyng bazalyq modelining maqsattaryn әzirleu ýshin joghary kýrdelilik dәrejesine baylanysty esepteuler az qozghalmaly ómir salty jәne reproduktivti densaulyq siyaqty JEA kózderine qatysty jýrgizilmegen.

JEA-nyng әrbir kózi ózindik ereksheligine, sipatyna iye, osyghan baylanysty zertteu avtorlary әrbir auru kózine jeke ekonomikalyq zalaldy modeldeu boyynsha әdisteme әzirledi, alayda halyqtyng demografiyasynyn, syrqattanushylyqtyn, ólim-jitimning statistikasy men dinamikasy, sonday-aq jan basyna shaqqandaghy ishki jalpy ónimning kórsetkishteri biriktirushi jәne bazalyq elementter bolyp qala beredi.

«Qorytyndy jasay otyryp, tújyrymdamada qarastyrylghan negizgi tәsil- búl minez-qúlyqty týzetu arqyly adamnyng ómir sýru saltyna әser etu, sonday-aq ziyandy zatqa balamany sanaly tandau ýshin aqparat úsynu bolmaq. Múnday tәsil individuumnyng oi- pikirin, ornyqqan minez-qúlyq modelin qozghamay jәne individuumnyng ómir sýru saltyna dóreki aralasudy jýzege asyrmay, JEA damu tәuekelderin tómendetu boyynsha úsynylghan sheshimderdi qabyldauy túrghysynan qisyndy negizdelgen», - dep atap ótti Aygýl Solovieva.

Ómir sapasy men onyng úzaqtyghy densaulyq jaghdayyna tikeley baylanysty.  Denning saulyghy bizding ne iship, ne jeytimizge, ústanghan ómir saltyna, sonday-aq medisinalyq qyzmetterding sapasy men qol jetimdiligine baylanysty.

Abai.kz