Nashaqorlyq - tek Qazaqstandy ghana emes býkil әlemdi alandatyp otyrghan qauipti dert. BÚÚ janyndaghy Esirtki jәne qylmysqa qarsy kýres kenesining (UNODC - The United Nations Office on Drugs and Crime) mәlimetterine sýiensek, dýniyede keminde bir ret bolsa da esirtki qoldanghan kisiler sany 155 millionnan 255 milliongha (15-16 jas aralyghyndaghy jasóspirimderding 3,5 nemese 7 payyzy) jetip jyghylatyn kórinedi. Al 2010 jyly Qazaqstandaghy nashaqorlardyng sany shamamen 55 myng kisi bolghan. Sarapshylar beyresmy týrde múnyng 10 tipti 20 esege deyin kóp boluy mýmkin deydi. Resmy derekterge sәikes, jyl sayyn tek Aughanstan esirtkisinen jýz myngha juyq kisi qaytys bolatyn kórinedi.

Nashaqorlyq - tek Qazaqstandy ghana emes býkil әlemdi alandatyp otyrghan qauipti dert. BÚÚ janyndaghy Esirtki jәne qylmysqa qarsy kýres kenesining (UNODC - The United Nations Office on Drugs and Crime) mәlimetterine sýiensek, dýniyede keminde bir ret bolsa da esirtki qoldanghan kisiler sany 155 millionnan 255 milliongha (15-16 jas aralyghyndaghy jasóspirimderding 3,5 nemese 7 payyzy) jetip jyghylatyn kórinedi. Al 2010 jyly Qazaqstandaghy nashaqorlardyng sany shamamen 55 myng kisi bolghan. Sarapshylar beyresmy týrde múnyng 10 tipti 20 esege deyin kóp boluy mýmkin deydi. Resmy derekterge sәikes, jyl sayyn tek Aughanstan esirtkisinen jýz myngha juyq kisi qaytys bolatyn kórinedi.

Álemde nashaqorlyqtyng keng tarauyna mýddeli arnayy qylmystyq toptar men jekelegen memlekettik qyzmetkerler bar. Sauatty týrde úiymdasqan olar esirtki saudasyn órkendetuge at salysuda. Statistikalyq derekter esirtki saudasynyng qyruar payda әkeletinin aighaqtaydy. Mәselen, bir gektar bidaydan týsetin tabys 150 AQSh dollary bolsa, bir gektar apiynnan keletin tabys kólemi 3 000 AQSh dollaryn qúraydy. Esirtki saudasy jekelegen adamdardyng paydasyna jýrgizilgendikten manyzdylyghy jaghynan әlemdik múnay saudasynan esh kem emes deuge negiz bar. Qazirgi tanda astyrtyn jýrgiziletin esirtki saudasy tarihta ashyq týrde, әri alpauyt memleketterding syrtqy sayasaty retinde jýrgizilgen. Mәselen, «kýn batpaytyn imperiya» bolghan Angliya HIH ghasyrda Ýndistangha esirtki ektirip, qytaylyqtargha ony shektiru arqyly qyruar tabysqa kenelip otyrdy. Otar elderdi qanaghan Angliyanyng búl әreketi Qytaydaghy ataqty «Apiyn soghystaryn» tughyzghan bolatyn.

Esirtki saudasy terrorizm, ekstremizm jәne diny radikalizmning keng qanat jangyna mýmkindik berip otyr. Óitkeni Aughanstan jerinde esirtkini óndirip, eksporttaushylar kóbine terroristik jәne ekstremistik úiymdardyng ókilderi boluda. Sondyqtan esirtki saudasynan týsetin qarjy Aughanstandaghy túraqsyzdyqtyng qaynar kózderining biri dey alamyz. Sonday-aq, әlemdik iri esirtki saudalaushylary esirtkining tólemi retinde key-kezderi Ortalyq Aziyagha qaru-jaraq jóneltip otyrady. Sondyqtan búl toptar Aughanstan jerinde túraqsyzdyqtyng boluyna tikeley mýddelilik tanytyp otyr dey alamyz.

Álemdik esirtki saudasynyng damuyna memlekettik sheneunikterding de at salysyp otyrghanyn aitu kerek. Aughanstannan әlemning týkpik-týkpirine taralghangha deyin esirtki zattary kóptegen elderding shekarasyn basyp ótedi. Óitkeni, esirtki tasymalynyng 70 payyzy avtokólikter arqyldy, 20 payyzy poyyzdar arqyly, 10 payyzy әue joldary arqyly jýzege asyryluda. Tranzit elderde qauipsizdikti qamtamasyz etuge tiyisti arnauly qyzmetkerlerding kóbisi esirtki saudasyna kóz júmyp qarauda. Óitkeni sheber úiymdastyrylghan esirtki sauda jýiesi memlekettik qyzmetkerlerding kóbisimen sybaylasyp óz maqsattaryn jýzege asyryp otyr.

Esirtkimen kýreske әlem memleketteri bolyp júmylghanymen esirtki saudasynyng kólemi jyldan-jylgha artuda. 1999 jylghy mәlimetterge sәikes, Aughanstanda apiyndy geroynge ainaldyratyn 5 fabrika, jәne Badahshan, Jalalabad jәne Qúndyzda esirtki zattaryn tútynugha әzirleytin 75 laboratoriya júmys isteytindigi anyqtalghan bolatyn. Al tek qana Bishkekting ózinde apiyndy geroynge ainaldyratyn 36 laborotoriya anyqtalghan bolatyn. Tipti, Qandaghar aumaghynda arnayy esirtki birjasynyng júmys isteytini de belgili. Apiynnnan geroyn óndiretin әlemde 400 laborotoriya júmys isteude. Al keybir aqparattargha sәikes, jylyna Aughanstannan 3 myng tonnagha juyq taza geroyn alynatyn kórinedi. Eldegi esirtki alqaptarynyng kólemi jyl ótken sayyn artyp keledi. Mәselen, Aughanstannyng tek Gilimend oblysynda óndiriletin esirtki býkil Kolumbiyadan eksporttalatyn esirtkiden de kóp.

Qazirgi tanda әlemdik esirtki saudasynyng jyldyq tauar ainalymy shamamen 400 mlrd. AQSh dollaryn qúraydy. Onyng ishinde Aughanstannan eksporttalatyn apiyn jәne apiynnan óndiriletin geroynnyng ýlesi 100 mlrd. AQSh dollary. Aughanstan esirtkisi әlem elderine negizgi ýsh baghyt boyynsha tasymaldanady:

- Soltýstik baghyt. Búl Ortalyq Aziya elderi arqyly Reseyge, Resey arqyly Europagha tasymaldanatyn tranzit joly;

- Batys baghyt. Búl Iran men Týrkiya territoriyasy arqyly Europagha jetkiziletin jol. Búl baghyttyng Kavkazgha búrylyp, Resey territoriyasyna ótetin tarmaghy bar.

- Ontýstik baghyt. Búl Pәkistan territoriyasy arqyly әlemdik múhiytqa shygharylatyn jol.

Atalghan ýsh baghyttyng birinshisi arqyly esirtkining 60-70 payyzy tasymaldanatyn kórinedi. Búl bizding el ýshin de ýlken qater. Múnyng zardabyn kóbine qarapayym halyq tartuda. Osy kýnge deyin esirtkimen kýres maqsatynda kóptegen әskery operasiyalar ótkizilip keledi. Tәrkilengen esirtki kólemi alyp aisbergting tek bizge kórinetin bóligi ghana.  Shyn mәnisinde múnyng artynda esirtki saudasyn ómirlik kәsip qylushy alpauyt qylmystyq toptar túr.

Esirtki saudasymen kýresting taghy bir kemshin túsy - operasiyalardy jekelegen elder nemese belgili-bir úiymdar ghana ótkizip otyrady. Búl esirtki tranziytining operasiya ótkizushi aimaqty ainalyp ótuine negiz boluda. Sondyqtan Aughanstandy ainala jýieli týrde esirtki saudasymen kýresetin arnayy úiym qúru qajettigi bayqalady. Áriyne, eger búghan yqpaldy túlghalar niyetti bolsa.

«Abay-aqparat»

[1] Zelichenko A. «Istoriya Afganskoy narkoekspansiy 1990-h» http://nationalsecurity.ru/library/00035/00035afg_drugs6.htm

[2] Borishpoles K. «Narkotrafik sentralinoaziatskoy zony. Vyzovy boriby» // SentrAziya internet portaly, 27.05.2010