Aqyn Saranyng auyzyna «Kelgende Jiyenbaygha shyqpaydy ýnim...» dep sóz saldyrghan Áripshe bizde auyz ashyp eshqashan sóz etpeu ýshin «mәngilik tabu» salynghan «otarshyldyq qúldyghynyng ýsh qamyty» bar: biri – elimizdegi orys shirkeulerining Mәskeudegi Orys pravoslav shirkeuine emes, Konstantinopoli pravoslav shirkeuine qarauyn kótertpeushilik, ekinshisi – RF jasalghan orys tildi dublyajding el kinoteatrlarynan alastatylmauy jәne dublyajdyng baghyn jandyratyn teledidardaghy 50/50 ýlesining qayta qaralyp, 80/20-gha úlastyrylmauy, ýshinshisi – orys tildi mektepterding alash qúndylyghyn qadirleuge baghdar ústanghan aralas mektepke ainaldyrylmauy әm 10-11 synyptardyng tek qazaq tilinde oqytyluynyng jolgha qoyylmauy. Bizding әngimemiz búlardyng barlyghy jayly emes, tek kino men telearna jәne sayttardaghy dublyajgha qatysty.

Azattyq degenimizding bir qyry – jer men el iyesining eshkimge jaltaqtamay, әlemdik qúndylyqtargha mәdeny kontent arqyly óz ana tilinde qol jetkizui. Telehikaya salasynda esh kinәrәt joq. Muzyka salasyndaghy telearnalar tamasha damu ýstinde. Mәdeny kontentting ózge bir salasy – jyl sayyn audarylugha tiyis qazaqsha sheteldik filimder toptamasynyng tizbesi men últtyq kinosayttardyng joqtyghy últtyq ruhany damudyng ayaghyna túsau boluda. Osylaysha... Bar bәle sheteldik filimder toptamasyna kelip tireledi. Oghan qanday kedergiler jasalap jatyr?! Basty kedergi – orys tildi kinoprokat ajdahalyghy. «Osy bir kinoprokattyq tәueldilikten qútyludyng joly bar ma?» degen saualdargha el bolyp jauap izdeytin uaqyt keldi. Shet eldik filimderding oryssha dublyajy RF jasalyp, Ortalyq Aziyagha, onyng ishinde QR toqtausyz taralyp otyr. Ol ýshin Putin ýkimeti qoldan kelgen jenildikting bәrin jasauda. Biz nege ózge elden kelgen kinoónimge qosymsha salyq salmaymyz? Shet eldik kinoónim bolghandyqtan  biylet baghasyn aspangha sharyqtata nege kótermeymiz? Ne bireu qolymyzdy qagha ma? Kezinde әlemge tanymal orys rejisseri Stanislavskiy «Teatr kiyim ilgishten bastalady» degen bolatyn. Ózge elde audarylghan «Jat tildik» filimdi kórsetudi basqa bir tәuelsiz memleketining mәdeniyet salasynda dәstýrge ainaldyryp, basty oryngha qoishylyghy búrynghy imperiyalyq elding ózining bir kezdegi otaryna jasaghan neoiydeologiyalyq ekspansiyasy bolyp tabylady.  

«Qazaq tildiler kino kórmeydi» dep syltauratudyng esh keregi joq. Bizneske qazaqshalanghan kino payda әkelmeydi dep zar jylaugha da oryn joq. Qazaqsha dybystalumen birge oryssha subtirdi qatar paydalanugha bolady. Prokattyq kinony qazaqtandyru baghytynda ne istelip jatyr?  

“Ózinnen basta” jobasynyng ayasynda “Bolashaq” korporativ qory men “Meloman” kompaniyasynyng bastamasy negizinde belgili bir filimderdi qazaqshagha audaryp, dublyaj jasaudy qolgha aldy. “Ózinnen basta” jobasynyng jetekshisi Ayymgýl Orynbaevanyng aituynsha, “Bolashaq” qory qazirshe qazaqshagha 32-filim audarghan eken. Júrt birining auzyna biri týkirip qoyghanday filimning qazaqsha núsqasyn praym-taymgha qoy súranysqa qatysty degendi jarysa sóz etedi. Bir jylda 53-54 apta bar deytin bolsaq, onda 8 aidyng әr aptasyna bir filimnen keledi eken. Sonda jylyna 150-200 filimdi qazaqsha sóiletuge ne kedergi? Biznes pe, qazaq tildi júrt pa? 

IYә, dublyajgha kóp qaryjy ketedi. Biraq qos dauysty әm bir dauysty kadrlyq audarma bar ghoy, sonday-aq, eshbir dybystyq audarmasyz-aq, subtir arqyly qazaqshalaugha da bolady emes pe?

Qayta Qúru kezinde әlemdik kinojauharlaryn Aleksey Mihalyov, Dmitriy «Gobliyn» Puchkov t.b. orys patirottary ýy jaghdayynda kýnine ýsh-tórt filimnen audaru arqyly KSRO kinokórermenderine jetkizdi. Qyzyl Imperiya aumaghyndaghy qaptaghan beynesalondardyng iyeleri solardyng audarghan filimderi arqyly shash etekten payda tapty. Ol kezdegi ýikinostudiyalary óte qymbat túratyn. Al, qazir arnayy dublyaj jәne subtirlik kampbaghdarlamalary kez kelgen audarmagha beyim qazaqqa qol jetimdi. Tek sol audarghanyna memleket tarapynan qarjy tólenu ghana qalyp otyr. Jastar OK men VK-da ózderi audarghan telekino ónimderdi úsynuda. Olardyng búl patirottyghyn baghalap jatqan ne ýkimet, ne biznes joq. Bar qarjy esh kereksiz orys tildi BAQ men sayttargha audaryluda, ne bolmasa, eshkimge kereksiz til ýiretu ortalyqtaryna daraqylana shashyluda. Al, filim men telehikaya til ýiretuding bir amaly ekeni de eshkimning oiyna kirip shyqpaydy. Osy orys tildi BAQ ústaugha ketken memleket qarjysyn basy býtin qazaq dublyajyna júmsasa kóp nәrse býtindeler edi. Orys tildiler óz erkimen eshqashan bas súqpaytyn «Til ýiretu ortalyqtary» janynan qazaqsha dublyaj jasau bólimderin ashsa kim qoy deydi. 

Kezinde qazaq estradasy orys popmuzykasynyng qanjyghasynda ketedi degender boldy. Shyndyghynda qazaq әni ózining ekinshi tynysyn alyp, orys әnshilerinen aspasa kem týspeytindigin tanyta aldy. Kino salasyndaghy audarmany da ekige bóluge bolady. Ýy jaghdayynda bir ne qosar dauyspen audarylghan әm arnayy tehnikalyq ortalyqta istelingen dep. Qazir ózimizde ashylghan qaptap jatqan toy ortalyqtary memlekettik tapsyrma bolsa, kez kelgen filimindi bir kýn týgil bar-joghy 4 saghatta jәukemdey alady. 

Ártisterimizding dauystarynyng dybystyq qory bar siyaqty, Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng janynan kadrlyq jәne subtirlik audarma jasaytyn shaghyn shygharmashylyq birlestikter ashsa, onda aghylshyn, fransuz, kәris jәne qytay men ýndi filimderin tikeley audaratyn toptyng júmysyn qalamgerlerimiz redaksiyalay alu mýmkindigine ie bolar edi. 

Eng qúryghanda RF siyaqty RUSSKIJDUBLYAZH.RU siyaqty ALASHDUBLYAZH.KZ cayty dýniyege kelse, núr ýstine núr bolar edi-au. Ázirshe qarjy kóp ketpeytin aghylshyn, qytay, kәris, japon jәne europa tilderinen kadrlyq jәne subtirlik audarma jasaytyn shaghyn shygharmashylyq birlestikterdi qúrushylargha memlekettik qoldau kerek. 

Qazaqfilim tarapynan kóp qarjy ketetin dublyajdy әzirshe bir dauysty әm qos dauysty kadrlyqpen almastyrudy ómir tәjiriybesine engizetin bolsaq, olar Jazushylar Odaghy tarapynan qúrylghan kinosayttargha ornalastyrylsa, kóp nәrseden útar edik. Bir nemese qos dauysty dublyajdy jolgha qoyyp alghan son, Qazaqfilimdik kóp dauysty sapaly dublyajgha irkilmey kóshuge bolady. Orys tildi kinonyng býgingi ýstemdiginen qútyludyng kelesi joly, shet tilderin oqyp jatqan student jastardy qatystyryp, dybystyq audarma jasamay taza subtir arqyly júrtqa úsynu. Ári Resey kinoprokatymen birjola atqúiryghyn ýzisu kerek. 

Orystildiler әlemdik túsaukeserlerding jiyendik núsqasyn ol bolghangha deyin qaraqshy sayttardan kórip alady. Bar mәsele qazaq prokatyna memlekettik baqylaudyng bolmauynan tuyndap otyr. 

«Orystildiler bәri qazaqshalansa kóre almay qalady» degen bayshykeshterge «qazaqsha dybystalghan filimderge oryssha subtir engizu arqyly dýniyeni yn-shynsyz sheshe alamyz» dep nyq jauap beruge bolady. Týrik jәne kәris serialdary otandyq telearnalarymzda orys tildi qazaq kórermenderine subtir arqyly úsynylyp jýr emes pe? Elimizde oryn alyp otyrghan osy bir tamasha is-tәjiriybeden nege qashamyz? Álemdik, qúrylyqtyq jәne aimaqtyq túsaukeserlerdi qazaqsha kórsetu ýshin 2020 jyldan bastap mәdeniyet minstrligi iri kinokomanpiyalarymen shartqa otyrugha kirisui kerek-aq. Búghan qazaq tildi júrtshylyq mýddeli. Tek biylik qyryn qaramasa boldy!?

Siz búghan qalay qaraysyz alash kórermeni!? 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz