Dospambet, Mahambetterden keyin qazaqtyng ór ruhyn úrys dalasynda jýrse de alasartpay jalpaq jahangha pash etken aqyn - Qasym Amanjolov bolatyn. «Qolymda nayza, shaghylyp aigha...». Búl joldardyng iyesin kim, qalay aitsa da tútas aghzasy bostandyqty ansaytyn әuelgi ruhtan ajyrata almas edi. Kók pen jerding arasyn titiretken ekinshi dýniyejýzilik soghysta Qasymmen maydandas bolghan Izgilik aqsaqaldy aqyn mereytoyyna oray súhbattasugha shaqyrghan edik. Toqsangha tayap, tobyqtay shal bolsa da Qasym turaly tandy tangha jalghap, әngimening mayyn tamyzatyn qart jauyngerding syr sandyghynda jatqan dýniyening qadirine, әi, jete alar ma ekenbiz...

- Ekinshi dýniyejýzilik soghysta maydan shebinde Qasym Amanjolovpen birge bolypsyz. Ángimeni sol etikpen su keshken kezenizden bastasanyz...

Dospambet, Mahambetterden keyin qazaqtyng ór ruhyn úrys dalasynda jýrse de alasartpay jalpaq jahangha pash etken aqyn - Qasym Amanjolov bolatyn. «Qolymda nayza, shaghylyp aigha...». Búl joldardyng iyesin kim, qalay aitsa da tútas aghzasy bostandyqty ansaytyn әuelgi ruhtan ajyrata almas edi. Kók pen jerding arasyn titiretken ekinshi dýniyejýzilik soghysta Qasymmen maydandas bolghan Izgilik aqsaqaldy aqyn mereytoyyna oray súhbattasugha shaqyrghan edik. Toqsangha tayap, tobyqtay shal bolsa da Qasym turaly tandy tangha jalghap, әngimening mayyn tamyzatyn qart jauyngerding syr sandyghynda jatqan dýniyening qadirine, әi, jete alar ma ekenbiz...

- Ekinshi dýniyejýzilik soghysta maydan shebinde Qasym Amanjolovpen birge bolypsyz. Ángimeni sol etikpen su keshken kezenizden bastasanyz...

- 1943 jyly Qasym Amanjolov Bryanskiy maydanyna bizding әskery bólimge keldi. Men ol kezde Aqyn qasymdy bilmeytinmin. Ózim batalion komandiry bolatynmyn. Bizding diviziyanyng sayasy bólimining bastyghy meni shaqyryp: «Mynau Qasym Amanjolov degen qazaqtyng ýlken aqyny, jay adam emes»,- dep tanystyrdy. Sodan bastap Qasym ekeumiz jany jaqyn, syrlas, dos bolyp kettik. Birge jatyp, birge túryp, tamaqty da birge ishetinbiz. Biraz uaqyttan song Qasekeng bizding maydanda shyghatyn «Boy za rodinu» degen gazette tilshilik qyzymet atqardy. Leningradtan kelgen Aleksandr Kersh degen jazushy jigit (menen ýlken, Qasymnan kishi) bar edi, sol ýsheumizding júbymyz jazylmaytyn. Qasym ekeumizden «qazaqsha ýirenem» dep talaptanyp jýretin Aleksandrymyzdyng tili «balyq» degen sózge ghana kele qalatyn da, ýirengen basqa sózin tez-aq esinen shygharyp alatyn. Óitsek ózi de balyq pisiruding mamany eken. Qasym ekeumizdi qarq qyp tastaytyn... Ol kezde diviziyada jinalys bolsa aldymen jauyngerlerding jaghdayy súralatyn.  «Uaqytymen tamaqtanyp jýr me, densaulyq jaghdaylary qalay, basshylar tarapynan boqtyq sóz estigen jauynger bar ma?» - degen mәseleler qatang tekserilip, jasyryn baqylaytyn adamdar jýretin. Memleket tarapynan jasalyp jatqan búnday qamqorlyqtar sarbazdardy da otan ýshin kýresuge jigerlendiretin. Adamnyng memleket ýshin asa qymbat qúndylyq ekendigi sәt sayyn eskertilip otyratyn. Qazir biz sol qasiyetten aiyrylyp qaldyq. Memleketting adamda, adamnyng memlekette sharuasy joq siyaqty, beyghambyz. Búl - óte qauypty dert...

- Nәzik jandy aqyngha soghys qalay әser etti?

- Qasymmen talay shayqasta birge bolyp, tolarsaqtan qan keshken auyr kýnderdi birge ótkizdik. Soghys ol - tóbeles emes. Adamzat tarihynyng paraghyna jazylatyn eng auyr qaraly kýn. Adam balasynyng soghyssyz ótken kezenderi tym az. Songhy alty myng jyldyng ishinde jeti milliard adamnyng basyn jútqan irili-úsaqty on bes myng soghys bolyp ótipti. Úly Otan soghysynda Kenes ýkimeti 26 millionnan astam adamnan aiyryldy. Qasiret emey ne? Jany nәzik aqyndy qoyyp, bylayghy júrttyng tóbe qúiqasy shymyrlaytyn jaghday emes dep aita alasyng ba? Soghystyng aty soghys. Ol zýlmәttan qoryqpaytyn adam joq. Biraq Qasekenning ýreylenip, jaughan oqtan taysaqtap, bas amandyghynyng qamyn kýittegen kezin kórgen emespin. Batyr jigit bolatyn. Men ony ótirik maqtap otyrghanym joq. Saptastarynyng oqqa úshqanyn kórgende, әriyne, janyng auyryp, kýizeletining ras. Qasymda onday kezde qatty egilip ketetin de, biraq boyyn tez jinap alatyn. Soghys ta adamdy soghan tәrbiyeleydi. Sen atpasan, ol atady...

Qasym aqyn betin-jýzing demey, ekpindep, ýlken temperamentpen sóileytin adam edi. Bir kýni partiya jinalysynda minberge shyghyp: «Qúrmetti partiya mýsheleri, sayasy qyzymetkerler! Senderding oryndaryng peshting týbi, jyly-júmsaq jerler emes. Senderding oryndaryng shayqastyng qiyan-keski, ómir men ólimning arpalysqan jeri boluy kerek. Sonda ghana sender jauyngerlerge ýlgi bola alasyndar. Sonda ghana sender eli men jeri ýshin ayanbay shayqasatyn jauynger tәrbiyeley alasyndar»,- dep jalyndy sózin aitty. Býkil jauyngerler du qolshapalaqtap «qazaqtyng órt aqyny» dep Qasymdy basyna kóterip әketti. Ózi bir Áruaqty adam edi ghoy. Sol it basyna bermeytin auyr kýnderde Qasymnyng qabaghyn shytyp; «sharshadym, qinaldym» degenin estimedim. «Saq eter sanyna tiyip, saqsyry qangha tolsa da» saghy synbaghan Qasym edi. «Qyryq jyl qyrghyn bolsa da, ajaldy óledi» deydi qazaq. Ekeumizde maydan shebinen aman oraldyq.

- Dauylpaz aqynnyng maydan shebinde taralghan, keyin jinaqtaryna enbey qalghan jyrlary bar ma?

- Ol jaghyn anyq bilmedim. Soghysta jýrip jazghandarynyng bәrin maghan kórsetken joq. Maydan shebinde oqyp berip jýretin ólenderi keyingi jinaqtarynda negizinen bar. Soghystan qaytyp kelgen song bir kýni maghan telefon soghyp: «Izgilik, saghan óleng arnadym. Soghysta bizge bolghan, halyqqa jasaghan jaqsy qyzymetindi tolghadym. Saghan ýlken rahmet! »,- dedi. Ol shumaqtar da jinaqta bar. Mening biletinim sol.

- Soghystan keyin aralasyp túrdynyzdar ma?

- Soghys bituge eki ay qalghanda Qasym elge qaytty. Óitkeni bir jaghynan ókpe auyruy qyssa, bir jaghynan Qazaqstan Jazushylar odaghynyng shaqyrtuy da keldi. Soghystan keyin ekeumiz eki jaqqa kettik. 1947 jyly men Mәskeude MGU-de oqyp jýrgen kezde Qasekenmen qapiyada úshyrasyp qaldym. Ýstinde qara palito, qolynda papkisi bar Qasym aldymnan shygha kelgende zaryghyp kezdesken adamdarda ghana bolatyn, asa bir saghynyshpen amandasyp, qúshaghymyz aiqasty. Bir-birimizdi bek qimastyghymyzdy janarymyz aityp túr. Esendesip bolghan song jaylap restrongha bettedik. Restrongha kire beriste bir súlu әiel alma satyp túr eken. Bizdi kórdi de: «Alma alynyzdar, qyzyl alma, tәtti alma!»,- dep sonymyzdan qalmay erip aldy. Men Qasymgha qaljyndap: «Sizdi tanidy-au deymin»,- dep em, arqamnan qaghyp, balasha mәz boldy. «Onyng kóz qúrtyn oyatqan qara palitonyng qúdireti ghoy. Ne de bolsa aqshaly adam dep oilap qaldy. Oghan da shýkir!» - dedi. Restrongha kirip, tamaqqa tapsyrys berdik te, elu-elu gramnan araq ishtik. Ózi kóp ishpeytin. Ony-múny әngimelesip otyrghan kezde Qasym: «Seni Múhtar aghanmen (Áuezovpen) tanystyrayyn»,- dep bir quantyp tastady. Uaqytty sozbay Áuezov jatqan qonaqýige zvondady. «Erteng týske tayap 11-de kelinder» degen jauap aldyq. Erteng bolatyn sabaqtyng jayyn oilap: «Býgin qabyldasa jaqsy bolar edi»,- dep Qasekene qarasam, jýzi jaynap: «E,e,e... onday ýlken adammen jyldap kýtip jolyqsang da zor ghaniybet qoy. Býgin «Abay» epopiyasy jayynda orystyng súlu kelinshegine súqbat berip otyr. Qoly tiymeydi», - dedi.

Ertesi saghat 11-de bizdi Áuezov qabyldady. Qonaqýiding ýshinshi qabatyna ornalasypty. Ádemi kiyingen, sonday kirpiyaz adam eken. Qasym meni tanystyra jóneldi. «Múha, mynau mening maydanda birge bolghan Izgilik degen inim. Osynda MGU-de oqidy. Sizge sәlem bereyin dep arnayy keldi». Múhang maghan bir qarap qoydy da, әngimeni ózi jalghastyrdy. «Men Leningradta oqydym. Ol kezde Shyghystan kelip oqityn adamdar biren-saran ghana adam bolatyn. Shyghystan kelgen azamattargha qamqorlyq, jaghday jasandar. Olar bizge qonaq. Ashtyq zamanda tarlyq kórgen elding әuleti». Osy tústa esik qaghyp, bir qyz kirdi. Sәlemdestik. Múhannyng Lәilә degen qyzy. Qasym tanys eken. Men de tanystym. Lәilә sәl otyryp, qoshtasyp, shyghyp ketken son, Múhang әngimening auanyn Qasymgha búrdy. «Qasym! Erteng senimenen Ázerbayjannyng Respublikalyq radio komiytetining bir jurnalist әieli sóilespek. Nizamiyding toyyna baylanysty súhbat almaqshy. Men sening atyndy atadym. Onymen sóileskende ózindi dúrys ústap otyr, qúday atqan (Áuezovtyng eng qatty aitqandaghy sózi sol edi)!» - dedi. Qasym: «Ústaymyn ghoy, Ústaymyn ghoy», - dep Múhana kýle qarady. Biz de Múhanmen qoshtasyp, syrtqa shyqqan song Qasymgha saualdy tótesinen qoydym. «Ýlken kisi nege ózindi ústa dep sonsha qadaghalady?». Qasekeng taghy bir kýlip aldy da: «Oy, Izgilik bauyrym! Mening súlu әielderdi kórgende salmaghym jenildep ketetinin sen әli bilmeydi ekensing ghoy. Áy, inim-ay...», - dep iyghymnan qaqty...

- «Túlymshaghyn tógiltip, arudy sýigen» tabighaty bólek edi deysiz ghoy...

- Qasekenning soghysqa ketuine de «býldirshin kózin sýzip, buyrshyn búidasyn ýzgen» tabighaty sebep bolghanyn ózi de aityp edi. Men de bilgim kelgen sol jaygha saual tastagham. «Qaseke, bizdi soghysqa student bop jýrgen kezimizde qolymyzgha myltyq berip, qan maydangha aldy da jóneldi. Búl týsinikti jayt. Siz ol kezde júrtqa mәlim bop qalghan aqyn ediniz. Kez-kelgen aqyn-jazushydan abyroyynyz kem emes edi. Nege sizdi ghana soghysqa jiberdi?». Qasekeng әdetinshe bir kýlip alyp: « Ýstimnen qyz-kelinshektermen dúrys qydyrmadyng degen domalaq aryz týsken song meni armiyagha әketti. Ary qaray súrapyl soghysty ózinmen birge ótkizdim ghoy, bauyrym!»,- dedi. Mine mening maydanda Qasekenmen birge bolghan kýnderim osy.

- Soghystan keyin de birtuar Qasym mandayyna jazylghan sortang taghdyrdyng kermegin qatty tatqan-au...

- Ol ózi basqa aqyn-jazushylar siyaqty bireuge baryp jaghynudy, jalpaqtaudy bilmeytin. Óte turashyl, tik minezdi, әdiletti adam bolatyn. Qay zamanda da pysyqtardyng asyghy alshysynan týsedi emes pe. Áytpese Qasym kim edi? Qatardaghy qalam tartqandardyng bireui emes edi ghoy. Qaytys bolarynan bir jyl búryn ghana baspana aldy. Maghan ýnemi oqyp beretin bir shumaq óleni bar edi.

Jigitting kórdik jýirik, shabanyn da,

Yapyr-ay, bir shaba almay qalamyn ba?

Ýstimnen qara palto týspey qoydy,

Súr jagha, kók bórikting zamanynda.

Mine, men biletin Qasymnyng taghdyry osylay ótti.

- Habarynyz bar shyghar, aqynnyng jýz jyldyq mereytoyy óteyin dep jatyr...

- IYә. Estip jatyrmyn. Toy degen ne? Iship jep, oinap-kýlip qaytasyn. Eng bastysy el tizginin ústaghan azamattar aqynnyng artynda qalghan úryq-júraghatyn izdep tauyp, joghyn joqtasyp, jyrtyghyn býtindesse, ruhqa taghzym degen sol bolar edi. Qyzdary әli bayaghydaghy jaman ýide túryp jatyr. Túrmystary da onsha emes. Osyny oilaghanymyz jón. Respublika kóleminde atalyp óteyin dep otyrghan búl sharanyng Qasym úrpaqtaryna sәl de bolsa sharapaty tiyse, aqynnyng ruhy da bir auynap týser edi. Atasyna kórsete almaghan jaqsylyghymyzdy, botasyna kórsetsek biraz ókinishting orny tolar. Áytpese, qyzyl sózdi sapyryp, Dulat aitpaqshy «sózim bar da, kózim joq» bolyp tarqasqannan ne qayyr?..

- Syr-súhbatynyzgha rahmet!

Súhbattasqan Yrysbek Dәbey

"Abay-aqparat"