دوسپامبەت، ماحامبەتتەردەن كەيىن قازاقتىڭ ءور رۋحىن ۇرىس دالاسىندا جۇرسە دە الاسارتپاي جالپاق جاھانعا پاش ەتكەن اقىن - قاسىم امانجولوۆ بولاتىن. «قولىمدا نايزا، شاعىلىپ ايعا...». بۇل جولداردىڭ يەسىن كىم، قالاي ايتسا دا تۇتاس اعزاسى بوستاندىقتى اڭسايتىن اۋەلگى رۋحتان اجىراتا الماس ەدى. كوك پەن جەردىڭ اراسىن تىتىرەتكەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قاسىممەن مايدانداس بولعان ىزگىلىك اقساقالدى اقىن مەرەيتويىنا وراي سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان ەدىك. توقسانعا تاياپ، توبىقتاي شال بولسا دا قاسىم تۋرالى تاڭدى تاڭعا جالعاپ، اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزاتىن قارت جاۋىنگەردىڭ سىر ساندىعىندا جاتقان دۇنيەنىڭ قادىرىنە، ءاي، جەتە الار ما ەكەنبىز...

- ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا مايدان شەبىندە قاسىم امانجولوۆپەن بىرگە بولىپسىز. اڭگىمەنى سول ەتىكپەن سۋ كەشكەن كەزەڭىزدەن باستاساڭىز...

دوسپامبەت، ماحامبەتتەردەن كەيىن قازاقتىڭ ءور رۋحىن ۇرىس دالاسىندا جۇرسە دە الاسارتپاي جالپاق جاھانعا پاش ەتكەن اقىن - قاسىم امانجولوۆ بولاتىن. «قولىمدا نايزا، شاعىلىپ ايعا...». بۇل جولداردىڭ يەسىن كىم، قالاي ايتسا دا تۇتاس اعزاسى بوستاندىقتى اڭسايتىن اۋەلگى رۋحتان اجىراتا الماس ەدى. كوك پەن جەردىڭ اراسىن تىتىرەتكەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قاسىممەن مايدانداس بولعان ىزگىلىك اقساقالدى اقىن مەرەيتويىنا وراي سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان ەدىك. توقسانعا تاياپ، توبىقتاي شال بولسا دا قاسىم تۋرالى تاڭدى تاڭعا جالعاپ، اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزاتىن قارت جاۋىنگەردىڭ سىر ساندىعىندا جاتقان دۇنيەنىڭ قادىرىنە، ءاي، جەتە الار ما ەكەنبىز...

- ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا مايدان شەبىندە قاسىم امانجولوۆپەن بىرگە بولىپسىز. اڭگىمەنى سول ەتىكپەن سۋ كەشكەن كەزەڭىزدەن باستاساڭىز...

- 1943 جىلى قاسىم امانجولوۆ بريانسكي مايدانىنا ءبىزدىڭ اسكەري بولىمگە كەلدى. مەن ول كەزدە اقىن قاسىمدى بىلمەيتىنمىن. ءوزىم باتالون كومانديرى بولاتىنمىن. ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى مەنى شاقىرىپ: «مىناۋ قاسىم امانجولوۆ دەگەن قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى، جاي ادام ەمەس»،- دەپ تانىستىردى. سودان باستاپ قاسىم ەكەۋمىز جانى جاقىن، سىرلاس، دوس بولىپ كەتتىك. بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇرىپ، تاماقتى دا بىرگە ىشەتىنبىز. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قاسەكەڭ ءبىزدىڭ مايداندا شىعاتىن «بوي زا رودينۋ» دەگەن گازەتتە تىلشىلىك قىزىمەت اتقاردى. لەنينگرادتان كەلگەن الەكساندر كەرش دەگەن جازۋشى جىگىت (مەنەن ۇلكەن، قاسىمنان كىشى) بار ەدى، سول ۇشەۋمىزدىڭ جۇبىمىز جازىلمايتىن. قاسىم ەكەۋمىزدەن «قازاقشا ۇيرەنەم» دەپ تالاپتانىپ جۇرەتىن الەكساندرىمىزدىڭ ءتىلى «بالىق» دەگەن سوزگە عانا كەلە قالاتىن دا، ۇيرەنگەن باسقا ءسوزىن تەز-اق ەسىنەن شىعارىپ الاتىن. ويتسەك ءوزى دە بالىق ءپىسىرۋدىڭ مامانى ەكەن. قاسىم ەكەۋمىزدى قارق قىپ تاستايتىن... ول كەزدە ديۆيزيادا جينالىس بولسا الدىمەن جاۋىنگەرلەردىڭ جاعدايى سۇرالاتىن.  «ۋاقىتىمەن تاماقتانىپ ءجۇر مە، دەنساۋلىق جاعدايلارى قالاي، باسشىلار تاراپىنان بوقتىق ءسوز ەستىگەن جاۋىنگەر بار ما؟» - دەگەن ماسەلەلەر قاتاڭ تەكسەرىلىپ، جاسىرىن باقىلايتىن ادامدار جۇرەتىن. مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان بۇنداي قامقورلىقتار ساربازداردى دا وتان ءۇشىن كۇرەسۋگە جىگەرلەندىرەتىن. ادامنىڭ مەملەكەت ءۇشىن اسا قىمبات قۇندىلىق ەكەندىگى ءسات سايىن ەسكەرتىلىپ وتىراتىن. قازىر ءبىز سول قاسيەتتەن ايىرىلىپ قالدىق. مەملەكەتتىڭ ادامدا، ادامنىڭ مەملەكەتتە شارۋاسى جوق سياقتى، بەيعامبىز. بۇل - وتە قاۋىپتى دەرت...

- نازىك جاندى اقىنعا سوعىس قالاي اسەر ەتتى؟

- قاسىممەن تالاي شايقاستا بىرگە بولىپ، تولارساقتان قان كەشكەن اۋىر كۇندەردى بىرگە وتكىزدىك. سوعىس ول - توبەلەس ەمەس. ادامزات تاريحىنىڭ پاراعىنا جازىلاتىن ەڭ اۋىر قارالى كۇن. ادام بالاسىنىڭ سوعىسسىز وتكەن كەزەڭدەرى تىم از. سوڭعى التى مىڭ جىلدىڭ ىشىندە جەتى ميلليارد ادامنىڭ باسىن جۇتقان ءىرىلى-ۇساقتى ون بەس مىڭ سوعىس بولىپ ءوتىپتى. ۇلى وتان سوعىسىندا كەڭەس ۇكىمەتى 26 ميلليوننان استام ادامنان ايىرىلدى. قاسىرەت ەمەي نە؟ جانى نازىك اقىندى قويىپ، بىلايعى جۇرتتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايتىن جاعداي ەمەس دەپ ايتا الاسىڭ با؟ سوعىستىڭ اتى سوعىس. ول ءزۇلماتتان قورىقپايتىن ادام جوق. بىراق قاسەكەڭنىڭ ۇرەيلەنىپ، جاۋعان وقتان تايساقتاپ، باس اماندىعىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن كەزىن كورگەن ەمەسپىن. باتىر جىگىت بولاتىن. مەن ونى وتىرىك ماقتاپ وتىرعانىم جوق. ساپتاستارىنىڭ وققا ۇشقانىن كورگەندە، ارينە، جانىڭ اۋىرىپ، كۇيزەلەتىنىڭ راس. قاسىمدا ونداي كەزدە قاتتى ەگىلىپ كەتەتىن دە، بىراق بويىن تەز جيناپ الاتىن. سوعىس تا ادامدى سوعان تاربيەلەيدى. سەن اتپاساڭ، ول اتادى...

قاسىم اقىن بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي، ەكپىندەپ، ۇلكەن تەمپەرامەنتپەن سويلەيتىن ادام ەدى. ءبىر كۇنى پارتيا جينالىسىندا مىنبەرگە شىعىپ: «قۇرمەتتى پارتيا مۇشەلەرى، ساياسي قىزىمەتكەرلەر! سەندەردىڭ ورىندارىڭ پەشتىڭ ءتۇبى، جىلى-جۇمساق جەرلەر ەمەس. سەندەردىڭ ورىندارىڭ شايقاستىڭ قيان-كەسكى، ءومىر مەن ءولىمنىڭ ارپالىسقان جەرى بولۋى كەرەك. سوندا عانا سەندەر جاۋىنگەرلەرگە ۇلگى بولا الاسىڭدار. سوندا عانا سەندەر ەلى مەن جەرى ءۇشىن ايانباي شايقاساتىن جاۋىنگەر تاربيەلەي الاسىڭدار»،- دەپ جالىندى ءسوزىن ايتتى. بۇكىل جاۋىنگەرلەر دۋ قولشاپالاقتاپ «قازاقتىڭ ءورت اقىنى» دەپ قاسىمدى باسىنا كوتەرىپ اكەتتى. ءوزى ءبىر ارۋاقتى ادام ەدى عوي. سول يت باسىنا بەرمەيتىن اۋىر كۇندەردە قاسىمنىڭ قاباعىن شىتىپ; «شارشادىم، قينالدىم» دەگەنىن ەستىمەدىم. «ساق ەتەر سانىنا ءتيىپ، ساقسىرى قانعا تولسا دا» ساعى سىنباعان قاسىم ەدى. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەيدى قازاق. ەكەۋمىزدە مايدان شەبىنەن امان ورالدىق.

- داۋىلپاز اقىننىڭ مايدان شەبىندە تارالعان، كەيىن جيناقتارىنا ەنبەي قالعان جىرلارى بار ما؟

- ول جاعىن انىق بىلمەدىم. سوعىستا ءجۇرىپ جازعاندارىنىڭ ءبارىن ماعان كورسەتكەن جوق. مايدان شەبىندە وقىپ بەرىپ جۇرەتىن ولەڭدەرى كەيىنگى جيناقتارىندا نەگىزىنەن بار. سوعىستان قايتىپ كەلگەن سوڭ ءبىر كۇنى ماعان تەلەفون سوعىپ: «ىزگىلىك، ساعان ولەڭ ارنادىم. سوعىستا بىزگە بولعان، حالىققا جاساعان جاقسى قىزىمەتىڭدى تولعادىم. ساعان ۇلكەن راحمەت! »،- دەدى. ول شۋماقتار دا جيناقتا بار. مەنىڭ بىلەتىنىم سول.

- سوعىستان كەيىن ارالاسىپ تۇردىڭىزدار ما؟

- سوعىس بىتۋگە ەكى اي قالعاندا قاسىم ەلگە قايتتى. ويتكەنى ءبىر جاعىنان وكپە اۋىرۋى قىسسا، ءبىر جاعىنان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ شاقىرتۋى دا كەلدى. سوعىستان كەيىن ەكەۋمىز ەكى جاققا كەتتىك. 1947 جىلى مەن ماسكەۋدە مگۋ-دە وقىپ جۇرگەن كەزدە قاسەكەڭمەن قاپيادا ۇشىراسىپ قالدىم. ۇستىندە قارا پالتو، قولىندا پاپكىسى بار قاسىم الدىمنان شىعا كەلگەندە زارىعىپ كەزدەسكەن ادامداردا عانا بولاتىن، اسا ءبىر ساعىنىشپەن امانداسىپ، قۇشاعىمىز ايقاستى. ءبىر-ءبىرىمىزدى بەك قيماستىعىمىزدى جانارىمىز ايتىپ تۇر. ەسەندەسىپ بولعان سوڭ جايلاپ رەسترونعا بەتتەدىك. رەسترونعا كىرە بەرىستە ءبىر سۇلۋ ايەل الما ساتىپ تۇر ەكەن. ءبىزدى كوردى دە: «الما الىڭىزدار، قىزىل الما، ءتاتتى الما!»،- دەپ سوڭىمىزدان قالماي ەرىپ الدى. مەن قاسىمعا قالجىڭداپ: «ءسىزدى تانيدى-اۋ دەيمىن»،- دەپ ەم، ارقامنان قاعىپ، بالاشا ءماز بولدى. «ونىڭ كوز قۇرتىن وياتقان قارا پالتونىڭ قۇدىرەتى عوي. نە دە بولسا اقشالى ادام دەپ ويلاپ قالدى. وعان دا شۇكىر!» - دەدى. رەسترونعا كىرىپ، تاماققا تاپسىرىس بەردىك تە، ەلۋ-ەلۋ گرامنان اراق ىشتىك. ءوزى كوپ ىشپەيتىن. ونى-مۇنى اڭگىمەلەسىپ وتىرعان كەزدە قاسىم: «سەنى مۇحتار اعاڭمەن (اۋەزوۆپەن) تانىستىرايىن»،- دەپ ءبىر قۋانتىپ تاستادى. ۋاقىتتى سوزباي اۋەزوۆ جاتقان قوناقۇيگە زۆوندادى. «ەرتەڭ تۇسكە تاياپ 11-دە كەلىڭدەر» دەگەن جاۋاپ الدىق. ەرتەڭ بولاتىن ساباقتىڭ جايىن ويلاپ: «بۇگىن قابىلداسا جاقسى بولار ەدى»،- دەپ قاسەكەڭە قاراسام، ءجۇزى جايناپ: «ە،ە،ە... ونداي ۇلكەن اداممەن جىلداپ كۇتىپ جولىقساڭ دا زور عانيبەت قوي. بۇگىن «اباي» ەپوپياسى جايىندا ورىستىڭ سۇلۋ كەلىنشەگىنە سۇقبات بەرىپ وتىر. قولى تيمەيدى»، - دەدى.

ەرتەسى ساعات 11-دە ءبىزدى اۋەزوۆ قابىلدادى. قوناقۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا ورنالاسىپتى. ادەمى كيىنگەن، سونداي كىرپياز ادام ەكەن. قاسىم مەنى تانىستىرا جونەلدى. «مۇحا، مىناۋ مەنىڭ مايداندا بىرگە بولعان ىزگىلىك دەگەن ءىنىم. وسىندا مگۋ-دە وقيدى. سىزگە سالەم بەرەيىن دەپ ارنايى كەلدى». مۇحاڭ ماعان ءبىر قاراپ قويدى دا، اڭگىمەنى ءوزى جالعاستىردى. «مەن لەنينگرادتا وقىدىم. ول كەزدە شىعىستان كەلىپ وقيتىن ادامدار بىرەن-ساران عانا ادام بولاتىن. شىعىستان كەلگەن ازاماتتارعا قامقورلىق، جاعداي جاساڭدار. ولار بىزگە قوناق. اشتىق زاماندا تارلىق كورگەن ەلدىڭ اۋلەتى». وسى تۇستا ەسىك قاعىپ، ءبىر قىز كىردى. سالەمدەستىك. مۇحاڭنىڭ ءلايلا دەگەن قىزى. قاسىم تانىس ەكەن. مەن دە تانىستىم. ءلايلا ءسال وتىرىپ، قوشتاسىپ، شىعىپ كەتكەن سوڭ، مۇحاڭ اڭگىمەنىڭ اۋانىن قاسىمعا بۇردى. «قاسىم! ەرتەڭ سەنىمەنەن ازەربايجاننىڭ رەسپۋبليكالىق راديو كوميتەتىنىڭ ءبىر جۋرناليست ايەلى سويلەسپەك. ءنيزاميدىڭ تويىنا بايلانىستى سۇحبات الماقشى. مەن سەنىڭ اتىڭدى اتادىم. ونىمەن سويلەسكەندە ءوزىڭدى دۇرىس ۇستاپ وتىر، قۇداي اتقان (اۋەزوۆتىڭ ەڭ قاتتى ايتقانداعى ءسوزى سول ەدى)!» - دەدى. قاسىم: «ۇستايمىن عوي، ۇستايمىن عوي»، - دەپ مۇحاڭا كۇلە قارادى. ءبىز دە مۇحاڭمەن قوشتاسىپ، سىرتقا شىققان سوڭ قاسىمعا ساۋالدى توتەسىنەن قويدىم. «ۇلكەن كىسى نەگە ءوزىڭدى ۇستا دەپ سونشا قاداعالادى؟». قاسەكەڭ تاعى ءبىر كۇلىپ الدى دا: «وي، ىزگىلىك باۋىرىم! مەنىڭ سۇلۋ ايەلدەردى كورگەندە سالماعىم جەڭىلدەپ كەتەتىنىن سەن ءالى بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. ءاي، ءىنىم-اي...»، - دەپ يىعىمنان قاقتى...

- «تۇلىمشاعىن توگىلتىپ، ارۋدى سۇيگەن» تابيعاتى بولەك ەدى دەيسىز عوي...

- قاسەكەڭنىڭ سوعىسقا كەتۋىنە دە «ءبۇلدىرشىن كوزىن ءسۇزىپ، بۋىرشىن بۇيداسىن ۇزگەن» تابيعاتى سەبەپ بولعانىن ءوزى دە ايتىپ ەدى. مەن دە بىلگىم كەلگەن سول جايعا ساۋال تاستاعام. «قاسەكە، ءبىزدى سوعىسقا ستۋدەنت بوپ جۇرگەن كەزىمىزدە قولىمىزعا مىلتىق بەرىپ، قان مايدانعا الدى دا جونەلدى. بۇل تۇسىنىكتى جايت. ءسىز ول كەزدە جۇرتقا ءمالىم بوپ قالعان اقىن ەدىڭىز. كەز-كەلگەن اقىن-جازۋشىدان ابىرويىڭىز كەم ەمەس ەدى. نەگە ءسىزدى عانا سوعىسقا جىبەردى؟». قاسەكەڭ ادەتىنشە ءبىر كۇلىپ الىپ: « ۇستىمنەن قىز-كەلىنشەكتەرمەن دۇرىس قىدىرمادىڭ دەگەن دومالاق ارىز تۇسكەن سوڭ مەنى ارمياعا اكەتتى. ارى قاراي سۇراپىل سوعىستى وزىڭمەن بىرگە وتكىزدىم عوي، باۋىرىم!»،- دەدى. مىنە مەنىڭ مايداندا قاسەكەڭمەن بىرگە بولعان كۇندەرىم وسى.

- سوعىستان كەيىن دە ءبىرتۋار قاسىم ماڭدايىنا جازىلعان سورتاڭ تاعدىردىڭ كەرمەگىن قاتتى تاتقان-اۋ...

- ول ءوزى باسقا اقىن-جازۋشىلار سياقتى بىرەۋگە بارىپ جاعىنۋدى، جالپاقتاۋدى بىلمەيتىن. وتە تۋراشىل، تىك مىنەزدى، ادىلەتتى ادام بولاتىن. قاي زاماندا دا پىسىقتاردىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەدى ەمەس پە. ايتپەسە قاسىم كىم ەدى؟ قاتارداعى قالام تارتقانداردىڭ بىرەۋى ەمەس ەدى عوي. قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن عانا باسپانا الدى. ماعان ۇنەمى وقىپ بەرەتىن ءبىر شۋماق ولەڭى بار ەدى.

جىگىتتىڭ كوردىك جۇيرىك، شابانىن دا،

ياپىر-اي، ءبىر شابا الماي قالامىن با؟

ۇستىمنەن قارا پالتو تۇسپەي قويدى،

سۇر جاعا، كوك بورىكتىڭ زامانىندا.

مىنە، مەن بىلەتىن قاسىمنىڭ تاعدىرى وسىلاي ءوتتى.

- حابارىڭىز بار شىعار، اقىننىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى وتەيىن دەپ جاتىر...

- ءيا. ەستىپ جاتىرمىن. توي دەگەن نە؟ ءىشىپ جەپ، ويناپ-كۇلىپ قايتاسىڭ. ەڭ باستىسى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتار اقىننىڭ ارتىندا قالعان ۇرىق-جۇراعاتىن ىزدەپ تاۋىپ، جوعىن جوقتاسىپ، جىرتىعىن بۇتىندەسسە، رۋحقا تاعزىم دەگەن سول بولار ەدى. قىزدارى ءالى باياعىداعى جامان ۇيدە تۇرىپ جاتىر. تۇرمىستارى دا ونشا ەمەس. وسىنى ويلاعانىمىز ءجون. رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ وتەيىن دەپ وتىرعان بۇل شارانىڭ قاسىم ۇرپاقتارىنا ءسال دە بولسا شاراپاتى تيسە، اقىننىڭ رۋحى دا ءبىر اۋىناپ تۇسەر ەدى. اتاسىنا كورسەتە الماعان جاقسىلىعىمىزدى، بوتاسىنا كورسەتسەك ءبىراز وكىنىشتىڭ ورنى تولار. ايتپەسە، قىزىل ءسوزدى ساپىرىپ، دۋلات ايتپاقشى «ءسوزىم بار دا، كوزىم جوق» بولىپ تارقاسقاننان نە قايىر؟..

- سىر-سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان ىرىسبەك دابەي

"اباي-اقپارات"