Redaksiyadan: Biyl qazaqtyng úly perzenti, Halyq jazushysy, últtyng ruhany shejiresin keng auqymda zerttegen sóz zergeri Múhtar Maghauin 80 jasqa keledi. Osy orayda «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jariyalanghan «Múhtar Maghauiyn» atty maqalany nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Qazaq әdebiyeti dese, til úshyna eng aldymen oralar alyptar toby bar. HH ghasyr basyndaghy Alash arystary men ólmes tuyndylar әkelgen ýrkerdey top, olardyng kózin kórgen Áuezov, Mýsirepov, Mústafinderden song tilge oralar ondaghan esim-soydyng ishinde Múhtar agha Maghauinning aty-jóni bólek, dara estiledi.

Siz últ әdebiyetining klassikterin tý­geldey oqyp, oy iyirimine sýngip, ózinizdi ruhany týletseniz, sonyng ishinde egerde qapelimde Ma­ghauindi oqymaghan bolsanyz, onda bir býiiri­niz olqy soghyp, ruhaniyat әlemindegi saparynyzda «últtyng ózin ózi tanuy, adamnyng ózin-ózi tanymaqqa úmtylysy» túrghysynan kemeldikke baghyt týzey almaghanynyz birden bayqalady. Óitkeni Maghauin – qazaqtyng ruhany tarihynda attap ótuge, qayyryla soqpaugha bolmaytyn suretkerding biri hәm biregeyi. Óitkeni Maghauin – tek әdebiyetshiler ýshin ghana emes, әdebiyettanushy («Qobyz saryny», syn maqalalary), mәdeniyettanushy (tanymdyq maqalalary men zertteuleri) ghalymdar men tarihshylar («Qazaq tarihynyng әlippesi», «Shynghys han») ýshin de mol maghlúmat, sony taqyryp, shýigin oy úsynghan, әr sózin pafospen, aighaymen órmey, dәlel-dәiekpen, ózindik tújyrymmen kestelegen oishyl. Óitkeni HH ghasyrdyng songhy shiyreginen bastalghan Ma­ghauinning salqar kóshi әr onjyldyqtar sayyn jana óriske bet alyp, gumanitarlyq salanyng әr tobyna, tipti sayasy ortagha deyin («Últsyzdanu úrany») oiyn ashyq jetkizip, qazaq sanasyn qalghyp-mýlguden saqtandyrumen keledi.

Bәlkim, býginderi klassikter tórinen oryn alghan keybir qalamgerlerdi oqymasanyz, romandaryn aqtaryp-tónkermeseniz, ómir jolyna jiti nazar salmaghan bolsanyz, odan tarlyq kórmessiz, biraq Maghauindi oqymay, últ ruhaniyaty maydanynda biyikke shyghandap, kókke samghaymyn deu әbestik bolar edi.

Bas­qa-basqa, býginderi tútas qazaqtyng payym-parasatymen, bitim-bolmysymen bite qaynasyp ketken jyraulardyng aldaspan ruhyn eshkim Maghauinsiz atay almasy anyq. Jyraular múrasy qazaqtyng ruhaniy-mәdeny qordalanuyna ólsheusiz ýles qosty. Tilge jana lep, oigha oramdy mazmún әkeldi. Últ ruhtandy. Ózining ótkenine kýmәnmen emes, maqatana qaraytyn úrpaq kóbeydi.

«Kókmúnardan» bastalyp, «Alasapyranmen» kemerinen asqan, «Sary qazaq» pen «Shahan sherinin» iyirimine boylatqan, «Qypshaq aruymen» jana sipatta baghyt týzep, «Odaghay әngimeleri» arqyly qoghamdyq ortagha bólek oy tastaghan jazushynyng әr tuyndysy – últtyng oljasy, qazynasy. Osy shygharmalardyng kez kelgenin qaytalap oqysanyz, jazushynyng tek tynymsyz enbek, ýzdiksiz izdeniske boy úryp, ózin-ózi qaytalamaugha yjdaghat tanytqanyn, әr shygharmasyn jyldar boyy oy eleginen ótkizip, óz kónili tolghansha súryptaytynyn, elden erek jauapkershilikpen qalamgha bergen sertin eshuaqyt búzbaghanyn bayqaysyz. Shygharmalar kompozisiyasynda bosang arqau joq, sujetting bәri shahmat taqtasynday oilastyrylghan, dittegen maqsatyna jetuge qajetti detalidar aldyn-ala ekshelgen, keyipkerleri әrtekti, týrli minezdi, әr uaqytta ómir sýrgen, ózgeshe bolmys iyeleri bolsa da, avtor sonyng bәrine óz dәuirine say obraz daryta bilgen. Bizding kóptegen jazushylardyng keyipkerleri qazirgi uaqytta ómir sýrgenimen, minez-qúlqy, sóileu mәneri erte zaman keypin tanytatynday seziletini de jasyryn emes. Maghauin buyny, onyng zamandastary osy olqylyqty barynsha joyghan, últ tilining mәiegin kórkem әdebiyetke ken-molynan paydalanghan, óshpestey mórlegen «altyn shoghyr» deuge negiz bar. Solardyng ishinde Maghauin tilining ekpini, tynysy, әserliligi, dәldigi ózgeden oqshau. Qalamger әr ónirding ózine tәn mazmúndy tilin jatsynbay, dәl ornymen paydalanady, kóne sózderdi kerek jerine qoldanyp, tekske jana maghyna ýsteydi, jana sózder men terminderdi, ghylymy ataulardy nyghyzdap, sóz sәulesin qúbyltyp, quatyn arttyryp qoldanady, múndayda oqyp otyryp, eriksiz tәnti bolasyn. Shymyr da shiraqy sóilemderden lәzzat alasyn.

Songhy jyldary kóp aitylyp jýrgen «qala prozasy» degen úghym bar. Suretkerding «Áyel mahabbaty», «Arhiv hikayasy», «Qypshaq aruy» sekildi birneshe shygharmasyn zerdeleseniz, qalagha kelgen yaky qalada ómir sýrgen adamnyng psihologiyasyn, jýris-túrysyn, tirlik jaghdayyn barynsha shynayy qalyptaytynyna riza-qosh bolar ediniz.

Balizaktyng Pariyji, Borhesting Buenos-Ayresi, Pamukting Stambuly sekildi keng auqymda bolmasa da, qazaq әdebiyeti oqyrmandary ýshin Múhtar Maghauinning Almatysy – bir tóbe.

Osy shygharmalardy oqyghanda, Almatynyng jazushy surettegen sәtterin saghyna eske alasyz, kórmeseniz de kórgendey bolasyz. Almaty – әn keshterinin, qyzyldy-jasyldy duman toylardyn, týgesilmes konsertterdin, bitpeytin jiyndardyn, sәndi ghimarattardyn, biznes ortalyqtar men bazarlardyng ghana qalasy emes, júmbaqqa, syrgha toly kitaphanasy men muzeyi, teatrlary men ghylymy ortalyqtary bar, ruhany aurasy bólek, san-salaly taghdyr iyeleri mekendegen, ózining tylsym qúpiyalaryn ishine býkken tarihy nәn shahar. Atalghan shygharmalardy oqyghanda osynday shaharda tirlik keship jatqanynyzdy oy eleginen qaytara ótkizesiz.

Maghauin shygharmashylyghy – arnaly ózen sekildi. Qaytalay oqyp, shýnetine ýnilgen sayyn terenine tarta beredi. Suretker turaly kóp aitugha bolady, odan da kóp aitugha bolady, әitkenmen, tolyq aityp, aqyl-taqyl týgesu mýmkin emes. Sebebi, qalamgerding jasampaz bolmysy – biz sóz etkennen әldeqayda ken, auqymdy, kóp funksiyaly, san aluan differensialdy.

Týpnúsqa: «Qazaq әdebiyeti»

Toqtarәli Tanjaryq

Abai.kz