Qazaqstan Respublikasy Preziydenti janyndaghy Últtyq qoghamdyq senim kenesi mýshelerimen, Mәdeniyet jәne sport ministrligi janyndaghy Mәdeny sayasat jónindegi kenes pen Mәdeniyet jәne sport mәseleleri jónindegi Qoghamdyq kenes mýshelerimen bolghan kezdesude Til sayasaty komiytetining tóraghasy Ghalymjan Meldeshov qazaq tilining latyn grafikasyna kezen-kezenimen kóshu mәselelerine arnalghan bayandamasynda: «Shyndyghynda bizge 30-gha juyq núsqa kelip týsti. Árqaysysynyng ghylymy saraptamasyn jasap, talqygha salyp, mýmkindiginshe jauap berip kelemiz. Aytylyp jýrgen 8 núsqa degen jansaq pikir. Biz sol 8-in jeke-jeke sýzgiden ótkizdik, onyng ishinen tandap alatyn birde-bir núsqa joq ...», − dedi.

Mәdeniyet jәne sport ministrligi Til sayasaty komiytetining tóraghasy Gh.Meldeshov әlipbiydi týzetuge qatysty úsynystardy komissiyanyng talqylap shyqqanyn, biraq olardyng ishinde paydalana alarlyqtay eshtene joqtyghyn aitqan eken. Alayda paydaly nәrseni angharu ýshin úsynylghan joba egjeyli-tegjeyli talqylanuy kerek qoy. Biraq6 biz qatysqan seminarda múnday talqylau bolghan joq. Sózim jalang bolmas ýshin «Til – Qazyna» ótkizgen seminardaghy óz jobamnyng qaralysyna toqtalayyn. Onda men latyn әlipbiyinde joq dybysty ózining fonetikalyq tanbasymen belgileu jónindegi úsynysymdy ortagha saldym. Mening úsynysyma saraptama jasau eki adamgha tapsyrylghan eken, olar jobama qatysty birqatar syn aitty. Biraq men ol syndardyng kópshiligimen kelise almadym.

Mysaly, mening әlipbiyimde fonetikalyq tanbalardyng boluyna qatysty sarapshylardyng biri: «Búl latyn әlipbiyine kóshu emes. Elbasy qazaq jazuyn mýlde basqa әlipbiyge kóshiremiz nemese latynmen transkripsiyalap jazugha kóshiremiz degen strategiyalyq jol úsynbady. Elbasy qazaq jazuyn latyn әlipbiyine kóshiremiz dedi», − degen pikir bildirdi. IYә, bizdiki latyn әlipbii emes, qúramynda latynnan basqa da әripter bolatyn latyn negizdi әlipbi. Alayda ózderi maqúldap otyrghan akutty әlipby de latyn negizdi әlipby ghoy. Sonda sarapshylarymyz noqatty әripting latyn әrpine jatpaytynyn bilmey me?

Sarapshynyng «Álipby (mening әlipbiyimdi aitady − Q.V.) negizinen aghylshyntildiler qazaq tilinde oqy alu ýshin jәne qazaqtildiler aghylshyn tilining transkripsiyasyn oqy alu ýshin jasalghan. Búl – bolashaq ýshin ýlken qauip» degen pikiri tipti qayran qaldyrdy. Aghylshyntildilerding bizding jazuymyzdy oqy alghanynyng nesi qauip? Qazaqtar aghylshyn transkripsiyasyn oqy alsa, aghylshynsha sóiley alatyn bolady. Sonda qazaqtyng aghylshynsha sóiley alghany qauipti me, onda nege aghylshynsha ýirenuge úmtylyp jatyrmyz?

Ekinshi sarapshy: «fonetikalyq tanbany paydalansaq, jazuymyz grek, gruzin siyaqty bóten tildiki qúsap kórinedi jәne búl tanbalar halyqqa tanys emes bolghandyqtan ýirenuge qiyn tiyedi», − degen pikir aitty. Sonda latyn әripteri qazaqtiki me edi? Fonetikalyq tanbalar jazuymyzdy latynshadan ózgeshelep túrsa, odan qanday ziyan shegemiz? Qayta últtyq ereksheligimizdi kórsetip, mening óz әlipbiyim degen maqtanysh sezimin tudyrmay ma? Sonday-aq әlipbiydi ýirenu ýshin onyng búrynnan tanys tanbalardan túruy shart pa? Mysaly, 1-synyp oqushysy mektepke alghash kelgende eshqanday әripti tanymaydy emes pe, biraq sanauly uaqyttarda oqu, jazudy ýirenip alady. Bir qyzyghy, әlipby ýirenuge qiyn degen sarapshy seminargha kelgende mening óz әlipbiyimmen jazghan birneshe sóilemnen túratyn mәtinimdi kirilshege audaryp jәne ózi de mening әlipbiyimmen mәtin jazyp әkelipti. Mening materialdarym oghan bir kýn búryn ghana berilgen bolatyn. Sonda onyng bir kýn ishinde mengergen әlipbiyin basqalar mengere almay ma? Álipby oqushylargha ailap ýiretilmey me?

Sarapshylardyng syndarynyng taghy birazy naqty әripterge qatysty boldy. Mysaly, «J dybysynyng tanbasy j әrpi latyn әlipbiyinde bolsa da, ornyna ʒ fonetikalyq tanbasyn qoldanypty» degen syn aityldy. Búl orayda j әrpining latyn әlipbiyinde jәne latynsha jazatyn elderding kópshiliginde y dep dybystalatyny, ony j dep sausaqpen sanarlyqtay ghana elding qoldanatyny, aghylshyn tilinde dj dep, al ispan tilinde h dep dybystalatyny belgili. Býgingi kýnde adamdar aty-jónindegi j-ny dj dep oqylyp ketpeu ýshin (mysaly, Jambyl – Djambyl)  j әrpimen emes, zh digrafymen tanbalap jýr. Olay bolsa, j-ny j әrpimen tanbalaugha bolghanmen sony ghana dúrys deu orynsyz.

Mening y dybysyn ә fonetikalyq tanbasymen belgilegenime qatysty «Á-ny y dybysynyng tanbasy retinde qabyldau qiyn» degen syn aityldy. Búl syngha qarsy uәjderimdi keltireyin. Kirildegi r, v, i dep oqylatyn әripter latynshada p, b, y dep ózgertilip dybystalady. Olargha eshkimning dauy joq, olardy qabyldaydy. Sonda ә-ni ózgertip dybystaudy nege qabylday almaymyz, ә-ning olardan qanday aiyrmashylyghy bar? Onyng ýstine aghylshyn tilin oqyp ýirengende de ә transkripsiyalyq tanbasy qoldanylyp, onda da y dep dybystalady. Taghy bir aita ketetin jayt: bolashaqta mektepke jana keletin oqushy ә әrpining kirilshe dybystaluyn bilmeydi. Sondyqtan ony qalay dybystalady dep ýiretse, solay ýirenedi.

Men jogharydaghyday jәne basqa da uәjderimdi seminarda aitpaqshy bolgham, biraq oghan mýmkindik berilmedi. Óitkeni bizge bólingen uaqyt mening jobamdy tanystyruymnan song eki sarapshynyng 3-4 minuttan pikir aituynan artylmady. Tipti, orfografiyalyq toptyng basqa mýshelerining de pikirleri tyndalmady. Seminardan keyin orfografiyalyq toptyng 3-4 mýshesi mening jobamdy qoldaytynyn bildirdi. Odan sarapshylardyng aitqan syndary orfografiyalyq toptyng ortaq tújyrymy emes, ózderining jeke kózqarasy ghana ekenin anghardym. Talqylau degen adamdardyng ersili-qarsyly pikir talastyruy emes pe edi, pikirtalas bolsa, meniki dúrys pa, sarapshyniki dúrys pa, anyqtalmas pa edi? Biraq seminarda onday bolmady. Seminar jobanyng talqylanuy emes, orfografiyalyq toptyng jobamen tanysuy dengeyinde ghana qalyp qoydy.

Men jogharyda keltirilgen jәne basqa da syndargha qatysty jauabymdy «Til-Qazynagha» jiberip, sarapshylardyng dúrys saraptama jasay almaghanyn eskertkenmin. Olar uәjderimdi qarap, qaytadan shyn mәnindegi talqylau ótkizetin shyghar dep oilaghan edim. Biraq «Til-Qazyna» eki sarapshynyng pikirin jobagha aitylghan ýkim retinde qabylday salypty. Sonda sarapshyniki dúrys bolmasa da, dúrysqa eseptele bere me? Álde mening jogharydaghy keltirgen uәjderim teris pe?

Men jogharyda keltirilgen jәne basqa da syndargha qatysty jauabymdy «Til-Qazynagha» jiberip, sarapshylardyng dúrys saraptama jasay almaghanyn eskertkenmin. Olar uәjderimdi qarap, qaytadan shyn mәnindegi talqylau ótkizetin shyghar dep oilap em. Biraq «Til-Qazyna» eki sarapshynyng pikirin jobagha aitylghan ýkim retinde qabylday salypty. Sonda sarapshyniki dúrys bolmasa da, dúrysqa eseptele bere me? Álde mening jogharydaghy keltirgen uәjderim teris pe?

Búl orayda men úsynyp jýrgen núsqamdy minsiz dep aita almaymyn, keybir әripter kelissizdeu de shyghar. Biraq mening dybysty fonetikalyq tanbasymen belgileu jónindegi úsynysymnyng dúrys emestigin әzirshe eshbir ghalymymyz dәleldep bere alghan joq. Kerisinshe, mening iydeyamnyng dúrystyghyn jaqyn aradaghy súhbatynda «Til-Qazynanyn» atqarushy diyrektory E.Tileshovtyng ózi moyyndapty. Sonday-aq songhy kórip jýrgen núsqalarymda ng dybysyn noqatty ń-men belgileuding ornyna men úsynyp jýrgendey ŋ fonetikalyq tanbasymen berushiler kóbeyipti. Tipti, q retinde alynyp jýrgen q tanbasy da fonetikalyq tanba dep qarastyrghanda ghana q dep dybystalyp, al latyn tanbasy desek, k dep oqylatyny belgili. Sondyqtan mamandar iydeyamyzdy jetildirse, ýilesimsiz degen әripterdi birigip týzetsek degen edik, biraq jana nәrsening qajeti bolmay shyqty. Meninshe, seminar jana, jaqsy úsynystar izdeu ýshin emes, әleumettik jelide tynyshtyq bermey jýrgen adamdardyng «jobasy qaraldy» dep aitu ýshin ghana ótkizilgen siyaqty.

Men әlipby jobamdy úsynudy әli toqtatqan joqpyn. Onyng sebebi jobany myndaghan adamdargha (kópshiligi múghalimder) tanystyra jýrip, olardyng qoldauyn sezindim. IYә, әlipbiyimdi alghash kórgende shoshyp ketetinder de bar. Búl tyng úsynysty qabyldaudyng onay emestiginen shyghar. Degenmen týsindirgennen keyin pikirleri ongha ózgeretinin kórip kelemin. Tipti, qúzyrly adamdargha «bastauysh synyp pen qazaq tili pәnining múghalimderin jinap, maghan seminar jýrgizdiriniz, sonda әlipbiyimning qalay qabyldanatynyna kóz jetkizesiz» dep te úsynys tastaghan bolatynmyn. Biraq әlipbiydi balagha ýiretip jýrgen, ertengi kýni jana әlipbiydi de ýiretetin múghalimderden góri bir-jar ghalymnyng ýstirtin aita salghan pikiri salmaqtyraq bolyp esepteledi eken. Alayda mening úsynysym kez kelgen halyqtyng әlipbiyin týzgende qoldanuyna bolatyn tәsil bolghandyqtan týbinde bireulerding paydagha asyratynyna senem.

Quantqan Yrzaúly Vanov

Abai.kz