قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى مۇشەلەرىمەن، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى جانىنداعى مادەني ساياسات جونىندەگى كەڭەس پەن مادەنيەت جانە سپورت ماسەلەلەرى جونىندەگى قوعامدىق كەڭەس مۇشەلەرىمەن بولعان كەزدەسۋدە ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى عالىمجان مەلدەشوۆ قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان بايانداماسىندا: «شىندىعىندا بىزگە 30-عا جۋىق نۇسقا كەلىپ ءتۇستى. ارقايسىسىنىڭ عىلىمي ساراپتاماسىن جاساپ، تالقىعا سالىپ، مۇمكىندىگىنشە جاۋاپ بەرىپ كەلەمىز. ايتىلىپ جۇرگەن 8 نۇسقا دەگەن جاڭساق پىكىر. ءبىز سول 8-ءىن جەكە-جەكە سۇزگىدەن وتكىزدىك، ونىڭ ىشىنەن تاڭداپ الاتىن بىردە-ءبىر نۇسقا جوق ...»، − دەدى.

مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ع.مەلدەشوۆ ءالىپبيدى تۇزەتۋگە قاتىستى ۇسىنىستاردى كوميسسيانىڭ تالقىلاپ شىققانىن، بىراق ولاردىڭ ىشىندە پايدالانا الارلىقتاي ەشتەڭە جوقتىعىن ايتقان ەكەن. الايدا پايدالى نارسەنى اڭعارۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان جوبا ەگجەيلى-تەگجەيلى تالقىلانۋى كەرەك قوي. بىراق6 ءبىز قاتىسقان سەميناردا مۇنداي تالقىلاۋ بولعان جوق. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن «ءتىل – قازىنا» وتكىزگەن سەمينارداعى ءوز جوبامنىڭ قارالىسىنا توقتالايىن. وندا مەن لاتىن الىپبيىندە جوق دىبىستى ءوزىنىڭ فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەۋ جونىندەگى ۇسىنىسىمدى ورتاعا سالدىم. مەنىڭ ۇسىنىسىما ساراپتاما جاساۋ ەكى ادامعا تاپسىرىلعان ەكەن، ولار جوباما قاتىستى بىرقاتار سىن ايتتى. بىراق مەن ول سىنداردىڭ كوپشىلىگىمەن كەلىسە المادىم.

مىسالى، مەنىڭ الىپبيىمدە فونەتيكالىق تاڭبالاردىڭ بولۋىنا قاتىستى ساراپشىلاردىڭ ءبىرى: «بۇل لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ەمەس. ەلباسى قازاق جازۋىن مۇلدە باسقا الىپبيگە كوشىرەمىز نەمەسە لاتىنمەن ترانسكريپتسيالاپ جازۋعا كوشىرەمىز دەگەن ستراتەگيالىق جول ۇسىنبادى. ەلباسى قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرەمىز دەدى»، − دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ءيا، بىزدىكى لاتىن ءالىپبيى ەمەس، قۇرامىندا لاتىننان باسقا دا ارىپتەر بولاتىن لاتىن نەگىزدى ءالىپبي. الايدا وزدەرى ماقۇلداپ وتىرعان اكۋتتى ءالىپبي دە لاتىن نەگىزدى ءالىپبي عوي. سوندا ساراپشىلارىمىز نوقاتتى ءارىپتىڭ لاتىن ارپىنە جاتپايتىنىن بىلمەي مە؟

ساراپشىنىڭ «ءالىپبي (مەنىڭ ءالىپبيىمدى ايتادى − ق.ۆ.) نەگىزىنەن اعىلشىنتىلدىلەر قازاق تىلىندە وقي الۋ ءۇشىن جانە قازاقتىلدىلەر اعىلشىن ءتىلىنىڭ ترانسكريپتسياسىن وقي الۋ ءۇشىن جاسالعان. بۇل – بولاشاق ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ» دەگەن پىكىرى ءتىپتى قايران قالدىردى. اعىلشىنتىلدىلەردىڭ ءبىزدىڭ جازۋىمىزدى وقي العانىنىڭ نەسى قاۋىپ؟ قازاقتار اعىلشىن ترانسكريپتسياسىن وقي السا، اعىلشىنشا سويلەي الاتىن بولادى. سوندا قازاقتىڭ اعىلشىنشا سويلەي العانى قاۋىپتى مە، وندا نەگە اعىلشىنشا ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ جاتىرمىز؟

ەكىنشى ساراپشى: «فونەتيكالىق تاڭبانى پايدالانساق، جازۋىمىز گرەك، گرۋزين سياقتى بوتەن تىلدىكى قۇساپ كورىنەدى جانە بۇل تاڭبالار حالىققا تانىس ەمەس بولعاندىقتان ۇيرەنۋگە قيىن تيەدى»، − دەگەن پىكىر ايتتى. سوندا لاتىن ارىپتەرى قازاقتىكى مە ەدى؟ فونەتيكالىق تاڭبالار جازۋىمىزدى لاتىنشادان وزگەشەلەپ تۇرسا، ودان قانداي زيان شەگەمىز؟ قايتا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى كورسەتىپ، مەنىڭ ءوز ءالىپبيىم دەگەن ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرماي ما؟ سونداي-اق ءالىپبيدى ۇيرەنۋ ءۇشىن ونىڭ بۇرىننان تانىس تاڭبالاردان تۇرۋى شارت پا؟ مىسالى، 1-سىنىپ وقۋشىسى مەكتەپكە العاش كەلگەندە ەشقانداي ءارىپتى تانىمايدى ەمەس پە، بىراق ساناۋلى ۋاقىتتاردا وقۋ، جازۋدى ۇيرەنىپ الادى. ءبىر قىزىعى، ءالىپبي ۇيرەنۋگە قيىن دەگەن ساراپشى سەمينارعا كەلگەندە مەنىڭ ءوز الىپبيىممەن جازعان بىرنەشە سويلەمنەن تۇراتىن ءماتىنىمدى كيريلشەگە اۋدارىپ جانە ءوزى دە مەنىڭ الىپبيىممەن ءماتىن جازىپ اكەلىپتى. مەنىڭ ماتەريالدارىم وعان ءبىر كۇن بۇرىن عانا بەرىلگەن بولاتىن. سوندا ونىڭ ءبىر كۇن ىشىندە مەڭگەرگەن ءالىپبيىن باسقالار مەڭگەرە الماي ما؟ ءالىپبي وقۋشىلارعا ايلاپ ۇيرەتىلمەي مە؟

ساراپشىلاردىڭ سىندارىنىڭ تاعى ءبىرازى ناقتى ارىپتەرگە قاتىستى بولدى. مىسالى، «ج دىبىسىنىڭ تاڭباسى j ءارپى لاتىن الىپبيىندە بولسا دا، ورنىنا ʒ فونەتيكالىق تاڭباسىن قولدانىپتى» دەگەن سىن ايتىلدى. بۇل ورايدا j ءارپىنىڭ لاتىن الىپبيىندە جانە لاتىنشا جازاتىن ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە ي دەپ دىبىستالاتىنى، ونى ج دەپ ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ەلدىڭ قولداناتىنى، اعىلشىن تىلىندە دج دەپ، ال يسپان تىلىندە ح دەپ دىبىستالاتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇندە ادامدار اتى-جونىندەگى ج-نى دج دەپ وقىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن (مىسالى، جامبىل – دجامبىل)  j ارپىمەن ەمەس، zh ديگرافىمەن تاڭبالاپ ءجۇر. ولاي بولسا، ج-نى j ارپىمەن تاڭبالاۋعا بولعانمەن سونى عانا دۇرىس دەۋ ورىنسىز.

مەنىڭ ى دىبىسىن ءا فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەگەنىمە قاتىستى «ءا-نى ى دىبىسىنىڭ تاڭباسى رەتىندە قابىلداۋ قيىن» دەگەن سىن ايتىلدى. بۇل سىنعا قارسى ۋاجدەرىمدى كەلتىرەيىن. كيريلدەگى ر، ۆ، ءى دەپ وقىلاتىن ارىپتەر لاتىنشادا پ، ب، ي دەپ وزگەرتىلىپ دىبىستالادى. ولارعا ەشكىمنىڭ داۋى جوق، ولاردى قابىلدايدى. سوندا ءا-ءنى وزگەرتىپ دىبىستاۋدى نەگە قابىلداي المايمىز، ءا-ءنىڭ ولاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ ونىڭ ۇستىنە اعىلشىن ءتىلىن وقىپ ۇيرەنگەندە دە ءا ترانسكريپتسيالىق تاڭباسى قولدانىلىپ، وندا دا ى دەپ دىبىستالادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت: بولاشاقتا مەكتەپكە جاڭا كەلەتىن وقۋشى ءا ءارپىنىڭ كيريلشە دىبىستالۋىن بىلمەيدى. سوندىقتان ونى قالاي دىبىستالادى دەپ ۇيرەتسە، سولاي ۇيرەنەدى.

مەن جوعارىداعىداي جانە باسقا دا ۋاجدەرىمدى سەميناردا ايتپاقشى بولعام، بىراق وعان مۇمكىندىك بەرىلمەدى. ويتكەنى بىزگە بولىنگەن ۋاقىت مەنىڭ جوبامدى تانىستىرۋىمنان سوڭ ەكى ساراپشىنىڭ 3-4 مينۋتتان پىكىر ايتۋىنان ارتىلمادى. ءتىپتى، ورفوگرافيالىق توپتىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ دە پىكىرلەرى تىڭدالمادى. سەميناردان كەيىن ورفوگرافيالىق توپتىڭ 3-4 مۇشەسى مەنىڭ جوبامدى قولدايتىنىن ءبىلدىردى. ودان ساراپشىلاردىڭ ايتقان سىندارى ورفوگرافيالىق توپتىڭ ورتاق تۇجىرىمى ەمەس، وزدەرىنىڭ جەكە كوزقاراسى عانا ەكەنىن اڭعاردىم. تالقىلاۋ دەگەن ادامداردىڭ ەرسىلى-قارسىلى پىكىر تالاستىرۋى ەمەس پە ەدى، پىكىرتالاس بولسا، مەنىكى دۇرىس پا، ساراپشىنىكى دۇرىس پا، انىقتالماس پا ەدى؟ بىراق سەميناردا ونداي بولمادى. سەمينار جوبانىڭ تالقىلانۋى ەمەس، ورفوگرافيالىق توپتىڭ جوبامەن تانىسۋى دەڭگەيىندە عانا قالىپ قويدى.

مەن جوعارىدا كەلتىرىلگەن جانە باسقا دا سىندارعا قاتىستى جاۋابىمدى «ءتىل-قازىناعا» جىبەرىپ، ساراپشىلاردىڭ دۇرىس ساراپتاما جاساي الماعانىن ەسكەرتكەنمىن. ولار ۋاجدەرىمدى قاراپ، قايتادان شىن مانىندەگى تالقىلاۋ وتكىزەتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. بىراق «ءتىل-قازىنا» ەكى ساراپشىنىڭ پىكىرىن جوباعا ايتىلعان ۇكىم رەتىندە قابىلداي سالىپتى. سوندا ساراپشىنىكى دۇرىس بولماسا دا، دۇرىسقا ەسەپتەلە بەرە مە؟ الدە مەنىڭ جوعارىداعى كەلتىرگەن ۋاجدەرىم تەرىس پە؟

مەن جوعارىدا كەلتىرىلگەن جانە باسقا دا سىندارعا قاتىستى جاۋابىمدى «ءتىل-قازىناعا» جىبەرىپ، ساراپشىلاردىڭ دۇرىس ساراپتاما جاساي الماعانىن ەسكەرتكەنمىن. ولار ۋاجدەرىمدى قاراپ، قايتادان شىن مانىندەگى تالقىلاۋ وتكىزەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەم. بىراق «ءتىل-قازىنا» ەكى ساراپشىنىڭ پىكىرىن جوباعا ايتىلعان ۇكىم رەتىندە قابىلداي سالىپتى. سوندا ساراپشىنىكى دۇرىس بولماسا دا، دۇرىسقا ەسەپتەلە بەرە مە؟ الدە مەنىڭ جوعارىداعى كەلتىرگەن ۋاجدەرىم تەرىس پە؟

بۇل ورايدا مەن ۇسىنىپ جۇرگەن نۇسقامدى ءمىنسىز دەپ ايتا المايمىن، كەيبىر ارىپتەر كەلىسسىزدەۋ دە شىعار. بىراق مەنىڭ دىبىستى فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەۋ جونىندەگى ۇسىنىسىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ازىرشە ەشبىر عالىمىمىز دالەلدەپ بەرە العان جوق. كەرىسىنشە، مەنىڭ يدەيامنىڭ دۇرىستىعىن جاقىن اراداعى سۇحباتىندا «ءتىل-قازىنانىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى ە.تىلەشوۆتىڭ ءوزى مويىنداپتى. سونداي-اق سوڭعى كورىپ جۇرگەن نۇسقالارىمدا ڭ دىبىسىن نوقاتتى ń-مەن بەلگىلەۋدىڭ ورنىنا مەن ۇسىنىپ جۇرگەندەي ŋ فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەرۋشىلەر كوبەيىپتى. ءتىپتى، ق رەتىندە الىنىپ جۇرگەن q تاڭباسى دا فونەتيكالىق تاڭبا دەپ قاراستىرعاندا عانا ق دەپ دىبىستالىپ، ال لاتىن تاڭباسى دەسەك، ك دەپ وقىلاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ماماندار يدەيامىزدى جەتىلدىرسە، ۇيلەسىمسىز دەگەن ارىپتەردى بىرىگىپ تۇزەتسەك دەگەن ەدىك، بىراق جاڭا نارسەنىڭ قاجەتى بولماي شىقتى. مەنىڭشە، سەمينار جاڭا، جاقسى ۇسىنىستار ىزدەۋ ءۇشىن ەمەس، الەۋمەتتىك جەلىدە تىنىشتىق بەرمەي جۇرگەن ادامداردىڭ «جوباسى قارالدى» دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا وتكىزىلگەن سياقتى.

مەن ءالىپبي جوبامدى ۇسىنۋدى ءالى توقتاتقان جوقپىن. ونىڭ سەبەبى جوبانى مىڭداعان ادامدارعا (كوپشىلىگى مۇعالىمدەر) تانىستىرا ءجۇرىپ، ولاردىڭ قولداۋىن سەزىندىم. ءيا، ءالىپبيىمدى العاش كورگەندە شوشىپ كەتەتىندەر دە بار. بۇل تىڭ ۇسىنىستى قابىلداۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىنەن شىعار. دەگەنمەن تۇسىندىرگەننەن كەيىن پىكىرلەرى وڭعا وزگەرەتىنىن كورىپ كەلەمىن. ءتىپتى، قۇزىرلى ادامدارعا «باستاۋىش سىنىپ پەن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىن جيناپ، ماعان سەمينار جۇرگىزدىرىڭىز، سوندا ءالىپبيىمنىڭ قالاي قابىلداناتىنىنا كوز جەتكىزەسىز» دەپ تە ۇسىنىس تاستاعان بولاتىنمىن. بىراق ءالىپبيدى بالاعا ۇيرەتىپ جۇرگەن، ەرتەڭگى كۇنى جاڭا ءالىپبيدى دە ۇيرەتەتىن مۇعالىمدەردەن گورى ءبىر-جار عالىمنىڭ ءۇستىرتىن ايتا سالعان پىكىرى سالماقتىراق بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن. الايدا مەنىڭ ۇسىنىسىم كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءالىپبيىن تۇزگەندە قولدانۋىنا بولاتىن ءتاسىل بولعاندىقتان تۇبىندە بىرەۋلەردىڭ پايداعا اسىراتىنىنا سەنەم.

قۋانتقان ىرزاۇلى ۆانوۆ

Abai.kz