Tәuelsizdik jyldary elde jergilikti últ pen sheshen, úighyrlar arasynda Almaty oblysynda adam ólimimen ayaqtalghan birneshe qaqtyghystar bolghan. Odan bólek qytaylarmen Aqtoghayda (ShQO) jәne Janaózende, týriktermen TShO (Atyrauda), armyandarmen Qaraghandyda osynday oqighalar oryn aldy. Endi oghan Qorday oqighasy qosylyp otyr. Búl oqighalar eldegi últaralyq qatynastar men shetel kompaniyalary arasyndaghy mәselelerding sheshilmegenin kórsetip, qoghamdaghy kóptegen jaranyng betin ashuda.

Búl últaralyq qaqtyghystardyng negizgi sebepteri:

- Qazaqstan Últtyq iydeyasy men iydeologiyasy anyqtalmaghan memleket bolyp qaluy;

- 1992 jyly BÚÚ Qazaqstandy «Últtyq memleket...» dep anyqtaghanmen, ony jәne memleket qúrushy Qazaq últynyng statusy Konstitusiyada zandastyrylyp, birtútas unitarlyq memleketting ústanymdary qalyptaspaghan;

- Konstitusiyadaghy memlekettik til turaly baptyng iske asuyna biylikting kedergi boluynan Qazaqstan әlemdegi Preziydenti, Parlamenti, Ýkimeti memlekettik tilde sóilemeytin jәne isqaghaz jýrgizbeytin mәngýrt memleket bolyp qaluda;

- Halyq Assambleyasy siyaqty qoghamda jәne diasporalar arasynda bedeli joq, avtoritarlyq biylikke tiyimdi jasandy úiym qúryp, olardyng atynan Parlamentke demokratiyalyq jolmen saylanbay, 9 deputattyng Preziydent tizimimen taghayyndaluy;

- Sheteldik kompaniyalardaghy el azamattarynyng tabysynyng kelimsekterden 5-8 ese kem boluy;

- Mektepterde qazaq tilining tiyisti dengeyde nemese mýldem oqytylmauy;

- Diaspora otbastarynan shyqqan jastardyng osy uaqytqa deyin әskerge mindetti týrde shaqyrylmauy;

- Memlekettik tilding aqparat kenistiginde, elde shyghatyn basylymdardyn, gazet-jornaldardyng ýlesining 20%-dan aspauy, qonaq ýi, sanatoriylar... t.b. jerlerde qazaq telearnalarynyng mýldem bolmauy...

- Qazirgi jaghdayda Qazaqstan jasandy iydeologiya men «sayasy etiyketke» (onda satushy da, satyp alushy da aldanady) negizdelgen, túghyry men tiregi joq, algha jýretin naqty baghyty joq, ishki sayasaty anyqtalmaghan el bolyp qaluda;

- Qazaq pen diasporalardyng bastaryn qosugha qarsy avtoritarlyq biylikting «qoghamdy bólip alyp biylegen ishki sayasaty», týbinde qúrityn onday biylikke tiyimdi bolghanymen, - ol el birligi, memleketting strategiyalyq damuyna kedergi, ony daghdarysqa aparatyn jol;

- Eldi biriktirip, ony sara jolgha salatyn birden-bir jol – ol memlekettik dengeyde memleket qúrushy Qazaq halqynyng ainalasyna barlyq diasporalardy úiystyru arqyly eldi damytu bolyp tabylady;

- Ol: Mәngi elding «Bir til. Bir din. Bir morali. Bir memleket» ústanymyn engizu. Qazaq tili arqyly memlekettik instituttardy damytyp, qoghamda bir oi, bir úghym, bir maqsat, bir memlekettik mýdde qalyptastyru yaghny Qazaq tili, mәdeniyeti, dәstýri, óneri, morali negizinde qoghamdyq birlikti saqtap, damytu. Fransiyadaghy memleketqúrushy últ fransuzdar, Ýndistanda ýndiler t.b. siyaqty Qazaqstan qoghamy tek jalang sayasatqa emes, ghasyrlar boyy damyghan, osy jerding iyesi Qazaqtyng ainalasyna tenqúqyly unitarlyq memleket negizinde birigu;

- ol «memleketting negizi jerdin» yaghny elding birtútastyghyn saqtaudyng kepili. Biz ony satqyn biyliktin, Qytaygha jer satu sayasaty kezinde osy diasporalardyng (kommunis Kosarevting jer satugha qarsy bolghanynan basqa), eshqaysysynyng «Qazaqstannyng jeri-ol mening jerim. Ol eshkimge berilmeydi» dep, osy joda kýreskenin kórmedik;

- Jer mәselesine on jylday bastan-ayaq aralasqan respublikalyq «Qazaqstan Aliyansy» birlestigi qúramyndaghy Halyqtar Assambleyasynyng mәdeny Ortalyqtarynyng ishinen Sergey Tereshenko, Asyly Osman, Klara Han siyaqty biraz adal azamattardan basqa jappay belsendilik tanytqan joq. Sonda Qazaqstan olardyng otany bolmaghany ma?;

- Elde jýzge juyq diaspora ókilderi bolsa, osy El men Jerding iyesi memleket qúrushy Qazaq halqy olardy әri iyteretin emes, ózining ainalasyna úiystyratyn sayasat ústanu kerek. Ol qazaqqa búrynghydan ondaghan ese kóp mәseleni ong sheshuge dayyn boludy yaghny sabyrlylyqty, tózimdilikti, baratyn tarihy otandary joq dýngen siyaqty diasporalargha qajet jerinde qamqor boludy talap etedi. Sebebi, ol el birligining kepili.

Beybit kezde qashqyndardyng payda boluy jaqsylyqtyng emes, qoghamnyng azghanynyng nyshany.

Últaralyq mәsele kóshedegi qantógispen sheshilmeydi;

- Jogharyda atalghan kemshilikterdi týzetu ýshin últtyq iydeyagha negizdelgen memleketting iydeologiyasyn qalyptastyru, memlekettik tildegi aqparat pen BAQ budjetten bólinetin qarjynynyng ýlesin 80 payyzgha jetkizu, oqu oryndarynda, barlyq memlekettik mekemelerde isqaghaz ben bilim berudi qazaq tiline kóshiru... Búl, Qazaqstannyng qazirgi jәne bolashaq damu strategiyasynyng negizi!

Moiysey evreylerdi 40 jyl qúmda kóshirip jýrip, ayaghynda Tayau Shyghysta múnayy joq jalghyz jer Izrailigha әkelgenindey, Qazaqstannyng avtoritarlyq biyligi Úly dalany taryltyp, HHI ghasyrdy orta ghasyrgha shegindirip, «Qazaqta memleket bolghan joq» dep, elden tonaghan altynyn tyghargha jer taba almay esalang bolghan sandyraqtyng kýnin keshude. Ýshinshi mynjyldyqta IQ 30-dan tómen sandyraqtardy kósem qylyp,
30 jyl boyy payghambarlargha, ai-kýnge tenep adasqan qoghamnan ne súraysyn?!

Ony, «qarapayymdardyng niyeti tozaqqa aparady» deydi me? Qasiyetti Qúranda, «eger belgili qauym ózi týzelemin dep úmtylmasa, ol qúl bolyp oyanady» degen eken! Qazaqty oyatu ýshin, endi qansha Janaózen, Qordaylar kerek?!

Jalpy, Jambyl oblysy songhy jyldary әleumettik-ekonomikasy túraqty damyp kele jatqan, auyl sharuashylyghyn damytuda komplekti baghdarlama jasaghan jalghyz oblys. Taraz bolsa, eldegi kórikti mәdeniyet pen ónerding ortalyghyna ainaluda. Balamaly energetikany damytuda búl oblys TMD-da aldynghy qatarda.

Osy aimaqta tap osynday jaghday bolady dep eshkimning oiyna da kelmes edi. Qaqtyghysta qaytys bolghan on adam, ondaghan jaralylarmen ayaqtalghan Qorday oqighasy barlyq qazaqstandyqtargha sabaq bolady dep senemiz.

Janúzaq Ákim

Abai.kz