Postkenestik elderde Orta Aziya elderinen basqasynda «tildik reforma» keng kólemdi jýrip jatyr. Onyng basty prinsiypi orys bodanyndaghynan qútylghan elder óz tilderindegi rusizm jәne internasionalizm (jalghan halyqaralyq termin ayasyndaghy mәdeniy-gumanitarlyq qúldanuy sózjasamynan túratyn) sózderden qútyludyng prinsipterin qalyptastyra aldy. Ózge tilderden tikeley sóz qabyldaudy jolgha qoya bildi. Qazekeng bolsa, «tilimiz bay bәrin audaryp alamyz» degennen janylmay keledi.

Al, qazirgi qazaq tilinde orys tilinen engen kәsibiy-tehnikalyq «varvarizmder» óte kóp. Olardy, yaghni, «rusizmderdi» qazaqsha beyimdep qoldanugha shaqyrushylar kóbine kýlkige qalyp jatady. Oryssha jazyp, oryssha aitudy ne bolmasa, onsyzda tili býlingen qazaq mýldem úqpaytyn audarma jasau arqyly almastyrudy qalaytyndardyng qarasy da jetip artylady. «Rusizmnin» taghy bir tildik zombylyghy orys tili arqyly qazaq tilining tabighatyna jat «internasionalizm sózder» turaly eshkim bas auyrtyp jatqan joq. Óitkeni qazaq tili «Terminologiyalyq» azattyqqa, ózge tilding sózin ózindik san ghasyrlyq tabighy dybystaluyna beyimdeuge qúlyq tanytpay otyr. 

Qazaq tilinde osy mәselege qatysty qantardaghy Últtyq Kenes otyrsynda El Preziydentining auzynan «Qazaq tilin reformalap jatqandyghymdy taghy qaytalap aitamyn. Últ taghdyry ýshin múnday sheshushi mәselede atýstilikke, tiyse terekke, tiymese bútaqqa degen sekildi ýstirttikke mýlde jol berilmeydi» degen tezis shyghysymen tilshiler qauymy qazaq tildi «qarsylar» men orys tildi «jaqtaushylar» bolyp shygha keldi. Osy mәselege qatysty N.Núrtazinanyng «Reforma kazahskogo yazyka. Kakie prinsipy doljny byti polojeny pry osenke rusizmov y internasionalizmov?» atty maqalasyn Abay kz oqyrmandaryna úsynyp otyrmyz. Búl orys tildi qandasymyzdyng tughan tilining damuyna qatysty ózindik jeke pikiri. 

«Tayau kýnderde koronavirustyng aldyn alu sharasyna qatysty teledidardan jergilikti jornalshylardyng keybiri mediitsiiynәlyq mәskeni (qazirgi qoldanystaghy: «medisinalyq maskany») qazaqsha «betperde» dep atady. Búl endi sózbe-sóz «bet» – liso, al, «perde» – zanaves, vuali degendi bildiredi.  Shyndyghynda tilimizde «betperde» degen sóz bar. Búl sózding shyghu tegi óte búlynghyr, meninshe, keyingi tilshilerding qiyalyna qanat bitip sózdik qorgha engizgenindey kórinedi (óitkeni, adamnyng beti bizshe – «jýz», qalghan týrki tilderinde – «yuz»).

Dәl osy jaghdayda aldymyzdy myna bir saual kes-kesteydi: jer jýzi jappay qoldanatyn latyn negizdi «mascus», aghylshynshasy  «mask» sózin elden erektenip nege audaryp shәt-shәlekey bolamyz? Shyghys músylman elderi de (әzerbayjan, týrik, parsy jәne t.b.) «mәske» degen sózdi europa tilderinen engen sóz retinde óz sózdik qorlaryna qabyldap otyr. Onyng ýstine búl sózding arghy tegi arabtyng «maskarah» («masqarampaz») shyqqan degen boljam da bar.

Eng bastysy qazaqtyng balasyna deyin búl sózdi «mәski» nemese «mәskiler» dep aita alady. Ári ózge júrttyng bәrine de úghynyqty.

Aytynyzdardy atauynan at ýrketin qoldan jasalghan  «bet perde» sózin kim qoldanady? Álbette, búnday sóz tilimizge kirigip kete almaydy. «Perde» (parda) – bәrimiz bilemiz shymyldyq degendi bildiretin parsy sózi. Degenmen mәski ózining formasyna qaray adam men ang sipatynda, auyz, kóz ben múryndy tesip te kәdege jaratylady ghoy? Mәskiler kosmetikalyq, diniy-ghúryptyq, jana jyldyq (karnavaldyq), sonday-aq, túmshalyq (respiratorlyq) jәne basqada bolyp keledi emes pe?

Eng týsiniktisi atalghan termin óte sәtsiz «mәske» sózining keng auqymdy maghynasyn esh bere almaydy. Dauym joq, «betperde» sózi «betperdesin ashty» degen qoldanysynda «bireudi әshkere qyldy» degendi úqtyrady.  Biraq basqa maghanada qoldanghan shaqta, yaghni, mediitsiiynәlyq mәskeni bildirgen kezde orynsyzdyqpen júmasalady. Qaytalap aitamyn zamanalyq mәske sózi bir ghana mediitsiiynәlyq mәskemen shektelmeydi: betke qorghanysh qana bolmaydy, әr de salady; týrli formadaghy materialdardan jasalady (onyng ishinde gipsten jasalynatyny da bar).

Osyghan baylanysty ana tilimizge reforma jasau prosesi kezinde belgili bir rusizm men internasionalizmderdi sol kýii sәl-pәl aitylymdyq ózgeristermen saqtau men mýldem almastyru kezinde aitylu men qolaylylyq faktoryn eskerude, onyng qúlaqqa jaghymdylyghy tilimizding sóileu daghdysyn búzbauy kerek.

Ashyghyn aitamyn, otarshylar tilimizge zorlyqpen engizgen jalghan halyqaralyq terminder men rusizmder – ana tilimiz ýshin eng dauly әri óte zor taqyryp. Osy siyaqty «shaqyrylmaghan qonaqtargha» shynynda da ózin auystyratyn (mәselen, tuysqan týrki, ne bolmasa, túrpaty ala bóten slavyan jәne  roman-german tilderine qaraghanda tabighaty ana tilimizge birtaban jaqyn arab-parsy tilderinen) sәtti balama tybylar. Sonymen birge ózimizding tildik mýmkindigimiz arqyly jәne týrkilik leksikalyq negizde sóz týzuding basqasha amal-tәsilderi men tetikteri tamasha kәdege jaratylauy da mýmkin.  

Biraq búl jaghdaygha baghynbaytyn jayttar da bar ekenin esten shygharmayyq. Sondyqtan búl mәselege әr terminning ózdik ereksheligin eskere otyryp, eki shoqyp, bir qaraghan abzal. Mәselen, remont, balkon, magaziyn, futbol, salon, kabiynet, kabeli syndy sózder qazaqtardyng kýndelikti ómirine sinisip ketkendikten, fontikalyq aiytylymy jaghynan ózgeriske úshyrataudyng esh keregi joq, qayta qalay aitylyp jazylsa, sol kýiinde qalghany dúrys. 

Shynaytauytynda týrik pen arab tilderindegi aghylshyn men fransuz sózderi olardyng dybystalu erejesine beyimdelip, óz sózderine ainalyp shygha kelgendigin anghara alamyz. Bizde óte dókir neologizmder men internasionalizmder jetip artylady, biz qúldyq psihologiyadan aryla almaghandyqtan olardy qazaqtandyru men týrkilendiruden basymyzdy ala qashyp qorqamyz. Sondyqtan olar ensiklopediya («insiklapedia» boluy kerek, salystyra qarasaq: aghylshynsha aityluy «insayklapidia»), ekskavator («ikskauatar»), sirk («sirk») jәne t.b. býgingi kýni qúlaqqa jat estilip, ala bóten bógdelik tanytady. 

Sonymen birge kirme terminder, neologizmderdi bekituding prinsipteri men әdistemesi qayta qaralghany lәzim. Eger búryn jana sózderding barlyghy tek orys tili arqyly qabyldanyp kelse, endigi jerde latyndyq týbir tekke ne bolmasa, aghylshyndyq-fransuzdyq prototipke tikeley jýginuimiz kerek. Atap aitar bolsaq, «intellektualinyi» kýni býginge deyin «intellektualdyq» dep audaryp (orystyng «nyi» qosymshasyn «dyq» dep tәrjimalap) bórkimizdi aspangha atamyz. Degenmen búl sóz aghylshyn tilinde esh qosymshasyz syn esim retinde intellectual dep dybystalady emes pe?

Orys sózi men dybysy bizdi qúldanghan shaqta «siya» qosymshaly neologizmderdi tilimizde bitim-bolmysy jat «S» dybystalymy bolmasa da óte kóp qabyldadyq. Shyndyghynda atyng óshkir «siya»-dan basy býtin qashyp qútylu ýshin, ana tilimizde  «revolusiya» dep sózimizdi saqalaulandyrmau ýshin «revolushn» nemese «rivolusion» (týrik aghayyndar osy termindi fransuz tilinen ózine osylaysha qabydap otyr) dep aitatyn kez keldi. Búl arada eshbir sayasat ta joq, belgili bir tilge artyqshylyq ta berilip otyrghan joq, tek tughan tilimizding zandylyghy men erejesine qúrmet bildirushilik pen sóz saptam ynghaylyghy tandalynyp alynyp túr. Ana tiline susyndap ósken qazaq «S» jybysyn aita almay jany qinalady, bir qyzaryp, bir bozarady».

Týiin. «Tildik reforma qazaqqa kerek pe, kerek emes pe?» degen saualgha jauapty birinshi bolyp orys tildi qandastarymyz «Álbette óte kerek!» dep bere bildi. Qazaqy orta ýnsiz. Nege???

«Rusizm» men qazaq tilining tabighatyna jat «internasionalizm sózder» ata-babamyzdan qalghan mәdeniy-ruhany múra ma??? Odan birjola qútyludyng joly qalay???

Osy saualdar – latyngha kóshuding aldynda sheship alugha tiyis basty últtyq problemamyz. Búl mәsele sheshimin tabuy ýshin qazaq kiril jazuy da 28 әripke yqshamdaluy kerek. Biz búny sheshpey latyngha tabysty kóshe almaymyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz