پوستكەڭەستىك ەلدەردە ورتا ازيا ەلدەرىنەن باسقاسىندا «تىلدىك رەفورما» كەڭ كولەمدى ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ باستى ءپرينتسيپى ورىس بودانىنداعىنان قۇتىلعان ەلدەر ءوز تىلدەرىندەگى رۋسيزم جانە ينتەرناتسيوناليزم (جالعان حالىقارالىق تەرمين اياسىنداعى مادەني-گۋمانيتارلىق قۇلدانۋى ءسوزجاسامىنان تۇراتىن) سوزدەردەن قۇتىلۋدىڭ پرينتسيپتەرىن قالىپتاستىرا الدى. وزگە تىلدەردەن تىكەلەي ءسوز قابىلداۋدى جولعا قويا ءبىلدى. قازەكەڭ بولسا، «ءتىلىمىز باي ءبارىن اۋدارىپ الامىز» دەگەننەن جاڭىلماي كەلەدى.

ال، قازىرگى قازاق تىلىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن كاسىبي-تەحنيكالىق «ۆارۆاريزمدەر» وتە كوپ. ولاردى، ياعني، «رۋسيزمدەردى» قازاقشا بەيىمدەپ قولدانۋعا شاقىرۋشىلار كوبىنە كۇلكىگە قالىپ جاتادى. ورىسشا جازىپ، ورىسشا ايتۋدى نە بولماسا، ونسىزدا ءتىلى بۇلىنگەن قازاق مۇلدەم ۇقپايتىن اۋدارما جاساۋ ارقىلى الماستىرۋدى قالايتىنداردىڭ قاراسى دا جەتىپ ارتىلادى. «ءرۋسيزمنىڭ» تاعى ءبىر تىلدىك زومبىلىعى ورىس ءتىلى ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات «ينتەرناتسيوناليزم سوزدەر» تۋرالى ەشكىم باس اۋىرتىپ جاتقان جوق. ويتكەنى قازاق ءتىلى «تەرمينولوگيالىق» ازاتتىققا، وزگە ءتىلدىڭ ءسوزىن وزىندىك سان عاسىرلىق تابيعي دىبىستالۋىنا بەيىمدەۋگە قۇلىق تانىتپاي وتىر. 

قازاق تىلىندە وسى ماسەلەگە قاتىستى قاڭتارداعى ۇلتتىق كەڭەس وتىرسىندا ەل پرەزيدەنتىنىڭ اۋزىنان «قازاق ءتىلىن رەفورمالاپ جاتقاندىعىمدى تاعى قايتالاپ ايتامىن. ۇلت تاعدىرى ءۇشىن مۇنداي شەشۋشى ماسەلەدە اتۇستىلىككە، تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەگەن سەكىلدى ۇستىرتتىككە مۇلدە جول بەرىلمەيدى» دەگەن تەزيس شىعىسىمەن تىلشىلەر قاۋىمى قازاق ءتىلدى «قارسىلار» مەن ورىس ءتىلدى «جاقتاۋشىلار» بولىپ شىعا كەلدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى ن.نۇرتازينانىڭ «رەفورما كازاحسكوگو يازىكا. كاكيە پرينتسيپى دولجنى بىت پولوجەنى پري وتسەنكە رۋسيزموۆ ي ينتەرناتسيوناليزموۆ؟» اتتى ماقالاسىن اباي كز وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل ورىس ءتىلدى قانداسىمىزدىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ دامۋىنا قاتىستى وزىندىك جەكە پىكىرى. 

«تاياۋ كۇندەردە كوروناۆيرۋستىڭ الدىن الۋ شاراسىنا قاتىستى تەلەديداردان جەرگىلىكتى جورنالشىلاردىڭ كەيبىرى مەدىيتسىينالىق ماسكەنى (قازىرگى قولدانىستاعى: «مەديتسينالىق ماسكانى») قازاقشا «بەتپەردە» دەپ اتادى. بۇل ەندى سوزبە-ءسوز «بەت» – ليتسو، ال، «پەردە» – زاناۆەس، ۆۋال دەگەندى بىلدىرەدى.  شىندىعىندا تىلىمىزدە «بەتپەردە» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى وتە بۇلىڭعىر، مەنىڭشە، كەيىنگى تىلشىلەردىڭ قيالىنا قانات ءبىتىپ سوزدىك قورعا ەنگىزگەنىندەي كورىنەدى (ويتكەنى، ادامنىڭ بەتى بىزشە – «ءجۇز»، قالعان تۇركى تىلدەرىندە – «يۋز»).

ءدال وسى جاعدايدا الدىمىزدى مىنا ءبىر ساۋال كەس-كەستەيدى: جەر ءجۇزى جاپپاي قولداناتىن لاتىن نەگىزدى «mascus»، اعىلشىنشاسى  «mask» ءسوزىن ەلدەن ەرەكتەنىپ نەگە اۋدارىپ ءشات-شالەكەي بولامىز؟ شىعىس مۇسىلمان ەلدەرى دە (ازەربايجان، تۇرىك، پارسى جانە ت.ب.) «ماسكە» دەگەن ءسوزدى ەۋروپا تىلدەرىنەن ەنگەن ءسوز رەتىندە ءوز سوزدىك قورلارىنا قابىلداپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءسوزدىڭ ارعى تەگى ارابتىڭ «maskarah» («ماسقارامپاز») شىققان دەگەن بولجام دا بار.

ەڭ باستىسى قازاقتىڭ بالاسىنا دەيىن بۇل ءسوزدى «ماسكى» نەمەسە «ماسكىلەر» دەپ ايتا الادى. ءارى وزگە جۇرتتىڭ بارىنە دە ۇعىنىقتى.

ايتىڭىزداردى اتاۋىنان ات ۇركەتىن قولدان جاسالعان  «بەت پەردە» ءسوزىن كىم قولدانادى؟ البەتتە، بۇنداي ءسوز تىلىمىزگە كىرىگىپ كەتە المايدى. «پەردە» (پاردا) – ءبارىمىز بىلەمىز شىمىلدىق دەگەندى بىلدىرەتىن پارسى ءسوزى. دەگەنمەن ماسكى ءوزىنىڭ فورماسىنا قاراي ادام مەن اڭ سيپاتىندا، اۋىز، كوز بەن مۇرىندى تەسىپ تە كادەگە جاراتىلادى عوي؟ ماسكىلەر كوسمەتيكالىق، ءدىني-عۇرىپتىق، جاڭا جىلدىق (كارناۆالدىق), سونداي-اق، تۇمشالىق (رەسپيراتورلىق) جانە باسقادا بولىپ كەلەدى ەمەس پە؟

ەڭ تۇسىنىكتىسى اتالعان تەرمين وتە ءساتسىز «ماسكە» ءسوزىنىڭ كەڭ اۋقىمدى ماعىناسىن ەش بەرە المايدى. داۋىم جوق، «بەتپەردە» ءسوزى «بەتپەردەسىن اشتى» دەگەن قولدانىسىندا «بىرەۋدى اشكەرە قىلدى» دەگەندى ۇقتىرادى.  بىراق باسقا ماعانادا قولدانعان شاقتا، ياعني، مەدىيتسىينالىق ماسكەنى بىلدىرگەن كەزدە ورىنسىزدىقپەن جۇماسالادى. قايتالاپ ايتامىن زامانالىق ماسكە ءسوزى ءبىر عانا مەدىيتسىينالىق ماسكەمەن شەكتەلمەيدى: بەتكە قورعانىش قانا بولمايدى، ءار دە سالادى; ءتۇرلى فورماداعى ماتەريالداردان جاسالادى (ونىڭ ىشىندە گيپستەن جاسالىناتىنى دا بار).

وسىعان بايلانىستى انا تىلىمىزگە رەفورما جاساۋ پروتسەسى كەزىندە بەلگىلى ءبىر رۋسيزم مەن ينتەرناتسيوناليزمدەردى سول كۇيى ءسال-ءپال ايتىلىمدىق وزگەرىستەرمەن ساقتاۋ مەن مۇلدەم الماستىرۋ كەزىندە ايتىلۋ مەن قولايلىلىق فاكتورىن ەسكەرۋدە، ونىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى ءتىلىمىزدىڭ سويلەۋ داعدىسىن بۇزباۋى كەرەك.

اشىعىن ايتامىن، وتارشىلار تىلىمىزگە زورلىقپەن ەنگىزگەن جالعان حالىقارالىق تەرميندەر مەن رۋسيزمدەر – انا ءتىلىمىز ءۇشىن ەڭ داۋلى ءارى وتە زور تاقىرىپ. وسى سياقتى «شاقىرىلماعان قوناقتارعا» شىنىندا دا ءوزىن اۋىستىراتىن (ماسەلەن، تۋىسقان تۇركى، نە بولماسا، تۇرپاتى الا بوتەن سلاۆيان جانە  رومان-گەرمان تىلدەرىنە قاراعاندا تابيعاتى انا تىلىمىزگە ءبىرتابان جاقىن اراب-پارسى تىلدەرىنەن) ءساتتى بالاما تىبىلار. سونىمەن بىرگە ءوزىمىزدىڭ تىلدىك مۇمكىندىگىمىز ارقىلى جانە تۇركىلىك لەكسيكالىق نەگىزدە ءسوز ءتۇزۋدىڭ باسقاشا امال-تاسىلدەرى مەن تەتىكتەرى تاماشا كادەگە جاراتىلاۋى دا مۇمكىن.  

بىراق بۇل جاعدايعا باعىنبايتىن جايتتار دا بار ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ءار تەرميننىڭ وزدىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ەكى شوقىپ، ءبىر قاراعان ابزال. ماسەلەن، رەمونت، بالكون، ماگازين، فۋتبول، سالون، كابينەت، كابەل سىندى سوزدەر قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە ءسىڭىسىپ كەتكەندىكتەن، فونتيكالىق ايىتىلىمى جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىراتاۋدىڭ ەش كەرەگى جوق، قايتا قالاي ايتىلىپ جازىلسا، سول كۇيىندە قالعانى دۇرىس. 

شىنايتاۋىتىندا تۇرىك پەن اراب تىلدەرىندەگى اعىلشىن مەن فرانتسۋز سوزدەرى ولاردىڭ دىبىستالۋ ەرەجەسىنە بەيىمدەلىپ، ءوز سوزدەرىنە اينالىپ شىعا كەلگەندىگىن اڭعارا الامىز. بىزدە وتە دوكىر نەولوگيزمدەر مەن ينتەرناتسيوناليزمدەر جەتىپ ارتىلادى، ءبىز قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعاندىقتان ولاردى قازاقتاندىرۋ مەن تۇركىلەندىرۋدەن باسىمىزدى الا قاشىپ قورقامىز. سوندىقتان ولار ەنتسيكلوپەديا («ينسيكلاپەديا» بولۋى كەرەك، سالىستىرا قاراساق: اعىلشىنشا ايتىلۋى «ينسايكلاپيديا»), ەكسكاۆاتور («يكسكاۋاتار»), تسيرك («سيرك») جانە ت.ب. بۇگىنگى كۇنى قۇلاققا جات ەستىلىپ، الا بوتەن بوگدەلىك تانىتادى. 

سونىمەن بىرگە كىرمە تەرميندەر، نەولوگيزمدەردى بەكىتۋدىڭ پرينتسيپتەرى مەن ادىستەمەسى قايتا قارالعانى ءلازىم. ەگەر بۇرىن جاڭا سوزدەردىڭ بارلىعى تەك ورىس ءتىلى ارقىلى قابىلدانىپ كەلسە، ەندىگى جەردە لاتىندىق ءتۇبىر تەككە نە بولماسا، اعىلشىندىق-فرانتسۋزدىق پروتوتيپكە تىكەلەي جۇگىنۋىمىز كەرەك. اتاپ ايتار بولساق، «ينتەللەكتۋالنىي» كۇنى بۇگىنگە دەيىن «ينتەللەكتۋالدىق» دەپ اۋدارىپ (ورىستىڭ «نىي» قوسىمشاسىن «دىق» دەپ ءتارجىمالاپ) بوركىمىزدى اسپانعا اتامىز. دەگەنمەن بۇل ءسوز اعىلشىن تىلىندە ەش قوسىمشاسىز سىن ەسىم رەتىندە intellectual دەپ دىبىستالادى ەمەس پە؟

ورىس ءسوزى مەن دىبىسى ءبىزدى قۇلدانعان شاقتا «تسيا» قوسىمشالى نەولوگيزمدەردى تىلىمىزدە ءبىتىم-بولمىسى جات «تس» دىبىستالىمى بولماسا دا وتە كوپ قابىلدادىق. شىندىعىندا اتىڭ وشكىر «تسيا»-دان باسى ءبۇتىن قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن، انا تىلىمىزدە  «رەۆوليۋتسيا» دەپ ءسوزىمىزدى ساقالاۋلاندىرماۋ ءۇشىن «رەۆولۋشن» نەمەسە «ريۆولۋسيون» (تۇرىك اعايىندار وسى تەرميندى فرانتسۋز تىلىنەن وزىنە وسىلايشا قابىداپ وتىر) دەپ ايتاتىن كەز كەلدى. بۇل ارادا ەشبىر ساياسات تا جوق، بەلگىلى ءبىر تىلگە ارتىقشىلىق تا بەرىلىپ وتىرعان جوق، تەك تۋعان ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعى مەن ەرەجەسىنە قۇرمەت بىلدىرۋشىلىك پەن ءسوز ساپتام ىڭعايلىعى تاڭدالىنىپ الىنىپ تۇر. انا تىلىنە سۋسىنداپ وسكەن قازاق «تس» جىبىسىن ايتا الماي جانى قينالادى، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارادى».

ءتۇيىن. «تىلدىك رەفورما قازاققا كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپتى ءبىرىنشى بولىپ ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز «البەتتە وتە كەرەك!» دەپ بەرە ءبىلدى. قازاقي ورتا ءۇنسىز. نەگە؟؟؟

«رۋسيزم» مەن قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات «ينتەرناتسيوناليزم سوزدەر» اتا-بابامىزدان قالعان مادەني-رۋحاني مۇرا ما؟؟؟ ودان ءبىرجولا قۇتىلۋدىڭ جولى قالاي؟؟؟

وسى ساۋالدار – لاتىنعا كوشۋدىڭ الدىندا شەشىپ الۋعا ءتيىس باستى ۇلتتىق پروبلەمامىز. بۇل ماسەلە شەشىمىن تابۋى ءۇشىن قازاق كيريل جازۋى دا 28 ارىپكە ىقشامدالۋى كەرەك. ءبىز بۇنى شەشپەي لاتىنعا تابىستى كوشە المايمىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz