Abay ózining «Ghaqliat−tasdiqat» dep atalatyn 38−qarasózinde: «Mahabbat − әueli adamnyng adamdyghy, ghaqyl, ghylym degen nәrseler birlәn», −dep jazady. Mahabbattan bastau alatyn adamnyng «adamdyq joly» yaghny adamnyng adamgershiligi − aqyl men ghylymgha tikeley baylanysty.

Týp-tamyry arabtyng «hәbba» −sýng degen sózinen shyqqan «mahabbat» sózin− Abay óz shygharmashylyghynda molynan paydalanyp, «sýy», «meyirim», «sýiispenshilik» maghynalarynda qoldanady. Abay ózining dәl osy 38-qarasózinde: «Talap, úghym mahabbattan shyghady», − deydi. Mahabbat, ol− adamnyng ón-boyyndaghy meyirim men sýiispenshilik. Abaysha payymdasaq: aqyl men ghylymnan bastau alghan mahabbat – adamgershilik negizi.

Orystyng úly jazushysy Dostoevskiy: «Súlulyq әlemdi qútqarady», −depti. Meninshe, búl ýstirt aitylghan pikir. Álemdi qútqaratyn әdemilik emes, әlemdi qútqaratyn − sýiispenshilik, meyirim, mahabbat. IYә, mahabbat! Mahabbat, ol – meyirim! Eger, ananyng balasyna degen meyirimge toly mahabbaty bolmasa, adamdar ómirdi kókjiyekten alaulap shyghatyn «qasiyetinnen ainalayyn» altyn kýndi, otbasyn, Otanyn sýimese, әke perzentin, perzent ata-anasyn, adamdar birin-biri meyirimge toly, shynayy sezim − mahabbatpen sýimese, onda ómir sýrip keregi ne? Adam ómirining ózegine ainalghan eng asyl qasiyet, ol−mahabbat! Sondyqtan da hәkim Abay: «Mahabbatsyz dýniye−dos», −deydi.

Osy orayda eske týsip otyr, 2020 jydyng 14 qantar kýngi «Abai.kz» portalynda Asan Omarovtyng «Mahabbatsyz dýniye−bos» atty maqalasy jariyalandy. Avtor óz maqalasynda: 

«Mahabbatsyz dýniye−bos
Qayuangha ony qosyndar.
Qyzyqtan ózge qalsang bos
Qatynyn, balan, dosyng bar.

Qoghamda qyzu pikirtalas tudyryp kele jatqan, osy әuelgi jol. Ony Abay jinaqtary birde «Mahabbatsyz dýniye−bos» dep, endi birde «Mahabbatsyz dýniye−dos» dep basqan. Qaysysy dúrys? Ásili, búl jenil-jelpi mәsele emes. Oilau jýiemizdi ózgertuge de qauqarly, prinsiptik tanym. Sondyqtan bayyppen toqtalmaqpyz. Birden aitayyq, biz dúrysy− «Mahabbatsyz dýniye− bos» deulimiz. Nege? Sebebi, Alla taghala on segiz myng ghalamdy (myna jaryq dýniyeni), onyng ishinde adamzatty mahabbatpen jaratqan. Adamnyng es-aqylyn biyleytin onan asqan qúdiret kәne?! Mahabbat sezim kimde kóbirek bolsa, ony kimning jýregi tynbay izdese, «ol kisi−ghalym, sol ghaqyl» (Abay). Kerisinshe aqylgha sәule (әdilet, mahabbat dep úghynyz) qonbaghan pende «qayuansha jýrip kýneltken». Mahabbat sezimi jútang adam ózining «jan» ekenin bilmeydi. Sol ýshin oishyl: «Qayuangha ony qosyndar» degen. Sóitip, Abay mahabbatsyz esil ómirding bos, «qayran uaqyttyn» zaya óterin jetkizip otyr.

Biraq, «Mahabbatsyz dýniye−dos» úghymyn tastay ghyp ústanatyn ekinshi taraptyng payymynsha, Abay óleninde «Dýniyeden suyn» dep uaghyzdaghan, «Jýrekti tazart, Qúdaydy tany» dep ósiyettegen. Óitkeni, kimge «dýniye−dos» sonyng kókirek kózi jabyq. Ol − Qúday sәulesi týspegen malqúmar, dýniyeqonyz, sarang paqyr. «Dýniye−dos» tirkesi osy maghynada desedi»,− dep jazady.

Aytpaghymyz, maqala maghan únady. Shynymdy aitsam, Abay shygharmashylyghyn dәl osylay taldaghan maqalany óz basym kópten beri oqyghan joq edim. Oiyn jetkizui, dәleli men dәiegin keltire otyryp, óz pikirin qorghauy − avtordyng ózindik stiyli men jazu daghdysynyng qalyptasqandyghynyng aiqyn dәleli. Avtordyng bilimi men jan-jaqty dayyndyghy birden kózge týsedi.

Abay shygharmashylyghyn filosofiya jәne din filosofiyasy túrghysynan taldau − qazirgi tandaghy «Abaytanu» ghylymynda sheshimin tabugha tiyis, eng kýrdeli mәselelerding biri ekeni anyq. Maqala avtory «Abaytanudyn» dәl osy kemshin túsyn dóp basyp, dәl tauyp, aqyn shygharmashylyghyna din filosofiyasy túrghysynan taldau jasaghan. Asan Omarov ózining «Mahabbatsyz dýnie – bos», «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa» maqalalarynda Abay shygharmashylyghyn filosofiya jәne din filososfiyasy túrghysynan taldaghany − «Abaytanu» ghylymyna jyl qúsy kelip, «jylymyq» kezenining bastalghanynday jyly әser etti.

Maqalanyng ón-boyyndaghy avtorlyq kózqarasty qansha jerden syilasam da, avtordyng «Mahabbatsyz dýniye−bos» degen pikirimen kelise almadym.

Sonymen, «Mahabbatsyz dýniye−bos» pa, әlde «Mahabbatsyz dýniye−dos» pa? Tek qana abaytanushylar arasynda ghana emes, qoghamda qyzu pikirtalas tudyryp kele jatqan aitysushy eki jaqtyng pikirine de, tipten qarsy jaqtyng aitar dәlelderine de avtor toqtalyp ótken. Biz múny maqalanyng taghy da bir jetistigi dep týsindik. Aytysyp otyrghan eki jaqtyng talasyp otyrghany «bos» pa, әlde «dos» pa, − degen eki sóz. Anyghyna kelgende bir-aq әrip.

Mahabbatsyz dýnie –dos
Hayuangha ony balandar.

Dәl osy óleng joldaryndaghy «dýniye−dos» tirkesindegi «dýniye» sózi «tirshilik», «sheksiz kenistik» maghynasynda emes, Abay ony «mal», «dәulet», «baylyq» maghynasynda qoldanghan. Abay óz ólenining dәl osy shumaghynda «dýniye−dos» tirkesin qoldana otyryp, oqushysyna astarly týrde bolsa da «dýniyeden suyn», «jýrekti tazart» degen uaghyz aitpaydy.

Meninshe, aqynnyng әrbir sózine filosofiyalyq kózben qarap, shekten tys kýrdelendirip taldaugha bolmaydy. Abay nәr alghan ýsh ruhany qaynar-kózding eng birinshisi әri eng negizgisi, ol − halqymyzdyng auyz әdebiyeti men últymyzdyng til baylyghy jәne qazaqtyng últtyq dýniyetanymdyq filosofiyasy bolghandyghyn esten shygharmaghan abzal. Aqyn Abay óz shygharmashylyghynda qazaq tilining baylyghy men mýmkindigin keninen paydalanyp, oqushysyn sheksiz rahat sezimge bóleytini bar. Ol qazaq tilining týrli iyirimderin qapysyz mengergen, týpsiz tereng oishyl aqyn. Sondyqtan taghy da qaytalaymyz, Abay: «Mahabbatsyz dýniye−dos» dep aitqanda, «dýniye−dos» túraqty tirkesining astarynda «jýrekti tazart», «dýniyeden suyn» degen sypattaghy uaghyzdy astarly týrde bolsa da jetkizip otyrghan joq.

«Pendelikting kәmlәti әuliyelik birlәn bolatúghyn bolsa, kýlli adam tәrki dýnie bolyp hu dep tariqatqa (din joly) kirse, dýnie oiran bolsa kerek», −degen Abay (38-qarasóz) «dýniyeden suyn», «bәrin tastap, tek qana Qúdaydy tany», − dep, esh uaqytta sopylyq uaghyz aitpaghan. Jalpy, Abay shygharmashylyghynyng ózeginde sopylyq filosofiya kezdeskenimen, aqyn sopylyq kózqarastaghy filosofiyany esh uaqytta ashyq nasihattamaghan. Sebebi, Abay sopylyq kózqarastaghy aqyn bolghan joq. Biraq, Abaydyng «Áleumettik lirikalar»−dep atalyp jýrgen keybir ólenderining aitpaq bolghan oiy men iydeyasy adamdy ishki ruhany terendikke bastaytyn sopylyq (suffizm) baghyttaghy shyghys shayyrlarynyng shygharmashylyghymen astasa jalghasyp, ýndesip jatatyny bar. Islәm dýniyesindegi ortaq qúndylyqtardy bylay qoyyp, jalpy adamzatqa ortaq ruhany qúndylyqtardy sóz etkende, danyshpan oishyldardyng oilary birtútas, óristes kelip jatatyny tang qalarlyq is emes.

Abaydyn  «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenining songhy shumaghynda:

Dýniyege dos aqiyretke birdey bolmas,
Ekeui tap birdey bop ornygha almas.
Dýniyege yntyq, mahshargha amalsyzdyn
Imanyn týgel deuge auzym barmas,- degen Abay «dýniyeden suyn», «jýrekti tazart»−degen sopylyq uaghyzdy ashyq aitpasa da, «dýniyeden suyn», «jýrekti tazart», «Alla rizalyghy ýshin ómir sýr», −degen sopylyq nasihatty әr qazaqtyng iman-senimi jәne dýniyetanymy qabylday alatynday «aqiyret», «dýniyege dos», «iman» sózderin qoldana otyryp, astarly týrde óte nәzik etip jetkizip otyr. Nemese, «Bes asyl is» dep «Tereng oi», «Qanaghat», «Raqym»  degen sopylyq filosofiyadaghy úghymdargha «Talap» pen «Enbekti» qosqan Abay, sopylyq kózqarastaghy filosofiyany qazaq úghymyna say etip, óz kókirek kózi arqyly oy eleginen qayta ótkizedi. Tórt shumaqtan túratyn «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenining aldynghy shumaqtarynda «jan» men «tәnnin» ekige airyluy − búl ólim emes dey otyryp:

Óldi deuge syya ma, oilandarshy,
Ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan, − degen aqyn, ólim turaly músylman týsinigine mýldem qayshy keletin sony pikir aitady. Abaydyng «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenining songhy shumaghyndaghy aqynnyng aitpaq bolghan oiy qazaq dýniyetanymyna jaqyn, islәm dinining sopylyq aghymynyng nasihatymen ýndes shyqqannan song ghana, Abay sopylyq uaghyzdy qazaq úghymyna say jetkizip otyr dep aityp jýrmiz. Áytpese, Abaydyng jalpy dýniyetanymy men diny kózqarasy dinning dogmalyq tar shenberine syya bermeydi. Búghan qarap Abaydyng músylmanshylyghy shala bolghan eken dep oilap qalugha taghy da bolmaydy. Sebebi, «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», −degen hәkim Abay, shyn mәnindegi tolyq músylman edi. Biraq, búl óz aldyna bólek әngime.

«Ghylymdy izdep, dýniyeni kózdep, eki jaqqa ýnilgen» Abay qanday ruhany qaynar kózden nәr alsa da, últtyq negizdegi óz senimining irgesin eshkimge bermey, arqasyn halqynyng ruhany qazynasyna tirey otyryp, barlyq filosofiyalyq úghym men oigha tek qana óz últynyng kózqarasymen syny túrghydan qarady. Abay: «Mahabbatsyz dýniye−dos» dese, jýreginde adamgershilik izgiligi, sýiispenshilik meyirimi yaghny mahabbaty joq adam baylyqqa, dýniyege dos. Yaghni, dýniyeni, qazirgi bizding tilimizben aitsaq, tek qana materialdyq iygilikti ghana oilaydy degen sóz. Abay búl jerde «dýniye» sózin «kýlli tirshilik» degen maghynada qoldanyp túrghan joq. «Dýnie boghyn domalatqan qara qonyzday», tirshilik − ómirdi tek qana dýniyemen, baylyqpen baghalaghan adamdargha úly Abay: «dýniye−dos», −dep, olardy hayuangha tenep otyr. 1896 jyly jazghan «Malgha dostyng múny joq, maldan basqa» degen óleninde Abay: 

Mal jiyady maqtanyp bildirmekke
Kózge shúqyp, malmenen kýidirmekke.
Ózi shoshqa, ózgeni it dep oilar,
Sorpa sumen, sýiekpen sýidirmekke, − dep jazady.

Nadandyqpen ózgeni it dep oilap, basqany kózge shúqyp, maqtan ýshin mal jighan «dýniye−dos» adamdardy aqyn shoshqagha tenep otyr. «Dýniye−dos», «Malgha dos», −degen sinonimdik tirkesterdi  Abay «Malgha dostyng múny joq, maldan basqa», «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenderinde bir maghynada qoldanghan. «Malgha dostyng múny joq maldan basqa» óleninde aqyn «dýnie men malgha dos» adamdargha:

Osyny oqyp oilay ber, bolsang zerek
Enbekti sat, ar satyp nege kerek?!
Ýsh-aq nәrse − adamnyng qasiyeti
Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek, −deydi.

«Jyly jýrek» sózin «mahabbat», «meyirim» maghynasynda qoldanghan aqyn adamnyng basty qasiyeti «ystyq qayrat», «núrly aqyl», «jyly jýrek», −dep aqyldy da qayratty hәm meyirimdi adamdy, jýreginde adamgershilik mahabbaty joq «dýniye−dos» adamgha qarama-qarsy qoyyp, aqyldy da qayratty, meyirimdi adamdy jan-jaqty jetilgen kemel adam dep, ony basty oryngha shygharady. «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy», −degen úly aqyn hәkim Abayda tútas óleng joly bylay túrsyn, maghynasy bóten, úiqas ýshin aityla salghan basy artyq, bos tekti bir sóz tappaysyz. Aqyn Abaydyng әr sózi kirpishpen qalanghanday óz ornynda túrady. Olardyng ornyn auystyryp qoldanu mýmkin emes.

Abay aqyndyghynyng qúdireti de osynda. Eger biz, Abay: «Mahabbatsyz dýnie − bos», −dep jazdy desek, odan keyin keletin «hayuangha ony balandar» degen joldyng eshqanday maghynasy bolmay qalar edi. Aqyn kimdi, ne ýshin hayuangha tenep otyr? Óte týsiniksiz. Enbek pen ghylym-bilimdi nasihattay otyryp, halqyn ýlgi-tәrbiyege shaqyrghan Abay, óz audarmalaryn halyqtyng úghymyna say etip, jenil tilmen «nәzira» ýlgisinde audara otyryp, ólenderinde  de úghymgha jenil, maghynasy tereng sózderdi molynan qoldanghan. Biz keyde Abay shygharmashylyghyndaghy úghymgha sonshalyq onay sózderdi «Abay sekildi oishyl, filosof aqyndargha búl sóz tym jenil», −dep oilap, sol sózderding maghynasyn qoldan «auyrlatyp», ol sózge tereng filosofiyalyq oilardy «kýshtep jamap» joq jerden ózimizge beynet tauyp, kópshilik oqyrmannyng oiyn mýldem basqa arnagha búryp jýrmiz. Sonyng bir jarqyn mysaly «Abay» portalyna jariyalanghan Asan Omarovtyng maqalasyndaghy  «Mahabbatsyz dýniye−bos» taqyrybyndaghy pikirtalas.

Qazaq liro-epostyq jyrlarynyng jauhary «Qozy Kórpesh−Bayan súlu» jyryndaghy maldan basqa eshnәrse oilamaytyn, kókirek kózi biteu, adamgershilikten júrday, tas sarang Qarabay sekildi adamdardy halqymyz «dýniye−dos» nemese «malgha dos» dep ataydy. «Dýniye−dos», «malgha dos» tirkesteri qazaq tili leksikonynda jii qoldanylatyn sinonimdik maghynadaghy túraqty tirkester. Abay óz ólenderinde últtyq leksikonymyzdaghy osy túraqty tirkesterdi ornymen, tura óz maghynasynda, óte sәtti qoldanghan, −dep oilaymyz. Sondyqtan da «Mahabbatsyz dýniye−bos» emes, «Mahabbatsyz dýniye−dos». Anyghyn bir Alla biledi, әriyne.

Núrghaly Mahan

Abai.kz