Poliyúlttyq demografiyanyng júlyny ýzilip, 1989 jyldan bastap monoúlttyq demografiya qazaqtyng paydasyna sheshilip, Alash topyraghy monoúlttyq sipatty iyelene bastady. Búl ýrdis kýni býginge deyin jalghasyp keledi.

Qazaq audandary men qazaqylanghan iri qalalar

Keri salito tek Soltýstik Qazaqstan oblysynda ghana saqtalynyp otyr. Ári onda túratyn halyq sany naqty esep boyynsha 420 mynnan astam. Al, kópirme esep boyynsha 571 759 adamdy qúraydy. Búl respublikamyzdyng 19 milliongha juyq túrghynnyng qansha payyzy ekenin eskere beriniz. Boljamgha sýiensek, endi on jyldan keyin búl kórsetkish 250-350 mynnyng dengeyine deyin kemiydi. Atalghan kórsetkish dәl qazirgi kezde slavyan ókilderining ýlesi basym bolyp túrghan Qaraghandy oblysynyng shaghyn qalalaryn da qamtidy.

Endi internettegi (Vikiypediya) ashyq derekkózderindegi sandar legine kóz jýgirteyik:

Batys Qazaqstan oblysynyng 12 audany bar. Qazaqtar 75,89% (2018 jylghy derek).

1. Aqjayyq audany 95,4% qazaq,

2. Bókey ordasy audany 99,23% qazaq,

3. Bórli audany 69,3% qazaq,

4. Janaqala audany % kórsetilmegen qazaq audany,

5. Jәnibek audany 97,8% qazaq,

6. Qaztalov audany 98,8% qazaq,

7. Qaratóbe audany % kórsetilmegen qazaq audany,

8. Syrym audany 98,4% qazaq,

9. Tasqala audany 90,42% qazaq,

10. Shynghyrlau audany 85,2% qazaq,

11. Bәiterek audany 55% qazaq,

12. Terekti audany % kórsetilmegen qazaq audany.

Shyghys Qazaqstan oblysynda 15 audan bar. 60,04% qazaq.

1. Abay audany 99,01% qazaq,

2. Ayagóz audany 95,88% qazaq,

3. Besqaraghay audany 69,49% qazaq,

4. Jarma audany 91,83% qazaq.

5. Zaysan audany 96,93% qazaq,

6. Katonqaraghay audany 79,29 % qazaq,

7. Kókpekti audany 76,50% qazaq,

8. Kýrshim audany 91,41% qazaq,

9. Tarbaghatay audany 99,37% qazaq,

10. Úlan audany 70,61% qazaq,

11. Ýrjar audany 91,91% qazaq.

(Búlardan bólek ShQO-da Boroduliha, Glubokoe, Altay, Shemonayha sekildi audandar bar.)

Soltýstik Qazaqstan oblysy 5 qala, 4 qala tiptes kent jәne 13 әkimshilik audan bar:

1. Aqjar audany 78,09% qazaq,

2. Uәlihanov audany 89,66% qazaq,

3. Jambyl audany 46,91% qazaq,

4. Tayynsha audany 27,49% qazaq,

5. Timiryazev audany 43% qazaq,

6. Shal aqyn audany 45,93% qazaq.

Almaty oblysynda 17 audan bar:

1. Aqsu audany resmy tili -  qazaq tili,

2. Alakól audany resmy tili -  qazaq tili

3. Eskeldi audany resmy tili -  qazaq tili,

4. Enbekshiqazaq audany 43,1% qazaqtar, resmy tili -  qazaq tili,

5. Jambyl audany 78% qazaqtar, resmy tili -  qazaq tili,

6. Kegen audany resmy tili -  qazaq tili,

7. Kerbúlaq audany resmy tili -  qazaq tili,

8. Kóksu audany resmy tili -  qazaq tili,

9. Qaratal audany resmy tili -  qazaq tili,

10. Panfilov audany 63% qazaq,

11. Rayymbek audany resmy tili -  qazaq tili,

12. Sarqan audany 75,3% qazaq,

13. Talghar audany resmy tili -  qazaq tili,

14. Ile audany 61,5% qazaq,

15. Balqash audany resmy tili -  qazaq tili,

16. Qarasay audany 58,18% qazaq,

17. Úighyr audany resmy tili -  qazaq tili.

Aqmola oblysy. 17 audan bar:

1. Birjan sal audany 63,24% qazaq,

2. Ereymentau audany 60,71% qazaq,

3. Zerendi audany 61,14% qazaq,

4. Qorghaljyn audany 87,26% qazaq,

5. Selinograd audany 77% qazaq.

6. Aqkól audany 39,92% qazaq,

7. Astrahan audany 42,56% qazaq,

8. Egindikól audany 44,71% qazaq,

9. Jaqsy audany 46,02% qazaq,

10. Jarqayyng audany 46,75% qazaq

(Búdan bólek taghy 7 audan bar. Búlar qazaq últy basymdyqqa ie audandar)

Aqtóbe oblysy 12 audany bar. 81,35% qazaq:

1. Algha audany 79,1% qazaq,

2. Áyteke by audany 93,6% qazaq,

3. Bayghanin audany 99,8% qazaq,

4. Qarghaly audany 61,2% qazaq,

5. Qobda audany resmy tili -  qazaq tili,

6. Martók audany 61,9% qazaq,

7. Múghaljar audany resmy tili -  qazaq tili,

8. Oiyl audany 98,8% qazaq,

9. Temir audany 95% qazaq,

10. Hromtau audany 73% qazaq,

11. Shalqar audany 98,6% qazaq,

12. Yrghyz audany 99,6% qazaq.

Atyrau oblysynda 92,43 % qazaq. 2 qala men 7 audan 11 kent, 183 auyldyq eldimeken bar.

Qyzylorda oblysynda 96,15% qazaq bar. 3 qala men 7 audany bar.

Manghystau oblysy  90,99% qazaq bar. 5 audan, 5 oblystyq manyzy bar qala, 6 kent, 55 eldimeken, 43 auyldyq okrugten túrady.

Qaraghandy oblysy 51,31% qazaq bar. 9 qala, 9 audan jәne 2 audandyq qala bar.

Qostanay oblysy 5 qala 13 kent, 16 audan bar. 40,27% qazaqtar.

Jambyl oblysynyn  72,62% qazaq bar. 10 audan, 1 oblystyq qala, 3 audandyq qala jәne 367 eldimeken bar.

Taraz qalasynda 70% qazaq bar.

Pavlodar oblysynda 51,77% qazaq bar.

Pavlodar qalasynda 47% qazaq bar.

Týrkistan oblysynyn 72,90%-y qazaqtar. 11 audan bar:

1. Týrkistan qalasy 62,25% qazaq,

2. Bәidibek audany 96,48% qazaq,

3. Qazyghúrt audany 93,42% qazaq,

4. Maqtaaral audany 83,22 % qazaq,

5. Ordabasy audany 94,5% qazaq,

6. Otyrar audany 99,5% qazaq,

7. Saryaghash audany 88,5% qazaq,

8. Sozaq audany 99,9% qazaq,

9. Tóle by audany 70% qazaq,

10. Týlkibas audany 70% juyq qazaq,

11. Shardara audany 96,4% qazaq.

12. Sayram audany resmy tili - qazaq tili.

Odan bólek:

Shymkent qalasy 65,04 % qazaq,

Almaty qalasy 68% qazaq,

Núr-Súltan qalasy 78,18% qazaq,

Kókshetau 70% qazaq,

Aqtóbe 81,35 % qazaq,

Taldyqorghan 64,96% qazaq,

Atyrau 90% qazaq,

Aqtau 71,88% juyq qazaq,

Oral 54,63 % qazaq,

Óskemen 43% qazaq,

Qostanay 40% qazaq,

Petropavl 30% qazaq,

Qaraghandy 36,25 % qazaq,

Týiin. Búlar resmy sandar. Sәl erterekte týzilgen. Aldy 5-10 jyl, keyingisi 2-3 jyl búrynghy statistka. Qazirgi uaqytta búl derekter ansha-múnsha ózgergeni jәne ras. Sonyng ózinde jogharydaghy statistikagha qarap-aq, memleketti qúrushy, qazaq últynyng ýles salmaghy qanday ekenin angharugha bolady.

Respublikamyzdyng Soltýstik-shyghysy men ortalyghyndaghy ýsh-tórt jerde ghana qazaqtardyng sany 17-20 payyzdy ghana qúrasa, qalghan jaqtarda últymyzdyng ýles salmaghy 35-44 payyzdyng aralyghyna jetip jyghylyp otyr. Endi on jyldan keyin 17 payyzdy qúraghan jerler 40-qa, 35 payyzdy qúraghan jerler 55 payyzgha deyin ósedi degen boljam da joq emes.

Sonymen, qazir qazaq sany biylghy sanaqty jelbuazdatpasa 75-80 payyzgha jetip qaldy deuge negiz bar. Búl mәsәle resmy tilden, kórshi memleketting tilinen birjola irge ajyratyp, qazaq tilin memlekettik til retinde qay jerde hәm qalay jappay qoldanugha bolady degen zandy súraqty tudyrady. Ári statistikanyng qúlaghyn ústaghandar keybir jerlerde halyqtyng dúrys payyzdyq esebin bermey otyrghandyghyn bayqaugha bolady. Onyng sebebi kópúltty degen devizden aiyrylyp qalmaudyng qamy bolsa kerek.

Jogharydaghy derekterge qarap, zandy týrde qazaq sany 50 payyzdan asqan jerlerde is-qaghazdary tek memlekettik tilde jýrgizu turaly talap qoyatyn uaqyt jetkendey.

Tómendegi audandar men qalalarda kino, beyne, tele jәne baspa ónimderin shygharatyn megajobalardy qolgha alu ýshin jer-jerde Ýkimettik emes úiymdar qúrylyp, búryn orys tildi Ýkimettik emes úiymdargha bólinip kelgen qarajattar jana qúrylatyn qazaq tildi úiymdar men qoghamdyq birlestikterge bólinui kerek.

Sonday-aq, qazaq tilindegi kitaptargha salynatyn qosymsha qún salyghyn alyp, monopoliyadaghy tasymaldau tariyfine ózgeris engizu kerek. Sonymen birge kinoprokattaghy dilimiz ben dinimizge jat, orys tildi kino ónimderge tosqauyl qoyyp, qazaqsha dublyaji bolmasa, kórsetilmesin degen talapty tikeley qoyatyn kez jetti.

Tómendegi biz qazaq sanynyng statistikasyn keltirgen әr audan men әr qala ýshin jeke telearna әm dublyaj jasau ortalyqtaryn ashu ýshin búryn kózboyaushylyqpen qazaq tilin oqytugha júmsalyp kelgen qarjyny kәdege jaratqan lәzim. Memlekettik tildi tegin oqytatyn kez kelmeske ketti. Oghan júmsalghan aqsha qazaq mediajobalaryn qarjylandyrugha arnalugha tiyis. Orys tili Qazaqstan men Ortalyq Aziyada eshkimning qoldauynsyz-aq, óz betimen damy alady. Ám óz kýnin ózi kóredi. Al qazaq tili ýshin beybit kýres kýni búrynda bastylap ketkeni fakt.

Sonymen, jogharyda qazaqtyng ýles salmaghy turaly әr oblys boyynsha jeke-jeke statistikalyq derekter berilip otyr. Endigi mәsele «kóp qorqytady, tereng batyrady» prinsiypine jýginu.

Árbir qúzyrly mekeme men biyliktik hәm kýshtik qúrylymdardan óz ana tilimizde, memlekettik tilde, qazaq tilinde qyzmet alugha qúqylymyz. Búl Ata Zanda jazylghan. Biz birly-jarym úsynys aittyq. Osy úsynystardy eskeru, osy baghytta júmys jýrgizu - iydeologiyalyq manyzgha iye. Sonda biz ólgen tilin tiriltken evreyler qúrly bola almay otyrghan bayghústyqtan qútylamyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz