پوليۇلتتىق دەموگرافيانىڭ جۇلىنى ءۇزىلىپ، 1989 جىلدان باستاپ مونوۇلتتىق دەموگرافيا قازاقتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ، الاش توپىراعى مونوۇلتتىق سيپاتتى يەلەنە باستادى. بۇل ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

قازاق اۋداندارى مەن قازاقىلانعان ءىرى قالالار

كەرى سالتو تەك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا عانا ساقتالىنىپ وتىر. ءارى وندا تۇراتىن حالىق سانى ناقتى ەسەپ بويىنشا 420 مىڭنان استام. ال، كوپىرمە ەسەپ بويىنشا 571 759 ادامدى قۇرايدى. بۇل رەسپۋبليكامىزدىڭ 19 ميلليونعا جۋىق تۇرعىننىڭ قانشا پايىزى ەكەنىن ەسكەرە بەرىڭىز. بولجامعا سۇيەنسەك، ەندى ون جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش 250-350 مىڭنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كەميدى. اتالعان كورسەتكىش ءدال قازىرگى كەزدە سلاۆيان وكىلدەرىنىڭ ۇلەسى باسىم بولىپ تۇرعان قاراعاندى وبلىسىنىڭ شاعىن قالالارىن دا قامتيدى.

ەندى ينتەرنەتتەگى (ۆيكيپەديا) اشىق دەرەككوزدەرىندەگى ساندار لەگىنە كوز جۇگىرتەيىك:

باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 12 اۋدانى بار. قازاقتار 75,89% (2018 جىلعى دەرەك).

1. اقجايىق اۋدانى 95,4% قازاق،

2. بوكەي ورداسى اۋدانى 99,23% قازاق،

3. ءبورلى اۋدانى 69,3% قازاق،

4. جاڭاقالا اۋدانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى،

5. جانىبەك اۋدانى 97,8% قازاق،

6. قازتالوۆ اۋدانى 98,8% قازاق،

7. قاراتوبە اۋدانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى،

8. سىرىم اۋدانى 98,4% قازاق،

9. تاسقالا اۋدانى 90,42% قازاق،

10. شىڭعىرلاۋ اۋدانى 85,2% قازاق،

11. بايتەرەك اۋدانى 55% قازاق،

12. تەرەكتى اۋدانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى.

شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 15 اۋدان بار. 60,04% قازاق.

1. اباي اۋدانى 99,01% قازاق،

2. اياگوز اۋدانى 95,88% قازاق،

3. بەسقاراعاي اۋدانى 69,49% قازاق،

4. جارما اۋدانى 91,83% قازاق.

5. زايسان اۋدانى 96,93% قازاق،

6. كاتونقاراعاي اۋدانى 79,29 % قازاق،

7. كوكپەكتى اۋدانى 76,50% قازاق،

8. كۇرشىم اۋدانى 91,41% قازاق،

9. تارباعاتاي اۋدانى 99,37% قازاق،

10. ۇلان اۋدانى 70,61% قازاق،

11. ءۇرجار اۋدانى 91,91% قازاق.

(بۇلاردان بولەك شقو-دا بورودۋليحا، گلۋبوكوە، التاي، شەمونايحا سەكىلدى اۋداندار بار.)

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى 5 قالا، 4 قالا تيپتەس كەنت جانە 13 اكىمشىلىك اۋدان بار:

1. اقجار اۋدانى 78,09% قازاق،

2. ءۋاليحانوۆ اۋدانى 89,66% قازاق،

3. جامبىل اۋدانى 46,91% قازاق،

4. تايىنشا اۋدانى 27,49% قازاق،

5. تيميريازەۆ اۋدانى 43% قازاق،

6. شال اقىن اۋدانى 45,93% قازاق.

الماتى وبلىسىندا 17 اۋدان بار:

1. اقسۋ اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

2. الاكول اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى

3. ەسكەلدى اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

4. ەڭبەكشىقازاق اۋدانى 43,1% قازاقتار، رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

5. جامبىل اۋدانى 78% قازاقتار، رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

6. كەگەن اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

7. كەربۇلاق اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

8. كوكسۋ اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

9. قاراتال اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

10. پانفيلوۆ اۋدانى 63% قازاق،

11. رايىمبەك اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

12. سارقان اۋدانى 75,3% قازاق،

13. تالعار اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

14. ىلە اۋدانى 61,5% قازاق،

15. بالقاش اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

16. قاراساي اۋدانى 58,18% قازاق،

17. ۇيعىر اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى.

اقمولا وبلىسى. 17 اۋدان بار:

1. ءبىرجان سال اۋدانى 63,24% قازاق،

2. ەرەيمەنتاۋ اۋدانى 60,71% قازاق،

3. زەرەندى اۋدانى 61,14% قازاق،

4. قورعالجىن اۋدانى 87,26% قازاق،

5. تسەلينوگراد اۋدانى 77% قازاق.

6. اقكول اۋدانى 39,92% قازاق،

7. استراحان اۋدانى 42,56% قازاق،

8. ەگىندىكول اۋدانى 44,71% قازاق،

9. جاقسى اۋدانى 46,02% قازاق،

10. جارقايىڭ اۋدانى 46,75% قازاق

(بۇدان بولەك تاعى 7 اۋدان بار. بۇلار قازاق ۇلتى باسىمدىققا يە اۋداندار)

اقتوبە وبلىسى 12 اۋدانى بار. 81,35% قازاق:

1. العا اۋدانى 79,1% قازاق،

2. ايتەكە بي اۋدانى 93,6% قازاق،

3. بايعانين اۋدانى 99,8% قازاق،

4. قارعالى اۋدانى 61,2% قازاق،

5. قوبدا اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

6. مارتوك اۋدانى 61,9% قازاق،

7. مۇعالجار اۋدانى رەسمي ءتىلى -  قازاق ءتىلى،

8. ويىل اۋدانى 98,8% قازاق،

9. تەمىر اۋدانى 95% قازاق،

10. حرومتاۋ اۋدانى 73% قازاق،

11. شالقار اۋدانى 98,6% قازاق،

12. ىرعىز اۋدانى 99,6% قازاق.

اتىراۋ وبلىسىندا 92,43 % قازاق. 2 قالا مەن 7 اۋدان 11 كەنت، 183 اۋىلدىق ەلدىمەكەن بار.

قىزىلوردا وبلىسىندا 96,15% قازاق بار. 3 قالا مەن 7 اۋدانى بار.

ماڭعىستاۋ وبلىسى  90,99% قازاق بار. 5 اۋدان، 5 وبلىستىق ماڭىزى بار قالا، 6 كەنت، 55 ەلدىمەكەن، 43 اۋىلدىق وكرۋگتەن تۇرادى.

قاراعاندى وبلىسى 51,31% قازاق بار. 9 قالا، 9 اۋدان جانە 2 اۋداندىق قالا بار.

قوستاناي وبلىسى 5 قالا 13 كەنت، 16 اۋدان بار. 40,27% قازاقتار.

جامبىل وبلىسىنىڭ  72,62% قازاق بار. 10 اۋدان، 1 وبلىستىق قالا، 3 اۋداندىق قالا جانە 367 ەلدىمەكەن بار.

تاراز قالاسىندا 70% قازاق بار.

پاۆلودار وبلىسىندا 51,77% قازاق بار.

پاۆلودار قالاسىندا 47% قازاق بار.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ 72,90%-ى قازاقتار. 11 اۋدان بار:

1. تۇركىستان قالاسى 62,25% قازاق،

2. بايدىبەك اۋدانى 96,48% قازاق،

3. قازىعۇرت اۋدانى 93,42% قازاق،

4. ماقتاارال اۋدانى 83,22 % قازاق،

5. ورداباسى اۋدانى 94,5% قازاق،

6. وتىرار اۋدانى 99,5% قازاق،

7. سارىاعاش اۋدانى 88,5% قازاق،

8. سوزاق اۋدانى 99,9% قازاق،

9. تولە بي اۋدانى 70% قازاق،

10. تۇلكىباس اۋدانى 70% جۋىق قازاق،

11. شاردارا اۋدانى 96,4% قازاق.

12. سايرام اۋدانى رەسمي ءتىلى - قازاق ءتىلى.

ودان بولەك:

شىمكەنت قالاسى 65,04 % قازاق،

الماتى قالاسى 68% قازاق،

نۇر-سۇلتان قالاسى 78,18% قازاق،

كوكشەتاۋ 70% قازاق،

اقتوبە 81,35 % قازاق،

تالدىقورعان 64,96% قازاق،

اتىراۋ 90% قازاق،

اقتاۋ 71,88% جۋىق قازاق،

ورال 54,63 % قازاق،

وسكەمەن 43% قازاق،

قوستاناي 40% قازاق،

پەتروپاۆل 30% قازاق،

قاراعاندى 36,25 % قازاق،

ءتۇيىن. بۇلار رەسمي ساندار. ءسال ەرتەرەكتە تۇزىلگەن. الدى 5-10 جىل، كەيىنگىسى 2-3 جىل بۇرىنعى ستاتيستكا. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل دەرەكتەر انشا-مۇنشا وزگەرگەنى جانە راس. سونىڭ وزىندە جوعارىداعى ستاتيستيكاعا قاراپ-اق، مەملەكەتتى قۇرۋشى، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى قانداي ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ سولتۇستىك-شىعىسى مەن ورتالىعىنداعى ءۇش-ءتورت جەردە عانا قازاقتاردىڭ سانى 17-20 پايىزدى عانا قۇراسا، قالعان جاقتاردا ۇلتىمىزدىڭ ۇلەس سالماعى 35-44 پايىزدىڭ ارالىعىنا جەتىپ جىعىلىپ وتىر. ەندى ون جىلدان كەيىن 17 پايىزدى قۇراعان جەرلەر 40-قا، 35 پايىزدى قۇراعان جەرلەر 55 پايىزعا دەيىن وسەدى دەگەن بولجام دا جوق ەمەس.

سونىمەن، قازىر قازاق سانى بيىلعى ساناقتى جەلبۋازداتپاسا 75-80 پايىزعا جەتىپ قالدى دەۋگە نەگىز بار. بۇل ماسالە رەسمي تىلدەن، كورشى مەملەكەتتىڭ تىلىنەن ءبىرجولا ىرگە اجىراتىپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قاي جەردە ءھام قالاي جاپپاي قولدانۋعا بولادى دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋدىرادى. ءارى ستاتيستيكانىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندار كەيبىر جەرلەردە حالىقتىڭ دۇرىس پايىزدىق ەسەبىن بەرمەي وتىرعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ سەبەبى كوپۇلتتى دەگەن دەۆيزدەن ايىرىلىپ قالماۋدىڭ قامى بولسا كەرەك.

جوعارىداعى دەرەكتەرگە قاراپ، زاڭدى تۇردە قازاق سانى 50 پايىزدان اسقان جەرلەردە ءىس-قاعازدارى تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ تۋرالى تالاپ قوياتىن ۋاقىت جەتكەندەي.

تومەندەگى اۋداندار مەن قالالاردا كينو، بەينە، تەلە جانە باسپا ونىمدەرىن شىعاراتىن مەگاجوبالاردى قولعا الۋ ءۇشىن جەر-جەردە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قۇرىلىپ، بۇرىن ورىس ءتىلدى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ءبولىنىپ كەلگەن قاراجاتتار جاڭا قۇرىلاتىن قازاق ءتىلدى ۇيىمدار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە ءبولىنۋى كەرەك.

سونداي-اق، قازاق تىلىندەگى كىتاپتارعا سالىناتىن قوسىمشا قۇن سالىعىن الىپ، مونوپولياداعى تاسىمالداۋ تاريفىنە وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە كينوپروكاتتاعى ءدىلىمىز بەن دىنىمىزگە جات، ورىس ءتىلدى كينو ونىمدەرگە توسقاۋىل قويىپ، قازاقشا ءدۋبلياجى بولماسا، كورسەتىلمەسىن دەگەن تالاپتى تىكەلەي قوياتىن كەز جەتتى.

تومەندەگى ءبىز قازاق سانىنىڭ ستاتيستيكاسىن كەلتىرگەن ءار اۋدان مەن ءار قالا ءۇشىن جەكە تەلەارنا ءام دۋبلياج جاساۋ ورتالىقتارىن اشۋ ءۇشىن بۇرىن كوزبوياۋشىلىقپەن قازاق ءتىلىن وقىتۋعا جۇمسالىپ كەلگەن قارجىنى كادەگە جاراتقان ءلازىم. مەملەكەتتىك ءتىلدى تەگىن وقىتاتىن كەز كەلمەسكە كەتتى. وعان جۇمسالعان اقشا قازاق مەدياجوبالارىن قارجىلاندىرۋعا ارنالۋعا ءتيىس. ورىس ءتىلى قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا ەشكىمنىڭ قولداۋىنسىز-اق، ءوز بەتىمەن دامي الادى. ءام ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى. ال قازاق ءتىلى ءۇشىن بەيبىت كۇرەس كۇنى بۇرىندا باستىلاپ كەتكەنى فاكت.

سونىمەن، جوعارىدا قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى تۋرالى ءار وبلىس بويىنشا جەكە-جەكە ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بەرىلىپ وتىر. ەندىگى ماسەلە «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» پرينتسيپىنە جۇگىنۋ.

ءاربىر قۇزىرلى مەكەمە مەن بيلىكتىك ءھام كۇشتىك قۇرىلىمداردان ءوز انا تىلىمىزدە، مەملەكەتتىك تىلدە، قازاق تىلىندە قىزمەت الۋعا قۇقىلىمىز. بۇل اتا زاڭدا جازىلعان. ءبىز ءبىرلى-جارىم ۇسىنىس ايتتىق. وسى ۇسىنىستاردى ەسكەرۋ، وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزۋ - يدەولوگيالىق ماڭىزعا يە. سوندا ءبىز ولگەن ءتىلىن تىرىلتكەن ەۆرەيلەر قۇرلى بولا الماي وتىرعان بايعۇستىقتان قۇتىلامىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz