(Abaydyng «Jýrekte qayrat bolmasa» ólenine týsinik)

«Jýrekte qayrat bolmasa» (1898) – jan (adamdyq) hәm tәn (nadandyq) talasy turaly mazmúny tereng tolghau. Bes shumaq óleng ózegi – jantanu ilimi. Bizding adamdyq nemese adamgershilik deytinimiz – arabsha «insaniyat», latynsha «gumanizm». Osynau «adam» atanuynyn, jalpy adam bolmysynyng týp negizi (geneziysi) nede? Ólende Abay osy mәseleni kótergen. 

Tayauda qalamy bar bir azamat «Egemen Qazaqstan» (2020 jyl, 20 aqpan) gazetinde «Abay filosofiyasy: shyghu tegi, qalyptasuy jәne damuy» degen taqyryby zor essesin jariyalapty. Esse avtory ondaghan europalyq oishyl ghalym, jazushyny atap aita kele, osylar: «Bolmys júmbaghyn sheshti» dep týiedi. Búl Europagha Abay ústaz emes degeni me – týsinbedim. Múny qoyshy, әleumettik jelide (FB-da) Kenjebay Myrzan bastatqan top: «Abay, Abay!» deu nadandyq, kez kelgen halyqtyng Abaydan asqan danyshpandary jetedi» desip tas atyp jatyr eken. Qazaqty qazaq qyp saqtaghan Abaygha shyn kónilmen sýiinu, tabynu ornyna basynu... búl soraqylyq qaydan?! Shýbәsiz, búl sovettik dәuirde qoghamdyq sanagha «Abay – әdebiyetshi» dep sindiruding jәne songhy otyz jylda Abaydy tanytu isin jyly jauyp qoydyng saldary.  

 «Abay.kz» saytynda maghan «Filosofiya ghylym ba, ghylym bolsa, statusy qanday?», «Abay filosof pa, әlde hakim be?» degen saualdar qoyylghan-dy, sózdi osydan bastayyn. Filosofiya, iyә, ghylym salasy, biraq jaratylystanu ghylymdary (fizika, biologiya, himiya, matematika, astronomiya jәne t.b.) siyaqty derbestik onda joq. Onyng mindeti – dýniyening kórinbegen syry, yaghny kiyeli kitaptar mәtini men hakimdik ilimderge týsinikter (kommentariy) beru. Filosofiya statusy, mine, tek osymen ghana anyqtalmaq.  

Endi filosofiyagha sýiengen Europa oi-sana kenistigine kóz salayyq.  

Keshegi Spinoza, Dekart, Darviyn, Gegeli, Feyerbah, Marks jәne t.b. jasaghan «jýieli» ilimder tegis eskirdi. Óitkeni, olar haqiqatty materialdyq әlemge jaltaq-jaltaq qarap, sonyng kategoriyalarymen úqtyrugha, sheshuge tyrysyp baqty. Abaydyng jantanu, tolyq adam, ýsh sýng ilimderi tiri, tipti jana tuylghanday balghyn.  Nege? Oghan sebep – Qúday (jan) barlyghyn «aqyl men hauas (sezim)» bilmeydi, tek «jýrek sezedýr» deydi Abay. Kemengerdin: «Beker, bosqa eze dýr» degeni – kýlli Batys pen Shyghys oqymystylaryn shenegeni edi. Múny «filosof sózin kóp oqyghan» shәkirti Shәkәrim qostap:

Sayaz aqyl bas úrghan,
Maqtauyn kókten asyrghan,
Jaba toqyp jasyrghan,
Talaydyng jardym shiqanyn, – deydi. Bile bilsek, Abay: «Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym» degendi jaydan jay emes, jeke basynyng tәjiriybesinen alyp aitqan.

 Sóitip, jýrekpen sezu – tek әulie hakimderding sybaghasy. «Sóz – Qúdaydan shyqqan bu» (Shәkәrim) demekshi, keremet ónerdi, tehnikalyq progresti qaryshtatqan ghajayyp janalyqty tudyrghan bilim men shabyt tek Qúdaydan keledi. Búl әlimsaqtan ayan. Abay nәr alghan osy tórtinshi qaynar islamda «ilham» nemese «uahi» delinetin óte siyrek qúbylys. Álginde Kenjebaydyng «әr halyqtyng Abayday danyshpandary jetip artylady» degeni «әr halyqtyng óz payghambary bar» degen siyaqty bilimsizdik. 

Sonymen, 1897-1898 jyldargha deyingi   shygharmashylyghy boyynsha Abay – ýsh qaynardan nәrlengen oqymysty filosof, al «Tasdiyq» (qazirgishe 38-sóz) traktaty men «Allanyng ózi de ras...» ólenin jazghan 1898-1902 jyldary Abay – býkil adamzattyng ústazy. Búl ghúlamanyng ruhany ósu, jetiluining songhy satysy. Bilimdi jýrekpen alghan ilham shaghy. Eger Kant, Nisshe, Pushkiyn, Tolstoylar  Abay qasynda erip jýr dep bir sәtke kózge elesteter bolsaq, onda olar – mýriyd, Abay – pir. Danalyq degen – dýniyening kórinbegen syryn Abayday aita bilu, jýrekke jetkizip.

«Abay kim? Filosof pa, әlde hakim be?» degen saualgha jәne «Abaydy qoldan danyshpan jasadyq!» dep tanaulatyp jýrgenderge aitarym osy.    

Endi búrylysty 1898 jylghy hakimdik ólenge keleyik.

Jýrekte qayrat bolmasa,
Úiqtaghan oidy kim týrtpek?
Aqylgha sәule qonbasa,
Qayuansha jýrip kýneltpek, – degen alghashqy shumaqtaghy syrly astar qaysy? Jaratushy qúdiret júmyr basty pendesine jan men tәnge qosyp, erekshe aqyl darytqan. Tәnsiz adam bola ma, sol siyaqty aqylsyz adam da joq. Bir Tәniri qayuannan osylay ajyratqan. Adam aqyly erekshe, oghan adamzat tarihy –  metafizika syry men kýlli jaratylys qúpiyasyn tanyp-biluding tarihy boluy dәlel. Biraq atyng «adam» bolugha aqyl da azdyq etpek, jýrekte jiger, qayrat boluy shart eken. Oyanghan, oilanghan esti kisi ghana әrneni biluge qúlshynbaq, aqyl quatyn kerekti óriske baghyttay almaq. Al, kim kókiregi qaranghy, jigersiz bolsa, sol – «Qayuansha jýrip kýneltpek». Onyng bileri tek qarynnyng qamy. Esti, sanaly, imandy, arly, namystygha  ony kim qosar. Múny Abay ghaqliya sózinde: «Adam aqylsyzdyghynan azbaydy, aqyldynyng sózin úghyp alarlyq jýrekte jiger, qayrat, baylaulylyq joqtyghynan azady» (14-sóz) deuimen bekite týsedi. Mine, alghashqy shumaqtyng syry osy.

Tirshilik qúrsauynda qayranda qalghan balyqtay typyrlaghan beybaqqa jany ashyghan hakim Abaydyn: «Qúrsaudan qútyl, ol ýshin jýrekte qayrat, al aqylda sәule, yaghny ruh bolsyn!» dep ósiyettep otyrghanyn angharugha qiyngha sogha qoymas. Osyny ekinshi shumaqta Abay: «Aspasa aqyl qayrattan, Terenge barmas, ýstirtter» dep eskertken.    

Sóitip, «Aqylgha sәule qonbasa» degen astarly teziys. Kisilik degen –aqylgha sәule qonuy. Es, sana, iman, arlylyq, namys, jiger kategoriyalary – aqylgha sәule qonghanynyng ainasy.   

Aqylgha sәule qonbasa she? Onda ýkimi qayratqa jýrmeydi.  Kerisinshe kýshi mol qayrat suyq aqylgha kýnәli oy oilatyp, jamanshylyqqa bastauy mýmkin. Abaydyng kóp ólenderining keyipkeri – suyq aqyl iyeleri. Qiyanatshyl, qaranghy, «boyy búlghan, sózi jylman» bolyp, jýregi kirlengen olargha Abay oily, meyirimdi, qayratty, aq jýrek, mәrt túlghany qarama-qarsy qoyady. Eki keyipker arasyndaghy prinsipti aiyrma – aldynghy ózin «tәn» sanasa, keyingi ózin «jan» dep bilip ómir sýredi. Birinshisi ómirdi – toymaytyn jemit kózben, ekinshisi – «tәn ólse óler, biraq jan ólmes» degen senimmen sýredi. Býgingi әlemdik ekologiyalyq apattyng týpki sebebi osy arada jatyr. 

Ýshinshi shumaqta Abay: 

Tәn sýigenin bermese,
Jan shydamas jan ashyp.
Bere berseng ber dese,
Ýmit eter talasyp, – dep, danalyq tanymyn әri qaray jalghastyrghan.

Qazirgi «Pәli, dýnie týgel, tegis ózgerip ketti!» dep tamsanyp, tanday qaghyp jýrgenimiz tek materialdyq әlemge qatysty. Adam bolmysy, dәldisinde, jan – túraqty, mәngilik. Mәngilik jan óletin tәndi biylese ghana jarasady. Sonda jeke otbasy da, býkil qogham da yrys-yntymaqta, bereke-birlikte bolmaghy shýbәsiz: «Tura jolda qayghy túrmas» (Abay). Jangha kýshteu, zorlyq-zombylyq jat, onyng qasiyeti – meyirimdilik. Biraq, әrkim ózi kóredi, ómirde bәri kerisinshe bolatúghyny nesi? 

Sebebi, búl materialdyq әlem, múnda jannan tәn kýshtirek. Tәn ózimshil әri toyymsyz. Jan ber degenin bere berip, tәnning qúmary bir qanar dep ýmit etedi.  Toyymsyz tәn «ber, ber» dep súraghan sayyn jan shyday almay, onyng sýigenin beredi. Meyirimdi jan ashkóz tәn tilegin shekteuge tyrysyp-aq baghady: «Ýmit eter talasyp». Kýresedi, biraq shyghar nәtiyje shamaly.

Sóitip, Abay әleumettik jaranyng biri – qúlqyn qamyna qúlaqkesti qúl boludyng qúpiyasyn ashqan, býgingi tilmen aitsaq, osy zamanghy tútynushylyq psihologiyasyn  anyqtap bergen. Onyng aty – toyymsyzdyq, jer beti keyiske, qogham qasiretke toly bolatyny sodan dep úqtyrghan. 

 Tórtinshi shumaqta Abay:

 Malda da bar jan men tәn,
Aqyl, sezim bolmasa,
Tirshilikting nesi sәn,
Terenge bet qoymasa? –  

dep tolghanghan. Jylqy estisining aqyly (batyrlyq epos keyipkeri, әlbette, astyndaghy túlparymen kenesedi), botasyna bozdaghan týiening mahabbat sezimi tipti adamdikinen asyp týsui mýmkin. Biraq malda aqyl, sezim tek tәn refleksi shenberinde. Jogharyda Tәniri adamgha erekshe aqyl darytqan dedik. Oghan qosa, jan tilegine jetuge kerekti mahabbat pen erkindikti de bergen. Sol ýshin qayuannan súrau joq, adamnan súrau bar. Demek, qayuan bolma, adam bol! Ol ýshin Qúdaydyng hikmetin sez, jan mәngi dep kәmil ilan. Qayrat pen aqyldy jangha biylet! Nәpsini tiya almasa, tәnnen  jenilse, ol – jýrekte qayrat joqtyghy.

Osylaysha dana Abay azyp-tozghan paqyrgha «Terenge bet qoy!» deydi jany ashyp. Qayuansha jýrip kýneltkenderge ýlgi eteri – aqylyna sәule qonghan mәrt túlgha, tolyq adam. Songhy besinshi shumaqty bylaysha qorytady:

Atymdy adam qoyghan son,
Qaytip nadan bolayyn?
Halqym nadan bolghan son,
Qayda baryp onayyn?!            

Abaydyng eki tomdyq tolyq jinaghyn jana ýlgide dayyndap, sanauly danasyn osydan jarty jyl búryn Semey qalasynda baspadan shygharghanmyn. Endi sol jinaqta jasalghan birer tekstologiyalyq týzetulerdi keltire keteyin.  

 1995 jylghy tolyq jinaqta ólenning ekinshi shumaghynyng ýshinshi joly:

...Qartynnyng oiy shar tartqan, – dep basylghan. Qazaq kәrteygen kisini «shar tartqan» emes, «shau tartqan» dese kerek-ti, oghan qosa, qarlyghynqy kәri dauysty «shauqyldaghan dauys» deydi. 

Kelesi dәlsizdik bayyppen tekserudi talap etedi. Songhy shumaqtyng ekinshi joly barlyq jinaqtarda:

Qaytip nadan bolayyn?   

Dúrysy – «nadan» emes, «qayuan» sózi! Oghan eki dәlel bar.

Birinshisi, tobyqty elining azamaty Orazke Uaqbaevtyng qoljazba dәpteri. Abay ólenderi 1895-1900 jyldary kóshirilgen dәpterde «qayuan» sózi taygha tanba basqanday anyq. Dәpterdi 1951 jyly teksergen abaytanushy ghalym Qayym Múhamethanov bylay dep mәlimdeydi: «Orazke qoljazbasynyng tarihy qúndylyghy Abay ólenderining keybir sózderi basqasha berilgen. Mysaly, «Jýrekte qayrat bolmasa» ólenining eng songhy shumaghyndaghy bir sóz basqasha berilip:

Atymdy adam qoyghan son,
Qaytip qayuan bolayyn, – dep jazylghan. Sóitip, Abay «qayuan» degen sózdi qoldanghan. Abay ólenderin kóshirushining biri «qayuan» degen sózdi óz oiynsha oghash kórip, onyng ornyna «nadan» degen sózdi jaza saluy mýmkin» («Abay» jurnaly, 1992, №2). 

Áldekim «qayuan» sózin óz biluinshe oghash kórip, auystyrghan. Alayda   adam men qayuan bolmysyn salystyra qarastyru – músylmandyq Shyghysta dәstýrli tәsil. Qúrannyng ishi tolghan sonyng mysaly. «Adamshylyq» atty óleninde minsiz sóz iyesi Shәkәrim:

Kisige adamshylyq nege kerek?
...Adam bop, qayuannan bolsanshy erek! –  dese,  kelesi «Talap pen aqyl» ólenin:

Sabyr, saqtyq, oi, talap bolmaghan jan,
Anyq tómen bolmay ma qayuannan, – dep qorytady.       

Abaydyng ózine jýginer bolsaq, belgili óleninde:

Mahabbatsyz  dýnie – bos,
Qayuangha onyng qosyndar, – deydi. Oghan «Dýniyening kóringen hәm kórinbegen syryn... bilmese... ol jan adam jany bolmay, qayuan jany bolady» (7-sóz), «...Adamdy da qayuan sekildi qylyp jaratsa eshnәrsege jaramas edi» (27-sóz), «Qúday taghala... ishindegi qazynandy joghaltyp, qayuan bol degen joq» (43-sóz) jәne t.b. qara sózderin qosynyz.  

Ekinshi dәlelimiz – bastapqy jәne songhy shumaqtar sabaqtastyghy. Ólenning basynda Abay: «Qayuansha jýrip kýneltpek» dese, sonynda: «Qaytip qayuan bolayyn» dep týiindegen. Kýtuli ýndestik! «Qaytip nadan bolayyn» Abay tanymyn kýsheytken joq, oily, sәuleli ólendi belgili dәrejede tek aqsatty. Áne, Abaydyng «qayuan» degenin «nadan» sózimen júmsarttyq, onan ne úttyq. Qay sózin bolmasyn búzbay, óz qalpynda saqtaghangha ne jetsin.  

Týiin. Bayqap otyrsyz, «Jýrekte qayrat bolmasa» ólenining ózinen-aq   jalpy adamzattyq әldeneshe problema sheshuin tabamyz! Hakim Abay múrasy, әsirese, jantanu ilimi últtyng qaytalanbas brendi bolatyny sol. Onyng shet elderge shygharylghany jaqsylyq. Áytse de, asyl múra aldymen qazaq qauymyna taratylyp, tereng týsinuge jol salynsa deulimiz. Qoghamnyng oy jýiesi ózdiginen ózgermek emes, seniniz.

Asan Omarov

Abai.kz