(ابايدىڭ «جۇرەكتە قايرات بولماسا» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«جۇرەكتە قايرات بولماسا» (1898) – جان (ادامدىق) ءھام ءتان (ناداندىق) تالاسى تۋرالى مازمۇنى تەرەڭ تولعاۋ. بەس شۋماق ولەڭ وزەگى – جانتانۋ ءىلىمى. ءبىزدىڭ ادامدىق نەمەسە ادامگەرشىلىك دەيتىنىمىز – ارابشا «ينسانيات»، لاتىنشا «گۋمانيزم». وسىناۋ «ادام» اتانۋىنىڭ، جالپى ادام بولمىسىنىڭ ءتۇپ نەگىزى (گەنەزيسى) نەدە؟ ولەڭدە اباي وسى ماسەلەنى كوتەرگەن. 

تاياۋدا قالامى بار ءبىر ازامات «ەگەمەن قازاقستان» (2020 جىل، 20 اقپان) گازەتىندە «اباي فيلوسوفياسى: شىعۋ تەگى، قالىپتاسۋى جانە دامۋى» دەگەن تاقىرىبى زور ەسسەسىن جاريالاپتى. ەسسە اۆتورى ونداعان ەۋروپالىق ويشىل عالىم، جازۋشىنى اتاپ ايتا كەلە، وسىلار: «بولمىس جۇمباعىن شەشتى» دەپ تۇيەدى. بۇل ەۋروپاعا اباي ۇستاز ەمەس دەگەنى مە – تۇسىنبەدىم. مۇنى قويشى، الەۋمەتتىك جەلىدە (فب-دا) كەنجەباي مىرزان باستاتقان توپ: «اباي، اباي!» دەۋ ناداندىق، كەز كەلگەن حالىقتىڭ ابايدان اسقان دانىشپاندارى جەتەدى» دەسىپ تاس اتىپ جاتىر ەكەن. قازاقتى قازاق قىپ ساقتاعان ابايعا شىن كوڭىلمەن ءسۇيىنۋ، تابىنۋ ورنىنا باسىنۋ... بۇل سوراقىلىق قايدان؟! ءشۇباسىز، بۇل سوۆەتتىك داۋىردە قوعامدىق ساناعا «اباي – ادەبيەتشى» دەپ ءسىڭدىرۋدىڭ جانە سوڭعى وتىز جىلدا ابايدى تانىتۋ ءىسىن جىلى جاۋىپ قويۋدىڭ سالدارى.  

 «اباي.كز» سايتىندا ماعان «فيلوسوفيا عىلىم با، عىلىم بولسا، ستاتۋسى قانداي؟»، «اباي فيلوسوف پا، الدە حاكىم بە؟» دەگەن ساۋالدار قويىلعان-دى، ءسوزدى وسىدان باستايىن. فيلوسوفيا، ءيا، عىلىم سالاسى، بىراق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى (فيزيكا، بيولوگيا، حيميا، ماتەماتيكا، استرونوميا جانە ت.ب.) سياقتى دەربەستىك وندا جوق. ونىڭ مىندەتى – دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى، ياعني كيەلى كىتاپتار ءماتىنى مەن حاكىمدىك ىلىمدەرگە تۇسىنىكتەر (كوممەنتاري) بەرۋ. فيلوسوفيا ستاتۋسى، مىنە، تەك وسىمەن عانا انىقتالماق.  

ەندى فيلوسوفياعا سۇيەنگەن ەۋروپا وي-سانا كەڭىستىگىنە كوز سالايىق.  

كەشەگى سپينوزا، دەكارت، دارۆين، گەگەل، فەيەرباح، ماركس جانە ت.ب. جاساعان «جۇيەلى» ىلىمدەر تەگىس ەسكىردى. ويتكەنى، ولار حاقيقاتتى ماتەريالدىق الەمگە جالتاق-جالتاق قاراپ، سونىڭ كاتەگوريالارىمەن ۇقتىرۋعا، شەشۋگە تىرىسىپ باقتى. ابايدىڭ جانتانۋ، تولىق ادام، ءۇش ءسۇيۋ ىلىمدەرى ءتىرى، ءتىپتى جاڭا تۋىلعانداي بالعىن.  نەگە؟ وعان سەبەپ – قۇداي (جان) بارلىعىن «اقىل مەن حاۋاس (سەزىم)» بىلمەيدى، تەك «جۇرەك سەزەدۇر» دەيدى اباي. كەمەڭگەردىڭ: «بەكەر، بوسقا ەزە ءدۇر» دەگەنى – كۇللى باتىس پەن شىعىس وقىمىستىلارىن شەنەگەنى ەدى. مۇنى «فيلوسوف ءسوزىن كوپ وقىعان» شاكىرتى شاكارىم قوستاپ:

ساياز اقىل باس ۇرعان،
ماقتاۋىن كوكتەن اسىرعان،
جابا توقىپ جاسىرعان،
تالايدىڭ جاردىم شيقانىن، – دەيدى. بىلە بىلسەك، اباي: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم» دەگەندى جايدان جاي ەمەس، جەكە باسىنىڭ تاجىريبەسىنەن الىپ ايتقان.

 سويتىپ، جۇرەكپەن سەزۋ – تەك اۋليە حاكىمدەردىڭ سىباعاسى. «ءسوز – قۇدايدان شىققان بۋ» (شاكارىم) دەمەكشى، كەرەمەت ونەردى، تەحنيكالىق پروگرەستى قارىشتاتقان عاجايىپ جاڭالىقتى تۋدىرعان ءبىلىم مەن شابىت تەك قۇدايدان كەلەدى. بۇل الىمساقتان ايان. اباي ءنار العان وسى ءتورتىنشى قاينار يسلامدا «يلحام» نەمەسە «ۋاحي» دەلىنەتىن وتە سيرەك قۇبىلىس. الگىندە كەنجەبايدىڭ «ءار حالىقتىڭ ابايداي دانىشپاندارى جەتىپ ارتىلادى» دەگەنى «ءار حالىقتىڭ ءوز پايعامبارى بار» دەگەن سياقتى بىلىمسىزدىك. 

سونىمەن، 1897-1898 جىلدارعا دەيىنگى   شىعارماشىلىعى بويىنشا اباي – ءۇش قايناردان نارلەنگەن وقىمىستى فيلوسوف، ال «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) تراكتاتى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىن جازعان 1898-1902 جىلدارى اباي – بۇكىل ادامزاتتىڭ ۇستازى. بۇل عۇلامانىڭ رۋحاني ءوسۋ، جەتىلۋىنىڭ سوڭعى ساتىسى. ءبىلىمدى جۇرەكپەن العان يلحام شاعى. ەگەر كانت، نيتسشە، پۋشكين، تولستويلار  اباي قاسىندا ەرىپ ءجۇر دەپ ءبىر ساتكە كوزگە ەلەستەتەر بولساق، وندا ولار – ءمۇريد، اباي – ءپىر. دانالىق دەگەن – دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن ابايداي ايتا ءبىلۋ، جۇرەككە جەتكىزىپ.

«اباي كىم؟ فيلوسوف پا، الدە حاكىم بە؟» دەگەن ساۋالعا جانە «ابايدى قولدان دانىشپان جاسادىق!» دەپ تاناۋلاتىپ جۇرگەندەرگە ايتارىم وسى.    

ەندى بۇرىلىستى 1898 جىلعى حاكىمدىك ولەڭگە كەلەيىك.

جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك، – دەگەن العاشقى شۋماقتاعى سىرلى استار قايسى؟ جاراتۋشى قۇدىرەت جۇمىر باستى پەندەسىنە جان مەن تانگە قوسىپ، ەرەكشە اقىل دارىتقان. ءتانسىز ادام بولا ما، سول سياقتى اقىلسىز ادام دا جوق. ءبىر ءتاڭىرى قايۋاننان وسىلاي اجىراتقان. ادام اقىلى ەرەكشە، وعان ادامزات تاريحى –  مەتافيزيكا سىرى مەن كۇللى جاراتىلىس قۇپياسىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ تاريحى بولۋى دالەل. بىراق اتىڭ «ادام» بولۋعا اقىل دا ازدىق ەتپەك، جۇرەكتە جىگەر، قايرات بولۋى شارت ەكەن. ويانعان، ويلانعان ەستى كىسى عانا ارنەنى بىلۋگە قۇلشىنباق، اقىل قۋاتىن كەرەكتى ورىسكە باعىتتاي الماق. ال، كىم كوكىرەگى قاراڭعى، جىگەرسىز بولسا، سول – «قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك». ونىڭ بىلەرى تەك قارىننىڭ قامى. ەستى، سانالى، يماندى، ارلى، نامىستىعا  ونى كىم قوسار. مۇنى اباي عاقليا سوزىندە: «ادام اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىنىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىق جوقتىعىنان ازادى» (14-ءسوز) دەۋىمەن بەكىتە تۇسەدى. مىنە، العاشقى شۋماقتىڭ سىرى وسى.

تىرشىلىك قۇرساۋىندا قايراڭدا قالعان بالىقتاي تىپىرلاعان بەيباققا جانى اشىعان حاكىم ابايدىڭ: «قۇرساۋدان قۇتىل، ول ءۇشىن جۇرەكتە قايرات، ال اقىلدا ساۋلە، ياعني رۋح بولسىن!» دەپ وسيەتتەپ وتىرعانىن اڭعارۋعا قيىنعا سوعا قويماس. وسىنى ەكىنشى شۋماقتا اباي: «اسپاسا اقىل قايراتتان، تەرەڭگە بارماس، ۇستىرتتەر» دەپ ەسكەرتكەن.    

ءسويتىپ، «اقىلعا ساۋلە قونباسا» دەگەن استارلى تەزيس. كىسىلىك دەگەن –اقىلعا ساۋلە قونۋى. ەس، سانا، يمان، ارلىلىق، نامىس، جىگەر كاتەگوريالارى – اقىلعا ساۋلە قونعانىنىڭ ايناسى.   

اقىلعا ساۋلە قونباسا شە؟ وندا ۇكىمى قايراتقا جۇرمەيدى.  كەرىسىنشە كۇشى مول قايرات سۋىق اقىلعا كۇنالى وي ويلاتىپ، جامانشىلىققا باستاۋى مۇمكىن. ابايدىڭ كوپ ولەڭدەرىنىڭ كەيىپكەرى – سۋىق اقىل يەلەرى. قياناتشىل، قاراڭعى، «بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ» بولىپ، جۇرەگى كىرلەنگەن ولارعا اباي ويلى، مەيىرىمدى، قايراتتى، اق جۇرەك، ءمارت تۇلعانى قاراما-قارسى قويادى. ەكى كەيىپكەر اراسىنداعى ءپرينتسيپتى ايىرما – الدىڭعى ءوزىن «ءتان» ساناسا، كەيىنگى ءوزىن «جان» دەپ ءبىلىپ ءومىر سۇرەدى. ءبىرىنشىسى ءومىردى – تويمايتىن جەمىت كوزبەن، ەكىنشىسى – «ءتان ولسە ولەر، بىراق جان ولمەس» دەگەن سەنىممەن سۇرەدى. بۇگىنگى الەمدىك ەكولوگيالىق اپاتتىڭ تۇپكى سەبەبى وسى ارادا جاتىر. 

ءۇشىنشى شۋماقتا اباي: 

ءتان سۇيگەنىن بەرمەسە،
جان شىداماس جان اشىپ.
بەرە بەرسەڭ بەر دەسە،
ءۇمىت ەتەر تالاسىپ، – دەپ، دانالىق تانىمىن ءارى قاراي جالعاستىرعان.

قازىرگى «ءپالى، دۇنيە تۇگەل، تەگىس وزگەرىپ كەتتى!» دەپ تامسانىپ، تاڭداي قاعىپ جۇرگەنىمىز تەك ماتەريالدىق الەمگە قاتىستى. ادام بولمىسى، دالدىسىندە، جان – تۇراقتى، ماڭگىلىك. ماڭگىلىك جان ولەتىن ءتاندى بيلەسە عانا جاراسادى. سوندا جەكە وتباسى دا، بۇكىل قوعام دا ىرىس-ىنتىماقتا، بەرەكە-بىرلىكتە بولماعى ءشۇباسىز: «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس» (اباي). جانعا كۇشتەۋ، زورلىق-زومبىلىق جات، ونىڭ قاسيەتى – مەيىرىمدىلىك. بىراق، اركىم ءوزى كورەدى، ومىردە ءبارى كەرىسىنشە بولاتۇعىنى نەسى؟ 

سەبەبى، بۇل ماتەريالدىق الەم، مۇندا جاننان ءتان كۇشتىرەك. ءتان ءوزىمشىل ءارى تويىمسىز. جان بەر دەگەنىن بەرە بەرىپ، ءتاننىڭ قۇمارى ءبىر قانار دەپ ءۇمىت ەتەدى.  تويىمسىز ءتان «بەر، بەر» دەپ سۇراعان سايىن جان شىداي الماي، ونىڭ سۇيگەنىن بەرەدى. مەيىرىمدى جان اشكوز ءتان تىلەگىن شەكتەۋگە تىرىسىپ-اق باعادى: «ءۇمىت ەتەر تالاسىپ». كۇرەسەدى، بىراق شىعار ناتيجە شامالى.

ءسويتىپ، اباي الەۋمەتتىك جارانىڭ ءبىرى – قۇلقىن قامىنا قۇلاقكەستى قۇل بولۋدىڭ قۇپياسىن اشقان، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، وسى زامانعى تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگياسىن  انىقتاپ بەرگەن. ونىڭ اتى – تويىمسىزدىق، جەر بەتى كەيىسكە، قوعام قاسىرەتكە تولى بولاتىنى سودان دەپ ۇقتىرعان. 

 تورتىنشى شۋماقتا اباي:

 مالدا دا بار جان مەن ءتان،
اقىل، سەزىم بولماسا،
تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان،
تەرەڭگە بەت قويماسا؟ –  

دەپ تولعانعان. جىلقى ەستىسىنىڭ اقىلى (باتىرلىق ەپوس كەيىپكەرى، البەتتە، استىنداعى تۇلپارىمەن كەڭەسەدى), بوتاسىنا بوزداعان تۇيەنىڭ ماحاببات سەزىمى ءتىپتى ادامدىكىنەن اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق مالدا اقىل، سەزىم تەك ءتان رەفلەكسى شەڭبەرىندە. جوعارىدا ءتاڭىرى ادامعا ەرەكشە اقىل دارىتقان دەدىك. وعان قوسا، جان تىلەگىنە جەتۋگە كەرەكتى ماحاببات پەن ەركىندىكتى دە بەرگەن. سول ءۇشىن قايۋاننان سۇراۋ جوق، ادامنان سۇراۋ بار. دەمەك، قايۋان بولما، ادام بول! ول ءۇشىن قۇدايدىڭ حيكمەتىن سەز، جان ماڭگى دەپ كامىل يلان. قايرات پەن اقىلدى جانعا بيلەت! ءناپسىنى تيا الماسا، تاننەن  جەڭىلسە، ول – جۇرەكتە قايرات جوقتىعى.

وسىلايشا دانا اباي ازىپ-توزعان پاقىرعا «تەرەڭگە بەت قوي!» دەيدى جانى اشىپ. قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتكەندەرگە ۇلگى ەتەرى – اقىلىنا ساۋلە قونعان ءمارت تۇلعا، تولىق ادام. سوڭعى بەسىنشى شۋماقتى بىلايشا قورىتادى:

اتىمدى ادام قويعان سوڭ،
قايتىپ نادان بولايىن؟
حالقىم نادان بولعان سوڭ،
قايدا بارىپ وڭايىن؟!            

ابايدىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىن جاڭا ۇلگىدە دايىنداپ، ساناۋلى داناسىن وسىدان جارتى جىل بۇرىن سەمەي قالاسىندا باسپادان شىعارعانمىن. ەندى سول جيناقتا جاسالعان بىرەر تەكستولوگيالىق تۇزەتۋلەردى كەلتىرە كەتەيىن.  

 1995 جىلعى تولىق جيناقتا ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىنىڭ ءۇشىنشى جولى:

...قارتىڭنىڭ ويى شار تارتقان، – دەپ باسىلعان. قازاق كارتەيگەن كىسىنى «شار تارتقان» ەمەس، «شاۋ تارتقان» دەسە كەرەك-ءتى، وعان قوسا، قارلىعىڭقى كارى داۋىستى «شاۋقىلداعان داۋىس» دەيدى. 

كەلەسى دالسىزدىك بايىپپەن تەكسەرۋدى تالاپ ەتەدى. سوڭعى شۋماقتىڭ ەكىنشى جولى بارلىق جيناقتاردا:

قايتىپ نادان بولايىن؟   

دۇرىسى – «نادان» ەمەس، «قايۋان» ءسوزى! وعان ەكى دالەل بار.

ءبىرىنشىسى، توبىقتى ەلىنىڭ ازاماتى ورازكە ۋاقباەۆتىڭ قولجازبا داپتەرى. اباي ولەڭدەرى 1895-1900 جىلدارى كوشىرىلگەن داپتەردە «قايۋان» ءسوزى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق. داپتەردى 1951 جىلى تەكسەرگەن ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ بىلاي دەپ مالىمدەيدى: «ورازكە قولجازباسىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى اباي ولەڭدەرىنىڭ كەيبىر سوزدەرى باسقاشا بەرىلگەن. مىسالى، «جۇرەكتە قايرات بولماسا» ولەڭىنىڭ ەڭ سوڭعى شۋماعىنداعى ءبىر ءسوز باسقاشا بەرىلىپ:

اتىمدى ادام قويعان سوڭ،
قايتىپ قايۋان بولايىن، – دەپ جازىلعان. ءسويتىپ، اباي «قايۋان» دەگەن ءسوزدى قولدانعان. اباي ولەڭدەرىن كوشىرۋشىنىڭ ءبىرى «قايۋان» دەگەن ءسوزدى ءوز ويىنشا وعاش كورىپ، ونىڭ ورنىنا «نادان» دەگەن ءسوزدى جازا سالۋى مۇمكىن» («اباي» جۋرنالى، 1992, №2). 

الدەكىم «قايۋان» ءسوزىن ءوز بىلۋىنشە وعاش كورىپ، اۋىستىرعان. الايدا   ادام مەن قايۋان بولمىسىن سالىستىرا قاراستىرۋ – مۇسىلماندىق شىعىستا ءداستۇرلى ءتاسىل. قۇراننىڭ ءىشى تولعان سونىڭ مىسالى. «ادامشىلىق» اتتى ولەڭىندە ءمىنسىز ءسوز يەسى شاكارىم:

كىسىگە ادامشىلىق نەگە كەرەك؟
...ادام بوپ، قايۋاننان بولساڭشى ەرەك! –  دەسە،  كەلەسى «تالاپ پەن اقىل» ولەڭىن:

سابىر، ساقتىق، وي، تالاپ بولماعان جان،
انىق تومەن بولماي ما قايۋاننان، – دەپ قورىتادى.       

ابايدىڭ وزىنە جۇگىنەر بولساق، بەلگىلى ولەڭىندە:

ماحابباتسىز  دۇنيە – بوس،
قايۋانعا ونىڭ قوسىڭدار، – دەيدى. وعان «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن... بىلمەسە... ول جان ادام جانى بولماي، قايۋان جانى بولادى» (7-ءسوز), «...ادامدى دا قايۋان سەكىلدى قىلىپ جاراتسا ەشنارسەگە جاراماس ەدى» (27-ءسوز), «قۇداي تاعالا... ىشىڭدەگى قازىناڭدى جوعالتىپ، قايۋان بول دەگەن جوق» (43-ءسوز) جانە ت.ب. قارا سوزدەرىن قوسىڭىز.  

ەكىنشى دالەلىمىز – باستاپقى جانە سوڭعى شۋماقتار ساباقتاستىعى. ولەڭنىڭ باسىندا اباي: «قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەسە، سوڭىندا: «قايتىپ قايۋان بولايىن» دەپ تۇيىندەگەن. كۇتۋلى ۇندەستىك! «قايتىپ نادان بولايىن» اباي تانىمىن كۇشەيتكەن جوق، ويلى، ساۋلەلى ولەڭدى بەلگىلى دارەجەدە تەك اقساتتى. انە، ابايدىڭ «قايۋان» دەگەنىن «نادان» سوزىمەن جۇمسارتتىق، ونان نە ۇتتىق. قاي ءسوزىن بولماسىن بۇزباي، ءوز قالپىندا ساقتاعانعا نە جەتسىن.  

ءتۇيىن. بايقاپ وتىرسىز، «جۇرەكتە قايرات بولماسا» ولەڭىنىڭ وزىنەن-اق   جالپى ادامزاتتىق الدەنەشە پروبلەما شەشۋىن تابامىز! حاكىم اباي مۇراسى، اسىرەسە، جانتانۋ ءىلىمى ۇلتتىڭ قايتالانباس برەندى بولاتىنى سول. ونىڭ شەت ەلدەرگە شىعارىلعانى جاقسىلىق. ايتسە دە، اسىل مۇرا الدىمەن قازاق قاۋىمىنا تاراتىلىپ، تەرەڭ تۇسىنۋگە جول سالىنسا دەۋلىمىز. قوعامنىڭ وي جۇيەسى وزدىگىنەن وزگەرمەك ەمەس، سەنىڭىز.

اسان وماروۆ

Abai.kz