Biz «Aqyndyqtyng Ábilhayat suyn ishken, ólimdi jengen, mәngi tirilik tapqan» (M. Áuezov) hakim Abay jayly aitqanda Qúnanbaydyng tektiligi, tәrbiyesi jayynda jii aitamyz. Al, aqyndyghy jayynan sóz bolghanda genetikalyq jaghynan syqaqshyl, әzilqoy, suyryp-salma, sheshen tildi Shanshardyng (Abaydyng naghashylarynyng ruy) ata minezi ghana emes, óz túqymynyn, әsirese Qúnanbaydyng әdeby quaty men qúshtarlyghynyng da ýlesi baryn eskermeymiz. Bizshe Abaydy Abay qylghan bir qúdiret atalarynan kele jatqan qanyna singen sóz óneri. Sózimiz negizsiz emes.

Úly Múqang (M.Áuezov) «Tobyqtynyng sol kýndegi berik, jýiik, taban shóngel biyi» dep ataghan arghy atasy Kengirbay (Abaydyng 4-atasy aidospen birge tuysqan Jigitekting balasy) da ólennen qara jayau bolmapty. Tobyqty eli Shynghysqa kelgende, Shúnay, Doghalan  taularyna deyin jaylap otyrghan uaqtardan Kóken tauyna deyin, onan ary Semeytaudy da qaytaryp alypty. Kengirbay by sol Semeytauda  manyndaghy Arqalyq búlaghyn jaylap jýredi ghoy. Bir jyly myltyqty soldattar ertip kelgen uaqtyr kóp kisimen bir týnde Kengirbay auylyn qorshap alady da, ózin Semeyge alyp ketedi.

El habarlanyp, artynan qua jetken Kóbey degen kisini myltyq kezegen soldattar Kengirbaygha jaqyndatpaydy. Sonda, Kengirbay ólendetip býy deydi:

Jar jaghalay jýgirgen aq kiyimdi,
Atym Kóbey degende júrt sýiindi.
Bir jastan, eki jastan toqsan siyr,
Múny tapqan jigitke ne qiyndy.

Múny estigen Kóbey elge kelip: «Qabakem (Kengirbaydy osylay ataytyn bolghan) sóilesip, tayynsha aralas toqsan siyrgha basyn bosatyp almaq bolghan eken, osyny jinauymyz kerek»,- deydi. Búl habar Balqashtaghy Tobyqtylargha jetip, Qaramende by eki kisi jiberedi. «Bermek siyrdyng jartysyn biz tóleymiz, qazir aidap jetuge qiyn, ol jaqtan jinap qyryq bes siyr berinder. Oghan oray maldy biz de aidatamyz. Kengirbaydy bosatyp alyndar»,- deydi.

Kengirbay júmbaq ólenmen óz jayyn jetkizip, el-júrty toqsan siyr berip, basyn bosatyp alghan eken.

Qysylghanda múnday ólenmen jinaqy, astarly, qyzdyng jighan jýgindey kelisti bir shumaqpen býkil isting betalysy men sheshimin jetkizgen aqyndyq quat emey neme.

Al, Qúnanbay qajy da sóz ónerinen kende bolmaghan-dy. Onyng sheshendigi jayynda el auzyndaghy anyzgha bergisiz әngimeler men Abay turaly estelikterde de jii úshyrasady. Búl jayynda Adolif Yanushkevichtin ózi tamsana jazady. Yaghni, 1848 jyldyng 15 tamyzynda: «Qúnanbay sóileu ýshin jaratylghan mashina ghana emes, ol tek búramaghanda ghana toqtaytyn saghat dersin. Tósekten túrysymen-aq sóiley bastaydy, sodan kózi úiqygha ketkenshe tolassyz sóilep beredi. Minut sayyn aqyl súrap, qazaqtar oghan kelip jatady. Qos qolyn myqynyna tayanyp, eki-ýsh sózden keyin-aq sharighattan ýzindi keltirip, ol abyzsha súnqyldap ketedi. Onyng jadynda saqtau qabyleti tang qalarlyq, ýkimetting barlyq ukazdary men jarlyqtaryn kitaptan oqyp otyrghan adamsha jatqa aitady» deydi.

Onyng biylik aityp, dau-janjaldy sheshude әdil ghana emes, auzyna qús tistegen dilmar da bolghany belgili. Ahat Shәkәrimúly ózining esteliginde Qúnanbaydyng әdeby quaty jayly «Onyng sóilegen sózin estigender Qúnanbaydyng sózi búlaqtay aghyp, ólendey qisynyp tyndaushyny úiytyp jiberetin edi, desedi. Qúnanbay naqyl sózderdi de qoldanatyn, birdi-jarym auyz óleng de shygharatyn adam bolghan. Biraq, óleng jazyp, onyng jolyna týspegen kórinedi» deydi. Demek, ol kisi de (Qúnanbay qajynyn) óleng ónerinen de qúr jayau bolmaghan eken.

Birqansha jylgha sozylghan Tobyqty eli men Qarjas elining arasynda jer dauy bitimge onay toqtamay, tótenshe tótenshe sezge týsipti. Siyezde tobyqtylar atynan Qúnanbay, Qarjas jaghynan Músa Shormanúly shyghypty. Eki by biraz yrghasyp, jóndi bitimge kele almasay biraz otyrypty.

Músa bir sózinde: «Mening ata-babama baqyt qonghan, bizding mәrtebemiz biyik, salmaghymyz basym, baytaq jatqan elim bay, kókoray shalghyn jerim bar, shalqyp jatkan kólim bar... » dep shalqy sóilepti. Sonda Qúnanbaydyng aitqany: 

Pút boldym dep maqtanba,
Púttan auyr batpan bar.
Biyikpin dep maqtanba,
Asqar-asqar taular bar.
Ar jaghynda aspan bar.
Basyma baqyt qondy dep,
Tosylmaymyn endi dep,
Aldaushy jalghan dýniyege,
Ghalyp bolyp azbandar,
Qarsy kelgen dúshpanyn,
Basyn kelip iyzese,
Oghan da qyl bostandyq,
Ayaqqa salyp baspandar.
Baq taysa ajaryna qaramaydy,
Bireudi bireu syrttan tabalaydy,
Basyna qarapayym bir is týsse,
Qyldy dep bilmestikpen shamalaydy.
«Adam basy Allanyng doby» degen,
Dәm tartsa әr tarapqa domalaydy.

Júrt «Bórekeldi, Qúnekeng tauyp aitty», - depti. Áriyne, «auzy – dualy, sózi – kuәli». Qaz-qatar tizilgen sóz destesimen aishyqty órilgen ómir filosofiyasy. 

Qajydan kelgen jyldyng qysynda Qúnanbay ýiinde týstenip otyrghan bir top adam ishinen bireuler «Sharua qaytse onalady, maljan qaytse aman bolady?» dep súrapty. Qúnanbay qajy:

– Sharuang ongha ainalghan shaqta,
Mingen atyng jýregen bolady.
Asyraghan iyting ýregen bolady,
Qatynyng qadirli bolady,
Qyzyng ajarly bolady,
Malyng bazarly bolady,
Shóbing shyghymdy bolady,
Malyna júghymdy bolady,
Úlyng bilimdi bolady,
Qúlyng senimdi bolady, - dep, bir qayyryp, ayaghyn bylaysha termeleydi:

Sharuang solgha ainalghan shaqta:
Mingen atyng shaban bolady,
Asyraghan iyting jaman bolady,
Qatynyng sarang bolady,
Qyzyng ajarsyz bolady,
Malyng bazarsyz bolady,
Shóbing shyghymsyz bolady,
Malyna júghymsyz bolady.
Úlyng bilimsiz bolady,
Qúlyng senimsiz bolady... 

Biyler sózining sarynyn saqtaghan búl joldardan Qúnanbaydyng biyik parasatymen qosa, tilining shúrayyn, oiynyng quatyn, óleng ónerinde bolugha tiyis kórkemdik tәsilderdi bayqaymyz. 

Kórkemdik demekshi, Qúnanbaydyng býginde halyqtyq maqal-mәtelge ainalghan sheshendik sózderi de bolghan. «Er bolsang bopsagha shyda», «Arymnan – janym sadagha, janymnan – malym sadagha», «Jaraly kisi jamalar, jamalar da quanar», «Adamnyng ne nәrse qasiyeti bolsa, sol nәrseden mini de tuady», «Ótirik pen shyndyqtyng arasy tórt-aq eli: qúlaqpen estigen ótirik, kózben kórgen shyn», «Kópten ajal da jasqanar, adaldan aram da jasqanar», «Elge enbek etsen, bermesin alasyn, Qiyanat etseng tamúqta janasyn», «Arsyzdyq malgha baylanysty, adamdyq argha baylanysty», «Kópting kýshine sen, Basshynyng isine sen» degen naqyl sózder sol Qúnekendiki eken.

Búl sózderding jinaqylyghy, aishyqtylyghy, ershimdiligi siyaqty kórkemdigi men tereng filosofiyalyq maghynasy quatty әdeby qabiletting arqasynda ghana mýmkin bolugha tiyis. Demek, A.Yanushkevichting «abyzsha súnqyldap» deuining astarynda Qúnanbaydyng tildik qúnarynyn, ken-mol pishilgen kórkemdik oilau quatynyng sózben somdalghan súlbasy jatyr.

Ahat Shәkәrimúlynyng estelginde aityluynsha, Qúnanbay Ombygha aidalghanda joldas bolghan, Sibirge aidalyp, aryp-ashyp elge oralghan, ruy Kerey, Beyseke degen adam beyshara qalpynda elge barudan arlanyp Qúnanbaydyng auylyn izdeydi.

Qalashylargha ilesip, birde jayau, birde mingesip, Semeyden shyghyp el shetinde ilingende bir kisining    ógizin súrap minip Qúnanbay auylyna jetedi.

Beyseke Qúnanbaydyng ýiine kóp kisining ýstine keledi de, esik jaqta otyryp qalady.  Sәlden keyin kózi týsip, esik jaqtaghy Beysekeni tanyghan Qúnanbay ornynan túryp Bekenge qaray bara jatyp aitqan óleni eken deyi:

Janylmas, qate baspas han bola ma?
Tapjylmas, taban taymas jan bola ma?
Bәigege kýnde qossang aldyn bermes,
Túlparda aryqtasa sәn bola ma?
Ker zaman kez kelse adam janylmay ma?
Kemenger keleli iste tanylmay ma?
Aynymas taza jýrek, senimdi dos,
Taryghyp, talghan kezde tabylmay ma?
Shyqpaydy jan, kesimdi qaza kelmey,
Asyl erler ótti me naza kórmey?
Eli ýshin enbek etip azap tartqan,
Maqsharda beyiske ener, jaza kórmey!

Qúshaqtap kórisip, qasynan oryn bergen Qúnanbay neshe kýn kýtip, keterinde jaqsylap kiyindirip, at mingizip qaytarady. Qúnanbay ómirden ozghangha deyin osy Beyseke degen kisige soghymyn, kerek-jaraghyn berip túrghan eken.

«Áu» demeytin qazaq joq ekenin bilemiz. Biraq, Qúnanbaydyng bizge jetken búl óleninen mol aqyndyq quatyn, tereng poetikalyq iyirim ghana emes, kisilik kelbeti, agha súltannyng ar shyrayy menmúndalap túrmay ma?

Tipti, Áuezov Múhtar aqsaqaldyng derekterine sýiensek «Ózi oqymasa da balalaryn oqytyp jýrgen Qúnanbay bir balasy Haliollany oryssha oqytyp, Abaydy músylmansha oqytyp jýrgende, songhy balasyna Sopy Allayar siyaqty aqyndardy kóp oqytyp, ózi de tynday jýredi» eken. Búl hakimning әkesining óz ortasynan oza shyghyp, biyikke talpynghan әdeby izdenisin әigileydi. Al, búghan estilik, degdarlyq, sóz ónerinde degen qúshtarlyq pen yqylas degennen basqa ne deuge bolady. Tekti tektiligin osylay «shygha shauyp, shyghandap qylyq» qylyp bildirse kerek.

Demek, osynday әkeden tughan Abay tekten tekke aqyn bolmaghan synayly.

Paydalangha әdebiyetter: 

1.Yanushkevich Adolif. Qazaq dalasyn jasalghan sayahat turaly jazbalar (Orys tilinen audarghan Múqash Sәrsekeev). – Almaty; Jalyn. 1979 j. –272 bet.

2.Dalanyng dara dilmarlary. –Almaty: JShS «Qazaqstan» baspa ýii», 2001, - 592 bet.

3.Áuezov M. Shygharmalarynyng elu tomdyq tolyq jinaghy. – Almaty: «Dәuir», «Jibek joly», 2014. 27-tom: Maqalalar, zertteuler, piesa. 1943–1946. –448 b. 

4.Abay turaly esstelikter. –Almaty: «Qalamger» baspasy. 2018. –504 bet.

Orazbek Caparhan

Abai.kz