ءبىز «اقىندىقتىڭ ءابىلحايات سۋىن ىشكەن، ءولىمدى جەڭگەن، ماڭگى تىرىلىك تاپقان» (م. اۋەزوۆ) حاكىم اباي جايلى ايتقاندا قۇنانبايدىڭ تەكتىلىگى، تاربيەسى جايىندا ءجيى ايتامىز. ال، اقىندىعى جايىنان ءسوز بولعاندا گەنەتيكالىق جاعىنان سىقاقشىل، ازىلقوي، سۋىرىپ-سالما، شەشەن ءتىلدى شانشاردىڭ (ابايدىڭ ناعاشىلارىنىڭ رۋى) اتا مىنەزى عانا ەمەس، ءوز تۇقىمىنىڭ، اسىرەسە قۇنانبايدىڭ ادەبي قۋاتى مەن قۇشتارلىعىنىڭ دا ۇلەسى بارىن ەسكەرمەيمىز. بىزشە ابايدى اباي قىلعان ءبىر قۇدىرەت اتالارىنان كەلە جاتقان قانىنا سىڭگەن ءسوز ونەرى. ءسوزىمىز نەگىزسىز ەمەس.

ۇلى مۇقاڭ (م.اۋەزوۆ) «توبىقتىنىڭ سول كۇندەگى بەرىك، جۇيىك، تابان شوڭگەل ءبيى» دەپ اتاعان ارعى اتاسى كەڭگىرباي (ابايدىڭ 4-اتاسى ايدوسپەن بىرگە تۋىسقان جىگىتەكتىڭ بالاسى) دا ولەڭنەن قارا جاياۋ بولماپتى. توبىقتى ەلى شىڭعىسقا كەلگەندە، شۇناي، دوعالاڭ  تاۋلارىنا دەيىن جايلاپ وتىرعان ۋاقتاردان كوكەن تاۋىنا دەيىن، ونان ارى سەمەيتاۋدى دا قايتارىپ الىپتى. كەڭگىرباي بي سول سەمەيتاۋدا  ماڭىنداعى ارقالىق بۇلاعىن جايلاپ جۇرەدى عوي. ءبىر جىلى مىلتىقتى سولداتتار ەرتىپ كەلگەن ۋاقتىر كوپ كىسىمەن ءبىر تۇندە كەڭگىرباي اۋىلىن قورشاپ الادى دا، ءوزىن سەمەيگە الىپ كەتەدى.

ەل حابارلانىپ، ارتىنان قۋا جەتكەن كوبەي دەگەن كىسىنى مىلتىق كەزەگەن سولداتتار كەڭگىربايعا جاقىنداتپايدى. سوندا، كەڭگىرباي ولەڭدەتىپ ءبۇي دەيدى:

جار جاعالاي جۇگىرگەن اق كيىمدى،
اتىم كوبەي دەگەندە جۇرت ءسۇيىندى.
ءبىر جاستان، ەكى جاستان توقسان سيىر،
مۇنى تاپقان جىگىتكە نە قيىندى.

مۇنى ەستىگەن كوبەي ەلگە كەلىپ: «قاباكەم (كەڭگىربايدى وسىلاي اتايتىن بولعان) سويلەسىپ، تايىنشا ارالاس توقسان سيىرعا باسىن بوساتىپ الماق بولعان ەكەن، وسىنى جيناۋىمىز كەرەك»،- دەيدى. بۇل حابار بالقاشتاعى توبىقتىلارعا جەتىپ، قارامەندە بي ەكى كىسى جىبەرەدى. «بەرمەك سيىردىڭ جارتىسىن ءبىز تولەيمىز، قازىر ايداپ جەتۋگە قيىن، ول جاقتان جيناپ قىرىق بەس سيىر بەرىڭدەر. وعان وراي مالدى ءبىز دە ايداتامىز. كەڭگىربايدى بوساتىپ الىڭدار»،- دەيدى.

كەڭگىرباي جۇمباق ولەڭمەن ءوز جايىن جەتكىزىپ، ەل-جۇرتى توقسان سيىر بەرىپ، باسىن بوساتىپ العان ەكەن.

قىسىلعاندا مۇنداي ولەڭمەن جيناقى، استارلى، قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي كەلىستى ءبىر شۋماقپەن بۇكىل ءىستىڭ بەتالىسى مەن شەشىمىن جەتكىزگەن اقىندىق قۋات ەمەي نەمە.

ال، قۇنانباي قاجى دا ءسوز ونەرىنەن كەندە بولماعان-دى. ونىڭ شەشەندىگى جايىندا ەل اۋزىنداعى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر مەن اباي تۋرالى ەستەلىكتەردە دە ءجيى ۇشىراسادى. بۇل جايىندا ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ وزى تامسانا جازادى. ياعني، 1848 جىلدىڭ 15 تامىزىندا: «قۇنانباي سويلەۋ ءۇشىن جاراتىلعان ماشينا عانا ەمەس، ول تەك بۇراماعاندا عانا توقتايتىن ساعات دەرسىڭ. توسەكتەن تۇرىسىمەن-اق سويلەي باستايدى، سودان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە تولاسسىز سويلەپ بەرەدى. مينۋت سايىن اقىل سۇراپ، قازاقتار وعان كەلىپ جاتادى. قوس قولىن مىقىنىنا تايانىپ، ەكى-ءۇش سوزدەن كەيىن-اق شاريعاتتان ءۇزىندى كەلتىرىپ، ول ابىزشا سۇڭقىلداپ كەتەدى. ونىڭ جادىندا ساقتاۋ قابىلەتى تاڭ قالارلىق، ۇكىمەتتىڭ بارلىق ۋكازدارى مەن جارلىقتارىن كىتاپتان وقىپ وتىرعان ادامشا جاتقا ايتادى» دەيدى.

ونىڭ بيلىك ايتىپ، داۋ-جانجالدى شەشۋدە ءادىل عانا ەمەس، اۋزىنا قۇس تىستەگەن ءدىلمار دا بولعانى بەلگىلى. احات شاكارىمۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە قۇنانبايدىڭ ادەبي قۋاتى جايلى «ونىڭ سويلەگەن ءسوزىن ەستىگەندەر قۇنانبايدىڭ ءسوزى بۇلاقتاي اعىپ، ولەڭدەي قيسىنىپ تىڭداۋشىنى ۇيىتىپ جىبەرەتىن ەدى، دەسەدى. قۇنانباي ناقىل سوزدەردى دە قولداناتىن، ءبىردى-جارىم اۋىز ولەڭ دە شىعاراتىن ادام بولعان. بىراق، ولەڭ جازىپ، ونىڭ جولىنا تۇسپەگەن كورىنەدى» دەيدى. دەمەك، ول كىسى دە (قۇنانباي قاجىنىڭ) ولەڭ ونەرىنەن دە قۇر جاياۋ بولماعان ەكەن.

بىرقانشا جىلعا سوزىلعان توبىقتى ەلى مەن قارجاس ەلىنىڭ اراسىندا جەر داۋى بىتىمگە وڭاي توقتاماي، توتەنشە توتەنشە سەزگە ءتۇسىپتى. سيەزدە توبىقتىلار اتىنان قۇنانباي، قارجاس جاعىنان مۇسا شورمانۇلى شىعىپتى. ەكى بي ءبىراز ىرعاسىپ، ءجوندى بىتىمگە كەلە الماساي ءبىراز وتىرىپتى.

مۇسا ءبىر سوزىندە: «مەنىڭ اتا-باباما باقىت قونعان، ءبىزدىڭ مارتەبەمىز بيىك، سالماعىمىز باسىم، بايتاق جاتقان ەلىم باي، كوكوراي شالعىن جەرىم بار، شالقىپ جاتكان كولىم بار... » دەپ شالقي سويلەپتى. سوندا قۇنانبايدىڭ ايتقانى: 

پۇت بولدىم دەپ ماقتانبا،
پۇتتان اۋىر باتپان بار.
بيىكپىن دەپ ماقتانبا،
اسقار-اسقار تاۋلار بار.
ار جاعىندا اسپان بار.
باسىما باقىت قوندى دەپ،
توسىلمايمىن ەندى دەپ،
الداۋشى جالعان دۇنيەگە،
عالىپ بولىپ ازباڭدار،
قارسى كەلگەن دۇشپانىڭ،
باسىن كەلىپ يزەسە،
وعان دا قىل بوستاندىق،
اياققا سالىپ باسپاڭدار.
باق تايسا اجارىڭا قارامايدى،
بىرەۋدى بىرەۋ سىرتتان تابالايدى،
باسىڭا قاراپايىم ءبىر ءىس تۇسسە،
قىلدى دەپ بىلمەستىكپەن شامالايدى.
«ادام باسى اللانىڭ دوبى» دەگەن،
ءدام تارتسا ءار تاراپقا دومالايدى.

جۇرت «بورەكەلدى، قۇنەكەڭ تاۋىپ ايتتى»، - دەپتى. ارينە، «اۋزى – دۋالى، ءسوزى – كۋالى». قاز-قاتار تىزىلگەن ءسوز دەستەسىمەن ايشىقتى ورىلگەن ءومىر فيلوسوفياسى. 

قاجىدان كەلگەن جىلدىڭ قىسىندا قۇنانباي ۇيىندە تۇستەنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادام ىشىنەن بىرەۋلەر «شارۋا قايتسە وڭالادى، مالجان قايتسە امان بولادى؟» دەپ سۇراپتى. قۇنانباي قاجى:

– شارۋاڭ وڭعا اينالعان شاقتا،
مىنگەن اتىڭ جۇرەگەن بولادى.
اسىراعان ءيتىڭ ۇرەگەن بولادى،
قاتىنىڭ قادىرلى بولادى،
قىزىڭ اجارلى بولادى،
مالىڭ بازارلى بولادى،
ءشوبىڭ شىعىمدى بولادى،
مالىڭا جۇعىمدى بولادى،
ۇلىڭ ءبىلىمدى بولادى،
قۇلىڭ سەنىمدى بولادى، - دەپ، ءبىر قايىرىپ، اياعىن بىلايشا تەرمەلەيدى:

شارۋاڭ سولعا اينالعان شاقتا:
مىنگەن اتىڭ شابان بولادى،
اسىراعان ءيتىڭ جامان بولادى،
قاتىنىڭ ساراڭ بولادى،
قىزىڭ اجارسىز بولادى،
مالىڭ بازارسىز بولادى،
ءشوبىڭ شىعىمسىز بولادى،
مالىڭا جۇعىمسىز بولادى.
ۇلىڭ ءبىلىمسىز بولادى،
قۇلىڭ سەنىمسىز بولادى... 

بيلەر ءسوزىنىڭ سارىنىن ساقتاعان بۇل جولداردان قۇنانبايدىڭ بيىك پاراساتىمەن قوسا، ءتىلىنىڭ شۇرايىن، ويىنىڭ قۋاتىن، ولەڭ ونەرىندە بولۋعا ءتيىس كوركەمدىك تاسىلدەردى بايقايمىز. 

كوركەمدىك دەمەكشى، قۇنانبايدىڭ بۇگىندە حالىقتىق ماقال-ماتەلگە اينالعان شەشەندىك سوزدەرى دە بولعان. «ەر بولساڭ بوپساعا شىدا»، «ارىمنان – جانىم ساداعا، جانىمنان – مالىم ساداعا»، «جارالى كىسى جامالار، جامالار دا قۋانار»، «ادامنىڭ نە نارسە قاسيەتى بولسا، سول نارسەدەن ءمىنى دە تۋادى»، «وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى: قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك، كوزبەن كورگەن شىن»، «كوپتەن اجال دا جاسقانار، ادالدان ارام دا جاسقانار»، «ەلگە ەڭبەك ەتسەڭ، بەرمەسىن الاسىڭ، قيانات ەتسەڭ تامۇقتا جاناسىڭ»، «ارسىزدىق مالعا بايلانىستى، ادامدىق ارعا بايلانىستى»، «كوپتىڭ كۇشىنە سەن، باسشىنىڭ ىسىنە سەن» دەگەن ناقىل سوزدەر سول قۇنەكەڭدىكى ەكەن.

بۇل سوزدەردىڭ جيناقىلىعى، ايشىقتىلىعى، ەرشىمدىلىگى سياقتى كوركەمدىگى مەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىناسى قۋاتتى ادەبي قابىلەتتىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولۋعا ءتيىس. دەمەك، ا.يانۋشكەۆيچتىڭ «ابىزشا سۇڭقىلداپ» دەۋىنىڭ استارىندا قۇنانبايدىڭ تىلدىك قۇنارىنىڭ، كەڭ-مول پىشىلگەن كوركەمدىك ويلاۋ قۋاتىنىڭ سوزبەن سومدالعان سۇلباسى جاتىر.

احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلگىندە ايتىلۋىنشا، قۇنانباي ومبىعا ايدالعاندا جولداس بولعان، سىبىرگە ايدالىپ، ارىپ-اشىپ ەلگە ورالعان، رۋى كەرەي، بەيسەكە دەگەن ادام بەيشارا قالپىندا ەلگە بارۋدان ارلانىپ قۇنانبايدىڭ اۋىلىن ىزدەيدى.

قالاشىلارعا ىلەسىپ، بىردە جاياۋ، بىردە مىنگەسىپ، سەمەيدەن شىعىپ ەل شەتىندە ىلىنگەندە ءبىر كىسىنىڭ    وگىزىن سۇراپ ءمىنىپ قۇنانباي اۋىلىنا جەتەدى.

بەيسەكە قۇنانبايدىڭ ۇيىنە كوپ كىسىنىڭ ۇستىنە كەلەدى دە، ەسىك جاقتا وتىرىپ قالادى.  سالدەن كەيىن كوزى ءتۇسىپ، ەسىك جاقتاعى بەيسەكەنى تانىعان قۇنانباي ورنىنان تۇرىپ بەكەڭگە قاراي بارا جاتىپ ايتقان ولەڭى ەكەن دەيى:

جاڭىلماس، قاتە باسپاس حان بولا ما؟
تاپجىلماس، تابان تايماس جان بولا ما؟
بايگەگە كۇندە قوسساڭ الدىن بەرمەس،
تۇلپاردا ارىقتاسا ءسان بولا ما؟
كەر زامان كەز كەلسە ادام جاڭىلماي ما؟
كەمەڭگەر كەلەلى ىستە تانىلماي ما؟
اينىماس تازا جۇرەك، سەنىمدى دوس،
تارىعىپ، تالعان كەزدە تابىلماي ما؟
شىقپايدى جان، كەسىمدى قازا كەلمەي،
اسىل ەرلەر ءوتتى مە نازا كورمەي؟
ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ازاپ تارتقان،
ماقشاردا بەيىسكە ەنەر، جازا كورمەي!

قۇشاقتاپ كورىسىپ، قاسىنان ورىن بەرگەن قۇنانباي نەشە كۇن كۇتىپ، كەتەرىندە جاقسىلاپ كيىندىرىپ، ات مىنگىزىپ قايتارادى. قۇنانباي ومىردەن وزعانعا دەيىن وسى بەيسەكە دەگەن كىسىگە سوعىمىن، كەرەك-جاراعىن بەرىپ تۇرعان ەكەن.

«ءاۋ» دەمەيتىن قازاق جوق ەكەنىن بىلەمىز. بىراق، قۇنانبايدىڭ بىزگە جەتكەن بۇل ولەڭىنەن مول اقىندىق قۋاتىن، تەرەڭ پوەتيكالىق ءيىرىم عانا ەمەس، كىسىلىك كەلبەتى، اعا سۇلتاننىڭ ار شىرايى مەنمۇندالاپ تۇرماي ما؟

ءتىپتى، اۋەزوۆ مۇحتار اقساقالدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك «ءوزى وقىماسا دا بالالارىن وقىتىپ جۇرگەن قۇنانباي ءبىر بالاسى حاليوللانى ورىسشا وقىتىپ، ابايدى مۇسىلمانشا وقىتىپ جۇرگەندە، سوڭعى بالاسىنا سوپى اللايار سياقتى اقىنداردى كوپ وقىتىپ، ءوزى دە تىڭداي جۇرەدى» ەكەن. بۇل حاكىمنىڭ اكەسىنىڭ ءوز ورتاسىنان وزا شىعىپ، بيىككە تالپىنعان ادەبي ىزدەنىسىن ايگىلەيدى. ال، بۇعان ەستىلىك، دەگدارلىق، ءسوز ونەرىندە دەگەن قۇشتارلىق پەن ىقىلاس دەگەننەن باسقا نە دەۋگە بولادى. تەكتى تەكتىلىگىن وسىلاي «شىعا شاۋىپ، شىعانداپ قىلىق» قىلىپ بىلدىرسە كەرەك.

دەمەك، وسىنداي اكەدەن تۋعان اباي تەكتەن تەككە اقىن بولماعان سىڭايلى.

پايدالانعا ادەبيەتتەر: 

1.يانۋشكەۆيچ ادولف. قازاق دالاسىن جاسالعان ساياحات تۋرالى جازبالار (ورىس تىلىنەن اۋدارعان مۇقاش سارسەكەەۆ). – الماتى; جالىن. 1979 ج. –272 بەت.

2.دالانىڭ دارا ءدىلمارلارى. –الماتى: جشس «قازاقستان» باسپا ءۇيى»، 2001, - 592 بەت.

3.اۋەزوۆ م. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: «ءداۋىر»، «جىبەك جولى»، 2014. 27-توم: ماقالالار، زەرتتەۋلەر، پەسا. 1943–1946. –448 ب. 

4.اباي تۋرالى ەسستەلىكتەر. –الماتى: «قالامگەر» باسپاسى. 2018. –504 بەت.

ورازبەك Cاپارحان

Abai.kz