Qazir ana tili jan ashyrlarynyng arasynda Halyqaralyq «Qazaq tili» qoghamynyng júmysyn qalay jaqsartamyz degen ýlken mәsele talqylanuda. Búl iske sol Qogham basshylyghyndaghy Erden Qajybek, Gharifolla Ánes, Almaty qalalyq, Qaraghandy, Qyzylorda oblystyq filialdarynyng jetekshileri Qúsman Shalabaev, Temirghaly Kóketay, Sәduaqas Ansat taghy basqa belsendi azamattar aralasuda. 

Biz de Qogham júmysyna búryndary biraz aralasqanbyz. Qazirgi jaghdayynan habardarmyz. Songhy jyldary Qoghamnyng belgili sebeptermen júmysynyng jýrmegeni belgili. Aty aityp túrghanday qogham o basta ana tilimizdi Konstitusiyada bekitilgen memlekettik mәrtebesine kóteruge halyqty júmyldyrugha, últtyq ruhty kóteruge,  biyliktegilerge yqpal etu ýshin qúryldy. Qazir onyng ózi dәrmensiz kýide qalyp otyr. Jarghygha sәikes jylyna birneshe ret ótip, qordalanghan mәselelerdi talqylap, belsendi júmys jasaugha baghyttaytyn Qoghamnyng plenumdaryn aitpaghanda 5 jyl sayyn ótuge tiyis Qúryltaydyng ótpegenine de biyl 9 jyl bolady. Osynyng aldyndaghy qúryltay 7 jyldan keyin ótken. Qorynda bir tiyn qarjysy joq, qaramaghynda bir adamdyq shtaty da joq Qoghamdy búl kýiinde әri qaray qaldyrugha bolmaydy. Ne júmysyn jandandyru kerek, ne ony taratu qajet. Men taratu emes, onyng býkil qoghamgha әser etu júmysyn jandandyru, yaghny qayta qúru kerek dep esepteymin. Sondyqtan Qogham júmysyn týpkilikti ózgertken jón. Yaghny basqaru, úiymdastyru, atqaru jýiesin býgingi qazaq tilining jaghdayyna sәikestendiru qajet dep oilaymyn. 

Basynda Qogham Ábduәly Qaydar aqsaqaldyng bedelimen ashyldy, sol kisining baghytymen jýrdi. Sonan keyin Ómirzaq Aytbaev aghamyz jalghastyrdy. Alayda songhy 30 jylda qazaq tilining oidaghyday damymay, sovet kezindegidey orys tilining kólenkesinde qalu sebebi, birinshiden, jogharghy memlekettik qúrylymdardyng osydan otyz jylday búryn memlekettik mәrtebege ie bolghan ana tilimizge qúlyqsyzdyghynan bolsa, ekinshiden, búl Qoghamnyng ózining bastapqy belsendiliginen airylyp, toqyraugha úshyrauynan deuge bolady. 

Qogham basshylyghy qazaqtyng últ dese, til dese ishken asyn jerge qoyatyn azamattaryn jer-jerden ózine tarta almady. Kerisinshe, ainalasyna onyng atyn óz paydasyna jaratugha tyrysatyndar nemese ana tili ýshin tyrnaghyn da qimyldatpaytyn jalghan belsendiler jinaldy. Sol sebepti endi barlyq oblys, qala, audandardaghy Qoghamnyng filial jetekshilerine taldau jasap, júmysy baryn qaldyryp, joqtaryn qayta saylap, qúramdaryn da týbegeyli ózgertu kerek. Eskeretin nәrse Soltýstik Qazaqstan, Pavlodar, Ortalyq Qazaqstan, onyng ishinde Qostanay, Aqmola, Shyghys Qazaqstan oblystaryndaghy filialdar júmysyna qatty kónil bólu kerek. Olardaghy qazaq tilining ahualy bayaghy sovet kezindegi jaghdaydan algha ketkeni shamaly. Sonan song biyldan qaldyrmay Qoghamnyng qúryltayyn ótkizu qajet. Qoghamnyng Jarghysy sonau 90-jyldary qabyldanghan. Sol qúryltayda jana Jarghy qabyldau kerek. Jana Jarghydaghy Qoghamnyng basqaru jýiesine mynanday ózgerister engizilse deymin.  14 oblys, 3 respublikalyq qalalardaghy basqaru qúrylymynda 3-5 teng tóraghadan bolyp, olardyng әrqaysysy bir salagha jauap bergeni jón. Mysaly, Astanada biri - memlekettik organdarmen, biznes kompaniyalarymen júmys isteytin, biri - qaladaghy bilim salasyndaghy mektepter, oqu oryndary, joghary, arnayy oqu oryndarymen júmys isteytin, endi biri - kommunaldyq sharuashylyq, taghy basqa saladaghylarmen ainalysuy kerek. Árkim óz salasyna jauap beredi. Barlyghy teng qúqyly. Biraq bir koordinator bolghany jón. Ol Qogham júmysyn úiymdastyra, ýilestire otyryp, kem degende aiyna bir ret jinap, basqalardyng esepterin tyndap otyruy kerek. Al basqarma mýsheleri 9-11 adam bolsa jetedi. Olar mәselelerdi kóterip, olargha kópshilikti júmyldyryp, key problemalardy biylikke de jetkizip, sheshu mәselesin qarap otyrady. 

Qoghamnyng Ortalyq qúrylymyn da qayta qarau kerek. Qúryltay búrynghyday 5 jylda emes, 3 jylda bir ótkeni dúrys. Qazirgi oblystardaghy bary-joghy belgisiz filialdar men Jarghygha sәikes emes payda bolghan alqa mýsheleri, viyse-preziydenttermen qúryltay ótkizuge bolmaydy. Ótkizerding aldynda jogharyda aitqanymday, oblystardaghy qúrylymdardy qayta saylap alu kerek. 

Ortalyqtyng jana qúramyn saylau kezinde mynau aqsaqal, mynau qarasaqal, mynada ghalymdyq ataq bar, mynanyng biylikke jaqyndyghy bar dep qaramay, «Qazaq tili» qoghamyn, tilimdi kógertemin dep jýrgen qayratkerlik qabileti bar, sayasy júmysta, qoghamdyq úiymdarda ysylghan, tәjiriybesi bar belsendi júmys isteytin adamdardy tandau kerek. Qoghamnyng preziydenttigine basqa jerde júmys istep ailyq alyp jýrgenderden emes, Qoghamnyng úiymdastyru júmysyn da, materialdyq mýmkindigin de jolgha qoya alatyn, Ortalyq apparattyng shtatyna, basqa da úiymdastyru sharalaryna qarjy kózin taba alatyn dengeydegi adamdy iriktep saylau kerek. Qogham atqarushy biylikten tәuelsiz bolghanda ghana belsendi, erkin júmys istey alady. Biylik qúrylymynda isteytin, olargha tәueldi adam kelse, júmys jýrmeydi. Búl - qoghamdyq úiym. 

Syn joq jerde batpaq bastalyp, toqyrau beleng alady. Sondyqtan Tóralqa qúramyna kelgender bir-birimen qyrqysu ýshin emes, erkin oily, isting algha basuy ýshin bәsekelestik tughyza alatyndar bolghany jón. Ortalyq organ barlyq dengeydegi qúrylymdardyng júmysyna taldau jasap, olardyng esebin tyndap otyruy kerek. Esepsiz jýrgen júmys ol bayaghyda Brejnevting kezinde sovet ýkimetin qúlatugha negizdelgen basqaru jýiesindey nemese qazirgi bizding biylikting isi tәrizdi bolyp ketui mýmkin. Bolmasa, Jazushylar odaghyndaghyday masqara bolyp, birin-biri betten alyp, qyrqysugha deyin barady.

Ne kerek, qazir "Qazaq tili" qoghamynyng bary-joghy belgisiz. Al alda atqarylatyn júmys shash-etekten. Sol sebepti oilanatyn da, Mirjaqyp Dulatúly aitqanday, oyanatyn da kez keldi, aghayyn!  Bizden, «Qazaqstan aliyansynan» qanday kómek kerek, sony qarastyrynyzdar. Býkil partiyalardy, Parlament deputattaryn Qoghamnyng mýsheligine tartayyq. Bizdiki - soghan atsalysu ýshin jasap jatqan janashyrlyq úsynys. Óz pikirlerinizdi bildirinizder, qogham bolyp talqygha salayyq. 

Sóitip Qogham júmysyn jandandyrayyq, janartayyq, aghayyn!

Janúzaq Ákim,

Europa Ghylym akademiyasynyng mýshesi,

Halyqaralyq adam institutynyng preziydenti.

Abai.kz