قازىر انا ءتىلى جان اشىرلارىنىڭ اراسىندا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جۇمىسىن قالاي جاقسارتامىز دەگەن ۇلكەن ماسەلە تالقىلانۋدا. بۇل ىسكە سول قوعام باسشىلىعىنداعى ەردەن قاجىبەك، عاريفوللا انەس، الماتى قالالىق، قاراعاندى، قىزىلوردا وبلىستىق فيليالدارىنىڭ جەتەكشىلەرى قۇسمان شالاباەۆ، تەمىرعالي كوكەتاي، سادۋاقاس اڭسات تاعى باسقا بەلسەندى ازاماتتار ارالاسۋدا. 

ءبىز دە قوعام جۇمىسىنا بۇرىندارى ءبىراز ارالاسقانبىز. قازىرگى جاعدايىنان حاباردارمىز. سوڭعى جىلدارى قوعامنىڭ بەلگىلى سەبەپتەرمەن جۇمىسىنىڭ جۇرمەگەنى بەلگىلى. اتى ايتىپ تۇرعانداي قوعام و باستا انا ءتىلىمىزدى كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە كوتەرۋگە حالىقتى جۇمىلدىرۋعا، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋگە،  بيلىكتەگىلەرگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن قۇرىلدى. قازىر ونىڭ ءوزى دارمەنسىز كۇيدە قالىپ وتىر. جارعىعا سايكەس جىلىنا بىرنەشە رەت ءوتىپ، قوردالانعان ماسەلەلەردى تالقىلاپ، بەلسەندى جۇمىس جاساۋعا باعىتتايتىن قوعامنىڭ پلەنۋمدارىن ايتپاعاندا 5 جىل سايىن وتۋگە ءتيىس قۇرىلتايدىڭ وتپەگەنىنە دە بيىل 9 جىل بولادى. وسىنىڭ الدىنداعى قۇرىلتاي 7 جىلدان كەيىن وتكەن. قورىندا ءبىر تيىن قارجىسى جوق، قاراماعىندا ءبىر ادامدىق شتاتى دا جوق قوعامدى بۇل كۇيىندە ءارى قاراي قالدىرۋعا بولمايدى. نە جۇمىسىن جانداندىرۋ كەرەك، نە ونى تاراتۋ قاجەت. مەن تاراتۋ ەمەس، ونىڭ بۇكىل قوعامعا اسەر ەتۋ جۇمىسىن جانداندىرۋ، ياعني قايتا قۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان قوعام جۇمىسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتكەن ءجون. ياعني باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ، اتقارۋ جۇيەسىن بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنا سايكەستەندىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. 

باسىندا قوعام ءابدۋالي قايدار اقساقالدىڭ بەدەلىمەن اشىلدى، سول كىسىنىڭ باعىتىمەن ءجۇردى. سونان كەيىن ومىرزاق ايتباەۆ اعامىز جالعاستىردى. الايدا سوڭعى 30 جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ ويداعىداي دامىماي، سوۆەت كەزىندەگىدەي ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالۋ سەبەبى، بىرىنشىدەن, جوعارعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ وسىدان وتىز جىلداي بۇرىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان انا تىلىمىزگە قۇلىقسىزدىعىنان بولسا، ەكىنشىدەن، بۇل قوعامنىڭ ءوزىنىڭ باستاپقى بەلسەندىلىگىنەن ايرىلىپ، توقىراۋعا ۇشىراۋىنان دەۋگە بولادى. 

قوعام باسشىلىعى قازاقتىڭ ۇلت دەسە، ءتىل دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ازاماتتارىن جەر-جەردەن وزىنە تارتا المادى. كەرىسىنشە، اينالاسىنا ونىڭ اتىن ءوز پايداسىنا جاراتۋعا تىرىساتىندار نەمەسە انا ءتىلى ءۇشىن تىرناعىن دا قيمىلداتپايتىن جالعان بەلسەندىلەر جينالدى. سول سەبەپتى ەندى بارلىق وبلىس، قالا، اۋداندارداعى قوعامنىڭ فيليال جەتەكشىلەرىنە تالداۋ جاساپ، جۇمىسى بارىن قالدىرىپ، جوقتارىن قايتا سايلاپ، قۇرامدارىن دا تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك. ەسكەرەتىن نارسە سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، ورتالىق قازاقستان، ونىڭ ىشىندە قوستاناي، اقمولا، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنداعى فيليالدار جۇمىسىنا قاتتى كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ولارداعى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى باياعى سوۆەت كەزىندەگى جاعدايدان العا كەتكەنى شامالى. سونان سوڭ بيىلدان قالدىرماي قوعامنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ قاجەت. قوعامنىڭ جارعىسى سوناۋ 90-جىلدارى قابىلدانعان. سول قۇرىلتايدا جاڭا جارعى قابىلداۋ كەرەك. جاڭا جارعىداعى قوعامنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە مىنانداي وزگەرىستەر ەنگىزىلسە دەيمىن.  14 وبلىس، 3 رەسپۋبليكالىق قالالارداعى باسقارۋ قۇرىلىمىندا 3-5 تەڭ توراعادان بولىپ، ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىر سالاعا جاۋاپ بەرگەنى ءجون. مىسالى، استانادا ءبىرى - مەملەكەتتىك ورگاندارمەن، بيزنەس كومپانيالارىمەن جۇمىس ىستەيتىن، ءبىرى - قالاداعى ءبىلىم سالاسىنداعى مەكتەپتەر، وقۋ ورىندارى، جوعارى، ارنايى وقۋ ورىندارىمەن جۇمىس ىستەيتىن، ەندى ءبىرى - كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق، تاعى باسقا سالاداعىلارمەن اينالىسۋى كەرەك. اركىم ءوز سالاسىنا جاۋاپ بەرەدى. بارلىعى تەڭ قۇقىلى. بىراق ءبىر كوورديناتور بولعانى ءجون. ول قوعام جۇمىسىن ۇيىمداستىرا، ۇيلەستىرە وتىرىپ، كەم دەگەندە ايىنا ءبىر رەت جيناپ، باسقالاردىڭ ەسەپتەرىن تىڭداپ وتىرۋى كەرەك. ال باسقارما مۇشەلەرى 9-11 ادام بولسا جەتەدى. ولار ماسەلەلەردى كوتەرىپ، ولارعا كوپشىلىكتى جۇمىلدىرىپ، كەي پروبلەمالاردى بيلىككە دە جەتكىزىپ، شەشۋ ماسەلەسىن قاراپ وتىرادى. 

قوعامنىڭ ورتالىق قۇرىلىمىن دا قايتا قاراۋ كەرەك. قۇرىلتاي بۇرىنعىداي 5 جىلدا ەمەس، 3 جىلدا ءبىر وتكەنى دۇرىس. قازىرگى وبلىستارداعى بارى-جوعى بەلگىسىز فيليالدار مەن جارعىعا سايكەس ەمەس پايدا بولعان القا مۇشەلەرى، ۆيتسە-پرەزيدەنتتەرمەن قۇرىلتاي وتكىزۋگە بولمايدى. وتكىزەردىڭ الدىندا جوعارىدا ايتقانىمداي، وبلىستارداعى قۇرىلىمداردى قايتا سايلاپ الۋ كەرەك. 

ورتالىقتىڭ جاڭا قۇرامىن سايلاۋ كەزىندە مىناۋ اقساقال، مىناۋ قاراساقال، مىنادا عالىمدىق اتاق بار، مىنانىڭ بيلىككە جاقىندىعى بار دەپ قاراماي، «قازاق ءتىلى» قوعامىن، ءتىلىمدى كوگەرتەمىن دەپ جۇرگەن قايراتكەرلىك قابىلەتى بار، ساياسي جۇمىستا، قوعامدىق ۇيىمداردا ىسىلعان، تاجىريبەسى بار بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى تاڭداۋ كەرەك. قوعامنىڭ پرەزيدەنتتىگىنە باسقا جەردە جۇمىس ىستەپ ايلىق الىپ جۇرگەندەردەن ەمەس، قوعامنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن دا، ماتەريالدىق مۇمكىندىگىن دە جولعا قويا الاتىن، ورتالىق اپپاراتتىڭ شتاتىنا، باسقا دا ۇيىمداستىرۋ شارالارىنا قارجى كوزىن تابا الاتىن دەڭگەيدەگى ادامدى ىرىكتەپ سايلاۋ كەرەك. قوعام اتقارۋشى بيلىكتەن تاۋەلسىز بولعاندا عانا بەلسەندى، ەركىن جۇمىس ىستەي الادى. بيلىك قۇرىلىمىندا ىستەيتىن، ولارعا تاۋەلدى ادام كەلسە، جۇمىس جۇرمەيدى. بۇل - قوعامدىق ۇيىم. 

سىن جوق جەردە باتپاق باستالىپ، توقىراۋ بەلەڭ الادى. سوندىقتان تورالقا قۇرامىنا كەلگەندەر ءبىر-بىرىمەن قىرقىسۋ ءۇشىن ەمەس، ەركىن ويلى، ءىستىڭ العا باسۋى ءۇشىن باسەكەلەستىك تۋعىزا الاتىندار بولعانى ءجون. ورتالىق ورگان بارلىق دەڭگەيدەگى قۇرىلىمداردىڭ جۇمىسىنا تالداۋ جاساپ، ولاردىڭ ەسەبىن تىڭداپ وتىرۋى كەرەك. ەسەپسىز جۇرگەن جۇمىس ول باياعىدا برەجنەۆتىڭ كەزىندە سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىندەي نەمەسە قازىرگى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ءىسى ءتارىزدى بولىپ كەتۋى مۇمكىن. بولماسا، جازۋشىلار وداعىنداعىداي ماسقارا بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى بەتتەن الىپ، قىرقىسۋعا دەيىن بارادى.

نە كەرەك، قازىر "قازاق ءتىلى" قوعامىنىڭ بارى-جوعى بەلگىسىز. ال الدا اتقارىلاتىن جۇمىس شاش-ەتەكتەن. سول سەبەپتى ويلاناتىن دا، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ايتقانداي، وياناتىن دا كەز كەلدى، اعايىن!  بىزدەن، «قازاقستان اليانسىنان» قانداي كومەك كەرەك، سونى قاراستىرىڭىزدار. بۇكىل پارتيالاردى، پارلامەنت دەپۋتاتتارىن قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە تارتايىق. بىزدىكى - سوعان اتسالىسۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان جاناشىرلىق ۇسىنىس. ءوز پىكىرلەرىڭىزدى بىلدىرىڭىزدەر، قوعام بولىپ تالقىعا سالايىق. 

ءسويتىپ قوعام جۇمىسىن جانداندىرايىق، جاڭارتايىق، اعايىن!

جانۇزاق اكىم،

ەۋروپا عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى،

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى.

Abai.kz