20 ghasyrdyng basynda Reseydegi revolusiyalar kezinde qúrylghan jәdidshilderding «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasyna jogharydan syna qaghu arqyly әlsiretu әdisi qazirgi Kremli men Aqorda qoldanatyn tehnologiyalardyng shyghu tegin kórsetedi.

20 ghasyrdyng basynda Reseydegi revolusiyalar kezinde qúrylghan jәdidshilderding «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasyna jogharydan syna qaghu arqyly әlsiretu әdisi qazirgi Kremli men Aqorda qoldanatyn tehnologiyalardyng shyghu tegin kórsetedi.

«Ittifaq әl-Muslimiyn» («Músylmandar odaghy») partiyasynyng jarghysy 1905 jyldyng qyrkýiek aiynda jasaldy. Búl partiyanyng qúryluyna әuel bastan qarsy bolghan resmy biylik aqyry ony qoldaushylardy ydyratu maqsatynda konservativti kózqarastaghy qadimshilderge «Sirat әl-Mustaqiym» («Tura jol») partiyasyn qúryp berdi.

HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng bas kezinde Reseydegi músylman últtar arasynda janashyldar, yaghny jәdidshilder degen ataumen belgili aghartushylyq aghym qazirgi tarih ghylymynda «týrki-músylman qozghalysy» nemese «týrki últtyq qozghalysy» dep te atalady.

Negizinen Europadaghy bayyrghy joghary oqu ornynan bilim alghan tatar intelliygensiyasy úiytqy bolghan búl qozghalysqa bashqúrt, әzerbayjan ziyalylarymen qatar HH ghasyrdyng bas kezinde Qazan, Ufa, Sankt-Peterburgte oqyghan qazaq intelliygensiyasy da qosyldy.

«RESEY MÚSYLMANDARYNYNG TARIHY OQIGhASY»

II Nikolaydyng 1905 jyly 6 (19) tamyzdaghy Memlekettik duma qúru jónindegi maniyfesi aghartushylyq baghyttaghy jәdidtik bilim jýiesining negizin salyp, músylman mәdeniyeti men bilimin damytudy maqsat etken týrki-músylman intelliygensiyasynyng sayasy úiym qúruyna týrtki boldy.

1905 jyly 8 tamyzda Týrkistan ólkesi, Sibir, Qazaqstan, Kavkaz ben Qyrymnan kelgen 150-ge juyq týrki-músylman sayasatkeri men qayratkeri Nijniy Novgorod qalasyna jinala bastady. Týrki-músylman sayasatkerlerining Dumada tóbe kórsetuin qalamaghan biylikting kedergisine qaramastan, 13 tamyz kýni Oka ózenindegi keme ýstinde Býkilreseylik músylmandardyng birinshi sezi astyrtyn ashylyp, 20 tamyzgha deyin jalghasty.

Belgili jәdidshil Ismail Gaspralyny tóraghalyqqa saylaghan alghashqy qúryltay sezde patsha ókimetining otarshyldyq sayasaty men músylmandardyng qúqyghy taptalghany syngha alyndy. Sóitip Resey azamatttarynyng tiline, dinine, nәsiline, últyna, jynysyna qaramay teng qúqyghy boluyn talap etken sheshim qabyldandy.

Osy sezd ýstinde Resey músylmandarynyng is-әreketin bir izge týsiretin býkilreseylik músylmandar úiymy - «Ittifaq әl-Muslimiyn» («Músylmandar odaghy») qozghalysyn qúru jóninde uaghda jasaldy. Resey memlekettik dumasynyng týrki-músylman mýsheleri. Nadir Devletting "Millet Majiliys" kitabyndaghy suret.
Delegattar búl sezdi «Resey músylmandarynyng ómirindegi tarihy oqigha» dep baghalap, «músylmandar arasynda 15 tamyzdy jyl sayyn atap ótu» jóninde qauly aldy.

Sezd tapsyrmasy boyynsha músylman qozghalysynyng jetekshileri Álimardan Topshybashev pen Ábdurashid Ibragimov qyrkýiek aiynan bastap úiymnyng baghdarlamasy men jarghysyn әzirleuge kiristi. «Ittifaq әl-Muslimiyn» qozghalysynyng Qazan komiyteti qarasha aiynda birneshe ret mәjilis jasap, qozghalysty partiyagha ainaldyratyn negizgi qújattardy jasap shyqty.

Qúryltaygha jinalghandar arasynda belgili kәsipker-millionerler kóp edi. Keybir zertteushiler 1906 jyly aqpanda ótetin saylau kampaniyasyna arnalghan músylmandardyng qarjy mәselesin osy sezde millionerler óz moynyna aldy dep sanaydy.

«ITTIFAQ ÁL-MUSLIMIYN» - RESEY MÚSYLMANDARYNYNG QÚQYGhYN QORGhAU JOLYNDA

1905 jyly jeltoqsan aiynda Memlekettik Dumagha saylau turaly zang qabyldanghan song bir aidan keyin, yaghny 1906 jyly 15-23 qantar arasynda Sankt-Peterburgting qonaq ýileri men pәterlerinde Býkilreseylik músylmandardyng rúqsat etilmegen ekinshi sezi ótti. Búl sezge Sәlimgerey Jantóriyn, Uәlithan Tanashev, Shaymerden Qosshyghúlov siyaqty qazaq ziyalylary da qatysty. Sezd barysynda 23 tarmaqtan qúralatyn jarghysy bar «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasy dýniyege keldi.

Jarghy boyynsha «Ittifaq әl-Musliminnin» 16 qalada, sonyng ishinde Orynbor, Astrahan, Oral, Omby, Qyzyljar, Semey, Vernyi, Tashkent, Ashhabad qalalarynda bólimsheleri qúrylatyn boldy. Sezd delegattary Memlekettik dumagha saylau kezende «Ittifaq әl-Musliminnin» Qazaq ziyalysy, sayasy qayratker Sәlimgerey Jantóriyn.
taktikalyq tәsilderin qarastyryp, Resey músylmandaryn Konstitusiyalyq-demokratiyalyq partiyamen, yaghny kadetter partiyasymen yntymaqtasugha shaqyrghan qarar qabyldady.

Músylman qoldaushylary mol «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasynyng sharttaryn qabyldaugha kadetter partiyasy da mýddeli boldy, sonyng arqasynda 1906 jyly sәuir aiynda Birinshi memlekettik dumagha eki partiya blok qúryp bardy. Sonyng nәtiyjesinde Dumada jeke músylman fraksiyasy qúrylyp, «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasy jetekshilerining biri, әzerbayjan zangeri Álimardan Topshybashev tóragha bolyp saylandy.

Kópshilik dauys alghan kadetter partiyasy Resey ishki ister ministri Stolypinge negizinen kadetterden túratyn ýkimet qúrudy úsyndy. Alayda nebәri bir sessiyasyn ghana ótkizgen Duma patsha jarlyghymen 72 kýnnen keyin taratyldy.

Birinshi memlekettik dumanyng taratyluyn zansyz dep sanap, Vyborg ýndeuine qol qoyghan «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasynyng mýsheleri de saylanu qúqyghynan aiyrylyp, ýsh aigha qamaugha alyndy. Onyng ishinde Sәlimgerey Jantórin de bar edi. Al kadetter partiyasynyng mýshesi, Dumagha taratylar qarsanda ghana baryp ýlgergen Álihan Bókeyhanov segiz aigha deyin qamauda otyrdy.

1906 jyly 16-21 tamyz aralyghynda patsha ókimetining resmy rúqsatymen býkilreseylik músylmandardyng ýshinshi sezi ótti. Búl joly sezge "Alash" qozghalysynyng kósemi Álihan Bókeyhanov.
800-den astam delegat qatysyp, 15 adamnan túratyn ortalyq komiyteti saylandy. Búl komiytetke qazaq ziyalylarynan Sәlimgerey Jantórin men Shaymerden Qosshyghúlov mýshe boldy.

Oqu mәselesi boyynsha sezde 33 tarmaqtan túratyn qarar qabyldandy. Onda músylman balalar ýshin barlyq mekenderde bastauysh jәne orta mektepter ashu, oqudy arab grafikasy negizinde ana tilinde jýrgizu mәseleleri qarastyryldy. Músylmandar birligin arttyru maqsatynda sezd «ortaq týrki tili» barlyq mektepterde oqytylsyn dep sheshti.

Býkilreseylik músylmandardyng ýshinshi sezinde músylmandardyng diny isterin týpkilikti reformalau mәselesi qaraldy. Resey músylmandaryn bes mýftiylikke bólip, onyng ýstinen qaraytyn baqylaushy organ - rays-ul-ýlem tikeley imperatorgha ghana esep beretin boluy tiyis degen sheshim shyghardy. Sonday-aq barsha mýftiyler saylanbaly boluy, qazaq oblystarynyng diny isterin Orynbor mýftiyligine qaratyp, Týrkistanda óz aldyna jeke mýftiylik ashu turaly uaghdalasty.

1907 jyly ótken Ekinshi memlekettik duma saylauy qarsanynda da «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasy resmy tirkeuge alynbady. Sondyqtan kelesi Dumalarda partiya ókilderi músylman fraksiyasynyng janyndaghy burogha shoghyrlanyp, fraksiyany is jýzinde músylmandardyng sayasy úiymyna ainaldyrdy.

1914 jyly «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasyn qayta jandandyrugha týrki-músylman qayratkerleri birneshe ret talpynys jasady. Sol jyly 15-25 mausymda ótken Býkilreseylik músylmandardyng tórtinshi sezi «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasynyng ghúmyryn úzartudan bas tartty. Sóitip Resey músylmandarynyng elitasy mәdeni-aghartushylyqtan sayasy qozghalysqa barar jolda bir partiya tuynyng astynda jýre almaytynyn anghartty. Búl sezge qazaqtar arasynan Álihan Bókeyhanov, Baqytjan Qarataev, Serәli Lapiyn, Sәduaqas Shormanovtar qatysty.

«SIRAT ÁL-MUSTAQIYM» - «RESEY TÚTASTYGhY» JOLYNDA

«Ittifaqshylardyn» mýftiylikti reformalaugha úmtyluy jәdidshilder men qadimshilderding arasyndaghy kelispeushilikterdi odan әri úlghaytyp jiberdi. Konservativtik-dәstýrshil qadimy aghymdaghy top negizinen Orynbor mýftiyligining tóniregine shoghyrlanyp, Orynbordan «Din ua maghishat» («Din jәne ómir») jurnalyn shyghardy.

«Qadimshilder» degen ataumen belgili bolghan búl aghymnyng «ittifaqshyl-jәdidshilderge» ishki qarsylyghyn orayy kelgende resmy biylik te Múhammed-Safa Bayazitov qadimshilderding shyn mәnindegi jetekshilerining biri edi. Onyng mýftiylikke taghayyndaluy ýkimetting jәdidshilderding jolyna qoyghan songhy kedergisi boldy.
paydalandy. Mýfty Múhamediyar Súltanov býkilreseylik músylmandardyng ekinshi sezine qarauyndaghy moldalardy jibermeui biylikting sezge rúqsat bermeuine taghy bir jeleu bolghan edi.

Resey syrtqy ister ministrliginde audarmashy bolyp júmys istegen Sankt-Peterburg ahuny Múhammed-Safa Bayazitov pen kәsipker Fatyh Bayrashev 1914 jyldyng sonyna qaray Resey ishki ister ministrligine hat jazyp, Býkilreseylik músylmandardyng halyqtyq odaghy - «Sirat әl-Mustaqiym» («Tura jol») partiyasyn qúrugha rúqsat aldy.

1915 jyly onyng Orynbor mýftiyligine taghayyndaluy jaghdaydy odan әri shiyelenistirdi. «Múhammed-Safa Bayazitov qadimshilderding shyn mәnindegi jetekshilerining biri edi. Onyng mýftiylikke taghayyndaluy ýkimetting jәdidshilderding jolyna qoyghan songhy kedergisi boldy» dep jazdy jәdidshilderding baspasózi.

Qúryltayshylar hatynda partiyanyng maqsaty «Resey tútastyghy men birligin, Resey zanyn qatang saqtay otyryp músylmandardyng әl-auqatyn kóteru jәne oqu-aghartu isin jetildiru» dep kórsetildi.

Alayda janadan qúrylghan úiymnyng týpki maqsatyn patsha ókimeti de, jalpy músylman qauymdastyghy da bildi. Tipti, Orynbor gubernatorynyng resmy hattarynda «qúryltayshylar «Sirat ul-Mustaqiym» partiyasy arqyly Resey músylmandarynyng konservativti-dәstýrshil bóligin «músylmandardyng ishindegi solshyl aghymgha qarsy paydalanudy kózdep otyr» dep jazdy.

Janadan qúrylghan odaq Resey músylmandarynyng arasynda aitarlyqtay pikir tughyzdy. «Tormysh», «Qoyash», «Sóz» sekildi liyberaldyq ústanymdaghy aqparat qúraldary «Sirat әl-Mustaqimnin» shyn maqsatyn әshkereleytin materialdar jariyalady.

Mәselen, Ufadan shyghatyn «Tormysh» gazeti «Sirat әl-Mústaqim partiyasy kózdegen maqsaty men ruhy túrghysynan alghanda orys qara jýzdik partiyalarynyng kóshirmesi» dep bagha bergen sol kezdegi kórnekti músylman qayratkerlerding ýndeuin taratty.

«ITTIFAQ» ÚLTTYQ PARTIYaLARDAN KÓRINDI

Mine, osylaysha HH ghasyrdyng bas kezinde patshalyq Reseyde az uaqyt ishinde bolghan azamattyq bostandyq pen sayasy erkindik barysynda negizinen tatar, bashqúrt, әzerbayjan jәne qazaq ókilderinen qúralghan týrki-músylman sayasy elitasy Reseydegi músylman halyqtardy biriktirip, mýddesin qorghaugha úmtyldy.

Alayda sayasy erkindikke Resey biyligining tez arada tosqauyl qongy «Ittifaq әl-Muslimiyn» sekildi sayasy úiymnyng qanatyn kenge janyna mýmkindik bermedi. «Sirat әl-Mustaqiym» partiyasyn qúru arqyly biylik ózine ynghayly sayasy kýshterdi yntalandyryp, músylmandardyng nazaryn basqa baghytqa audarugha tyrysty.

Biraq, 1911 jyly Ázerbayjanda qúrylghan últtyq «Musavat» partiyasy men 1917 jylghy tónkerister qarsanynda payda bolghan týrkistandyq «Shura-i-Islam» jәne qazaqtyng «Alash» partiyasynyng ústanymdarynda «Ittifaq әl-Muslimiyn» partiyasynyng negizgi baghyttary bәribir jalghasyn tapty.

http://www.azattyq.org/content/russia_turko_muslim_political_movement_in_tsarist_period/24317977.html