20 عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالار كەزىندە قۇرىلعان جاديدشىلدەردىڭ «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنا جوعارىدان سىنا قاعۋ ارقىلى السىرەتۋ ءادىسى قازىرگى كرەمل مەن اقوردا قولداناتىن تەحنولوگيالاردىڭ شىعۋ تەگىن كورسەتەدى.

20 عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالار كەزىندە قۇرىلعان جاديدشىلدەردىڭ «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنا جوعارىدان سىنا قاعۋ ارقىلى السىرەتۋ ءادىسى قازىرگى كرەمل مەن اقوردا قولداناتىن تەحنولوگيالاردىڭ شىعۋ تەگىن كورسەتەدى.

«يتتيفاق ءال-مۋسليمين» («مۇسىلماندار وداعى») پارتياسىنىڭ جارعىسى 1905 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا جاسالدى. بۇل پارتيانىڭ قۇرىلۋىنا اۋەل باستان قارسى بولعان رەسمي بيلىك اقىرى ونى قولداۋشىلاردى ىدىراتۋ ماقساتىندا كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراستاعى قاديمشىلدەرگە «سيرات ءال-مۋستاقيم» («تۋرا جول») پارتياسىن قۇرىپ بەردى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە رەسەيدەگى مۇسىلمان ۇلتتار اراسىندا جاڭاشىلدار، ياعني جاديدشىلدەر دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى اعارتۋشىلىق اعىم قازىرگى تاريح عىلىمىندا «تۇركى-مۇسىلمان قوزعالىسى» نەمەسە «تۇركى ۇلتتىق قوزعالىسى» دەپ تە اتالادى.

نەگىزىنەن ەۋروپاداعى بايىرعى جوعارى وقۋ ورنىنان ءبىلىم العان تاتار ينتەلليگەنتسياسى ۇيىتقى بولعان بۇل قوزعالىسقا باشقۇرت، ازەربايجان زيالىلارىمەن قاتار حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازان، ۋفا، سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان قازاق ينتەلليگەنتسياسى دا قوسىلدى.

«رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ تاريحي وقيعاسى»

ءىى نيكولايدىڭ 1905 جىلى 6 (19) تامىزداعى مەملەكەتتىك دۋما قۇرۋ جونىندەگى مانيفەسى اعارتۋشىلىق باعىتتاعى جاديدتىك ءبىلىم جۇيەسىنىڭ نەگىزىن سالىپ، مۇسىلمان مادەنيەتى مەن ءبىلىمىن دامىتۋدى ماقسات ەتكەن تۇركى-مۇسىلمان ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ساياسي ۇيىم قۇرۋىنا تۇرتكى بولدى.

1905 جىلى 8 تامىزدا تۇركىستان ولكەسى، ءسىبىر، قازاقستان، كاۆكاز بەن قىرىمنان كەلگەن 150-گە جۋىق تۇركى-مۇسىلمان ساياساتكەرى مەن قايراتكەرى نيجني نوۆگورود قالاسىنا جينالا باستادى. تۇركى-مۇسىلمان ساياساتكەرلەرىنىڭ دۋمادا توبە كورسەتۋىن قالاماعان بيلىكتىڭ كەدەرگىسىنە قاراماستان، 13 تامىز كۇنى وكا وزەنىندەگى كەمە ۇستىندە بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ءبىرىنشى سەزى استىرتىن اشىلىپ، 20 تامىزعا دەيىن جالعاستى.

بەلگىلى ءجاديدشىل يسمايل گاسپرالىنى توراعالىققا سايلاعان العاشقى قۇرىلتاي سەزدە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى مەن مۇسىلمانداردىڭ قۇقىعى تاپتالعانى سىنعا الىندى. ءسويتىپ رەسەي ازاماتتتارىنىڭ تىلىنە، دىنىنە، ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا قاراماي تەڭ قۇقىعى بولۋىن تالاپ ەتكەن شەشىم قابىلداندى.

وسى سەزد ۇستىندە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءىس-ارەكەتىن ءبىر ىزگە تۇسىرەتىن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار ۇيىمى - «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» («مۇسىلماندار وداعى») قوزعالىسىن قۇرۋ جونىندە ۋاعدا جاسالدى. رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ تۇركى-مۇسىلمان مۇشەلەرى. نادير دەۆلەتتىڭ "ميللەت ماجيليس" كىتابىنداعى سۋرەت.
دەلەگاتتار بۇل سەزدى «رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ومىرىندەگى تاريحي وقيعا» دەپ باعالاپ، «مۇسىلماندار اراسىندا 15 تامىزدى جىل سايىن اتاپ ءوتۋ» جونىندە قاۋلى الدى.

سەزد تاپسىرماسى بويىنشا مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى ءاليماردان توپشىباشەۆ پەن ءابدۋراشيد يبراگيموۆ قىركۇيەك ايىنان باستاپ ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسىن ازىرلەۋگە كىرىستى. «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» قوزعالىسىنىڭ قازان كوميتەتى قاراشا ايىندا بىرنەشە رەت ءماجىلىس جاساپ، قوزعالىستى پارتياعا اينالدىراتىن نەگىزگى قۇجاتتاردى جاساپ شىقتى.

قۇرىلتايعا جينالعاندار اراسىندا بەلگىلى كاسىپكەر-ميلليونەرلەر كوپ ەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر 1906 جىلى اقپاندا وتەتىن سايلاۋ كامپانياسىنا ارنالعان مۇسىلمانداردىڭ قارجى ماسەلەسىن وسى سەزدە ميلليونەرلەر ءوز موينىنا الدى دەپ سانايدى.

«يتتيفاق ءال-مۋسليمين» - رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جولىندا

1905 جىلى جەلتوقسان ايىندا مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانعان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن، ياعني 1906 جىلى 15-23 قاڭتار اراسىندا سانكت-پەتەربۋرگتىڭ قوناق ۇيلەرى مەن پاتەرلەرىندە بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن ەكىنشى سەزى ءوتتى. بۇل سەزگە سالىمگەرەي ءجانتورين، ءۋاليتحان تاناشەۆ، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ سياقتى قازاق زيالىلارى دا قاتىستى. سەزد بارىسىندا 23 تارماقتان قۇرالاتىن جارعىسى بار «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسى دۇنيەگە كەلدى.

جارعى بويىنشا «يتتيفاق ءال-ءمۋسليميننىڭ» 16 قالادا، سونىڭ ىشىندە ورىنبور، استراحان، ورال، ومبى، قىزىلجار، سەمەي، ۆەرنىي، تاشكەنت، اشحاباد قالالارىندا بولىمشەلەرى قۇرىلاتىن بولدى. سەزد دەلەگاتتارى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ كەزەندە «يتتيفاق ءال-ءمۋسليميننىڭ» قازاق زيالىسى، ساياسي قايراتكەر سالىمگەرەي ءجانتورين.
تاكتيكالىق تاسىلدەرىن قاراستىرىپ، رەسەي مۇسىلماندارىن كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيامەن، ياعني كادەتتەر پارتياسىمەن ىنتىماقتاسۋعا شاقىرعان قارار قابىلدادى.

مۇسىلمان قولداۋشىلارى مول «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنىڭ شارتتارىن قابىلداۋعا كادەتتەر پارتياسى دا مۇددەلى بولدى، سونىڭ ارقاسىندا 1906 جىلى ءساۋىر ايىندا ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا ەكى پارتيا بلوك قۇرىپ باردى. سونىڭ ناتيجەسىندە دۋمادا جەكە مۇسىلمان فراكتسياسى قۇرىلىپ، «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، ازەربايجان زاڭگەرى ءاليماردان توپشىباشەۆ توراعا بولىپ سايلاندى.

كوپشىلىك داۋىس العان كادەتتەر پارتياسى رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ستولىپينگە نەگىزىنەن كادەتتەردەن تۇراتىن ۇكىمەت قۇرۋدى ۇسىندى. الايدا نەبارى ءبىر سەسسياسىن عانا وتكىزگەن دۋما پاتشا جارلىعىمەن 72 كۇننەن كەيىن تاراتىلدى.

ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ تاراتىلۋىن زاڭسىز دەپ ساناپ، ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعان «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى دە سايلانۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، ءۇش ايعا قاماۋعا الىندى. ونىڭ ىشىندە سالىمگەرەي ءجانتورين دە بار ەدى. ال كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى، دۋماعا تاراتىلار قارساڭدا عانا بارىپ ۇلگەرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ سەگىز ايعا دەيىن قاماۋدا وتىردى.

1906 جىلى 16-21 تامىز ارالىعىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ رەسمي رۇقساتىمەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ءۇشىنشى سەزى ءوتتى. بۇل جولى سەزگە "الاش" قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ.
800-دەن استام دەلەگات قاتىسىپ، 15 ادامنان تۇراتىن ورتالىق كوميتەتى سايلاندى. بۇل كوميتەتكە قازاق زيالىلارىنان سالىمگەرەي ءجانتورين مەن شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ مۇشە بولدى.

وقۋ ماسەلەسى بويىنشا سەزدە 33 تارماقتان تۇراتىن قارار قابىلداندى. وندا مۇسىلمان بالالار ءۇشىن بارلىق مەكەندەردە باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەر اشۋ، وقۋدى اراب گرافيكاسى نەگىزىندە انا تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلدى. مۇسىلماندار بىرلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا سەزد «ورتاق تۇركى ءتىلى» بارلىق مەكتەپتەردە وقىتىلسىن دەپ شەشتى.

بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ءۇشىنشى سەزىندە مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ىستەرىن تۇپكىلىكتى رەفورمالاۋ ماسەلەسى قارالدى. رەسەي مۇسىلماندارىن بەس مۇفتيلىككە ءبولىپ، ونىڭ ۇستىنەن قارايتىن باقىلاۋشى ورگان - رايس-ۋل-ۇلەم تىكەلەي يمپەراتورعا عانا ەسەپ بەرەتىن بولۋى ءتيىس دەگەن شەشىم شىعاردى. سونداي-اق بارشا مۇفتيلەر سايلانبالى بولۋى، قازاق وبلىستارىنىڭ ءدىني ىستەرىن ورىنبور مۇفتيلىگىنە قاراتىپ، تۇركىستاندا ءوز الدىنا جەكە مۇفتيلىك اشۋ تۋرالى ۋاعدالاستى.

1907 جىلى وتكەن ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋى قارساڭىندا دا «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسى رەسمي تىركەۋگە الىنبادى. سوندىقتان كەلەسى دۋمالاردا پارتيا وكىلدەرى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ جانىنداعى بيۋروعا شوعىرلانىپ، فراكتسيانى ءىس جۇزىندە مۇسىلمانداردىڭ ساياسي ۇيىمىنا اينالدىردى.

1914 جىلى «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىن قايتا جانداندىرۋعا تۇركى-مۇسىلمان قايراتكەرلەرى بىرنەشە رەت تالپىنىس جاسادى. سول جىلى 15-25 ماۋسىمدا وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ءتورتىنشى سەزى «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنىڭ عۇمىرىن ۇزارتۋدان باس تارتتى. ءسويتىپ رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ەليتاسى مادەني-اعارتۋشىلىقتان ساياسي قوزعالىسقا بارار جولدا ءبىر پارتيا تۋىنىڭ استىندا جۇرە المايتىنىن اڭعارتتى. بۇل سەزگە قازاقتار اراسىنان ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، سەرالى لاپين، سادۋاقاس شورمانوۆتار قاتىستى.

«سيرات ءال-مۋستاقيم» - «رەسەي تۇتاستىعى» جولىندا

«يتتيفاقشىلاردىڭ» مۇفتيلىكتى رەفورمالاۋعا ۇمتىلۋى جاديدشىلدەر مەن قاديمشىلدەردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى ودان ءارى ۇلعايتىپ جىبەردى. كونسەرۆاتيۆتىك-ءداستۇرشىل قاديمي اعىمداعى توپ نەگىزىنەن ورىنبور مۇفتيلىگىنىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانىپ، ورىنبوردان «ءدىن ۋا ماعيشات» («ءدىن جانە ءومىر») جۋرنالىن شىعاردى.

«قاديمشىلدەر» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان بۇل اعىمنىڭ «يتتيفاقشىل-جاديدشىلدەرگە» ىشكى قارسىلىعىن ورايى كەلگەندە رەسمي بيلىك تە مۇحاممەد-سافا بايازيتوۆ قاديمشىلدەردىڭ شىن مانىندەگى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ مۇفتيلىككە تاعايىندالۋى ۇكىمەتتىڭ جاديدشىلدەردىڭ جولىنا قويعان سوڭعى كەدەرگىسى بولدى.
پايدالاندى. ءمۇفتي مۇحامەديار سۇلتانوۆ بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ەكىنشى سەزىنە قاراۋىنداعى مولدالاردى جىبەرمەۋى بيلىكتىڭ سەزگە رۇقسات بەرمەۋىنە تاعى ءبىر جەلەۋ بولعان ەدى.

رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن سانكت-پەتەربۋرگ احۋنى مۇحاممەد-سافا بايازيتوۆ پەن كاسىپكەر فاتىح بايراشەۆ 1914 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە حات جازىپ، بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ حالىقتىق وداعى - «سيرات ءال-مۋستاقيم» («تۋرا جول») پارتياسىن قۇرۋعا رۇقسات الدى.

1915 جىلى ونىڭ ورىنبور مۇفتيلىگىنە تاعايىندالۋى جاعدايدى ودان ءارى شيەلەنىستىردى. «مۇحاممەد-سافا بايازيتوۆ قاديمشىلدەردىڭ شىن مانىندەگى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ مۇفتيلىككە تاعايىندالۋى ۇكىمەتتىڭ جاديدشىلدەردىڭ جولىنا قويعان سوڭعى كەدەرگىسى بولدى» دەپ جازدى جاديدشىلدەردىڭ ءباسپاسوزى.

قۇرىلتايشىلار حاتىندا پارتيانىڭ ماقساتى «رەسەي تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن، رەسەي زاڭىن قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ مۇسىلمانداردىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ جانە وقۋ-اعارتۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ» دەپ كورسەتىلدى.

الايدا جاڭادان قۇرىلعان ۇيىمنىڭ تۇپكى ماقساتىن پاتشا وكىمەتى دە، جالپى مۇسىلمان قاۋىمداستىعى دا ءبىلدى. ءتىپتى، ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ رەسمي حاتتارىندا «قۇرىلتايشىلار «سيرات ۋل-مۋستاقيم» پارتياسى ارقىلى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ كونسەرۆاتيۆتى-ءداستۇرشىل بولىگىن «مۇسىلمانداردىڭ ىشىندەگى سولشىل اعىمعا قارسى پايدالانۋدى كوزدەپ وتىر» دەپ جازدى.

جاڭادان قۇرىلعان وداق رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي پىكىر تۋعىزدى. «تورمىش»، «قوياش»، «ءسوز» سەكىلدى ليبەرالدىق ۇستانىمداعى اقپارات قۇرالدارى «سيرات ءال-مۋستاقيمنىڭ» شىن ماقساتىن اشكەرەلەيتىن ماتەريالدار جاريالادى.

ماسەلەن، ۋفادان شىعاتىن «تورمىش» گازەتى «سيرات ءال-مۇستاقيم پارتياسى كوزدەگەن ماقساتى مەن رۋحى تۇرعىسىنان العاندا ورىس قارا جۇزدىك پارتيالارىنىڭ كوشىرمەسى» دەپ باعا بەرگەن سول كەزدەگى كورنەكتى مۇسىلمان قايراتكەرلەردىڭ ۇندەۋىن تاراتتى.

«يتتيفاق» ۇلتتىق پارتيالاردان كورىندى

مىنە، وسىلايشا حح عاسىردىڭ باس كەزىندە پاتشالىق رەسەيدە از ۋاقىت ىشىندە بولعان ازاماتتىق بوستاندىق پەن ساياسي ەركىندىك بارىسىندا نەگىزىنەن تاتار، باشقۇرت، ازەربايجان جانە قازاق وكىلدەرىنەن قۇرالعان تۇركى-مۇسىلمان ساياسي ەليتاسى رەسەيدەگى مۇسىلمان حالىقتاردى بىرىكتىرىپ، مۇددەسىن قورعاۋعا ۇمتىلدى.

الايدا ساياسي ەركىندىككە رەسەي بيلىگىنىڭ تەز ارادا توسقاۋىل قويۋى «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» سەكىلدى ساياسي ۇيىمنىڭ قاناتىن كەڭگە جايۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. «سيرات ءال-مۋستاقيم» پارتياسىن قۇرۋ ارقىلى بيلىك وزىنە ىڭعايلى ساياسي كۇشتەردى ىنتالاندىرىپ، مۇسىلمانداردىڭ نازارىن باسقا باعىتقا اۋدارۋعا تىرىستى.

بىراق، 1911 جىلى ازەربايجاندا قۇرىلعان ۇلتتىق «مۋساۆات» پارتياسى مەن 1917 جىلعى توڭكەرىستەر قارساڭىندا پايدا بولعان تۇركىستاندىق «شۋرا-ي-يسلام» جانە قازاقتىڭ «الاش» پارتياسىنىڭ ۇستانىمدارىندا «يتتيفاق ءال-مۋسليمين» پارتياسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى ءبارىبىر جالعاسىن تاپتى.

http://www.azattyq.org/content/russia_turko_muslim_political_movement_in_tsarist_period/24317977.html