Myna zaman bizge «Qazaq tilin nashar biletin nemese mýlde týsinbeytin ózge últtyng orys tildi balalaryn mektepte qalay oqytu kerek?» degen zandy súraqty algha tarta bastady. Óitkeni 30 jyl boyy orys mektebin bitirgender bir auyz qazaqsha bilmey qazaq elining azamatyna ainalyp, shendi qyzmette memlekettik tilimizdi belden basyp, otarshylar tilinde halyqqa qyzmet etip keledi. Búghan toqtau bar ma?! Bolsa qalay?! Soltýstiktegi kórshimiz orys tili paydasyna, shyghystaghy kórshimiz qytay tili paydasyna óz memleketterinde osy atalghan problemany ózge tildegi mektepterdi birjola jabu arqyly sheshe bildi. Biz nege osyny qazaq tilining paydasyna sheshpeymiz. Oghan ne kedergi!?

Qazaq mektebin óz elinde japqan Qytay men Reseydiki dúrys. Óitkeni, memlekettik tilden ózge tilde bilim alu últtyq qauipsizdikke tikeley jikshildik qaterin tóndiredi. Aragha iritki salady. 

IYә, «Qazaqstandaghy orys tiline tónip túrghan qauip joq». Biraq bizge alyp qos kórshimiz Qytay men Reseyding bilim beru jýiesinen ýirenetin dýniyeler kóp. Orystar barlyq últtyq federaldyq okrugterinde tegi orys emes últtardyng shәkirtterine ana tilin tek fakulitetivtik negizde oqyp ýirenudi jolgha qoyyp, barlyq bilim oshaqtaryn birynghay orys tilinde bilim beruge kóshirdi. Al últy orys shәkirtterding búl sabaqtargha qatysu-qatyspauy óz erkinde. Eshkimde olardy jergilikti últtyng tilin oqugha mindettey almaydy. 

Mysaly KSRO qúramyna tek 1944 jyly ghana qosylghan Tyva respublikasynda tek 9 mektep qana tyva tilinde bilim beredi. Al qalghandarynda 1 synyptan bastap tek orys tilinde ghana oqytady. Saha elinde tek bir gimnaziya ghana saha tilinde bilim berude. Bizding elimizde qazir úzasa 200 nemese bar bolghany 20-30 oqushylary ghana qalghan Soltýstik pen Shyghystaghy irli-úsaqty mektepterdi 1 synyptan bastap, birte-birte qazaq tildi mektepke ainaldyrudy 2021 oqu jylynan bastap qolgha alu kerek. Biraq orys tildi balalar qazaqsha mýldem bilmeydi, ne týsingenimen óz oiyn aita almaydy. Sonda qazaq biyligi osyghan baylanysty ne isteui kerek!? Áriyne әrisi Qytay, berisi RF tәjiriybesine sýienui kerek. Orys tildi shaghyn mektepterdi jappay biz birtútas últtyq memleket qúra almaymyz. Qazaq tildi mektepti kerek etetin Ontýstiktegi aghayyndy onda attap bastyra almaymyz. Qazaqtar Soltýstik pen Shyghysqa qonystanuy ýshin onda tek qazaqsha bilim beretin mektepter boluy kerek.

RF últtyq fedraldyq okrugterdegi jikshildikting aldyn alyp, óz memlekettik tútastyghyn saqtap qalu ýshin osy qadamgha baryp otyr. Biz nege osyny qolgha almaymyz. Sonda Qordaydaghy siyaqty oqighalar oryn almaydy. Ári bilim beru salasyna týbegeyli reforma jasap, últaralyq qatynastaghy 30 jyl boyy jiberilgen qatelikterden arylamyz. 

Nege biz Tyvany sóz etip otyrmyz. Endi soghan týrik azamaty Zafer Dogan-nyng saraptama maqalasy arqyly jauap bereyik.

«Orys tilin nashar biletin nemese mýlde týsinbeytin tyva balalaryn mektepte qalay oqytu kerek?» degen zandy súraq tuyndaydy.

Tyva ózge últtyq respublikalardan mýldem ózgeshelenip túrady. Búl el úzaq uaqyt boyy monoúltty bolyp keldi, onyng sebebi Resey qúramyna engenine seksen jyldan az-aq asyp otyr.  Búl uaqyt eki úrpaq auysuyna dóp keledi. Sol sebepti orys tilin nashar biletin tyva balalary basqa da óz qúrbylary syaiyqty orys synyptaryna arnalghan baghdarlamagha sәikestendirilgen oqulyqtarmen bilim alugha mәjbýr. Olar búl orayda ózderin tym ynghaysyz sezinip, oqugha degen qúlyqtylyqtaryn joghaltyp alady.

Onyng ýstine Tyva mektepterinde ana tilin oqytugha bólingen saghat sany da qysqartyldy. Osyghan oray ústazdar jappay dabyl qaghuda. Tyva әdeby tilin oqytugha bólingen saghat sany jetimsiz. Olar әdeby tilde kósile óz oiyn bildire almay, tek auyzeki sóileu mәnerin ghana qanaghat tútatyn bolady.

Búlan bólek taghy bir shetindik bar. Keybir ata-analar óz balalaryn tyva tilin oqytatyn sabaqtardan bostatuyn súraghan ótinishter jazuda. Búnday ata-analar ana tilin oqytudan balany ajyratushylyq olardyng óz qaghynan jerip, bir kezderi ózderimen tyva tilinde sóilesip, ertegi aityp bergen atasy men әjesine jattanyp, ózge últtyng ókiline ainalyp shygha keletindigin úghyna ma eken!?

Búl arada qayghyra eske alatyn dýnie – Itjeken men Qiyr Shyghystaghy úlystardy birte-birte ana tilinen aiyryp, orys tildi halyqqa ainaldyru ýrdisi. Nәtiyjesinde atalghan úlystar ruhaniy-mәdeny mәngýrtke ainalyp shygha keldi».

Týiin. Orys tildi azshylyq osy uaqytqa deyin óz derbestigin QR sayasat, bilim beru jәne qoghamdyq-әleumettik salalarda saqtap keldi. Elimizding monoúlttyq sipaty búghan óz ózgerisin engize bastady. Sonyng biri – ózin aqtamaghan «úshtúghyrly til» sayasaty. Búl sayasat óz jemisin elimizdegi ózbek, úighyr jәne tәjik mektepterinde ghana bere alady. Otarlyq dәuirden múragha qalghan orys tilinde bilim beru salasyn «qazaqy bir tildilikpen» 1 synyptan bastap 2021 jyly birjola almastyratyn kez keldi. Qazaqstanda eng ózekti mәsele bala sany 200 jetpeytin bilim oshaqtaryn birte-birte satylay qazaq tilinde bilim beruge kóshui kerek degen talapty qabyrghasynan qoyatyn kez keldi. Biz ana tilimizde bilim alghan diaspora ókilderi arqyly ghana Tәuelsiz memleketimizdi saqtap qala alamyz. Osy baghytta qazaq tildi elektoratynyng talap-tilegin eskergen sayasy partiyalar men qoghamdyq qozghalystar keng kólemdi keshendi nasihattyq-aqparattyq júmys jasaugha kóshui shart. Olay etpese, onda bizge sanda bar, sanatta joq onday partiyalar men qozghalystardyng ne keregi bar, ózi!?

Balama retinde qazir bilim berip jatqan Qazaqstandaghy tolyq keshendi orys mektepterin qazaq últynyng aimaqtaghy ýles salmaghyna oray 70-30% nemese 50-50% qos tildi bilim beruge kóshirudi sayasy partiyalar men qoghamdyq qozghalystar qazaq biyliginen talap etui kerek. Al, 200 baladan kem shәkirtteri bar mektepterdi birjola qazaqtandyratyn kez keldi. 

Orys tilin kerek etken shәkirt eshkimning kómeginsiz ózi-aq ýirenip ala alady. Nege oghan qazaq aqshasyn qor qylyp shashuymyz kerek!?

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz