مىنا زامان بىزگە «قازاق ءتىلىن ناشار بىلەتىن نەمەسە مۇلدە تۇسىنبەيتىن وزگە ۇلتتىڭ ورىس ءتىلدى بالالارىن مەكتەپتە قالاي وقىتۋ كەرەك؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتى العا تارتا باستادى. ويتكەنى 30 جىل بويى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەي قازاق ەلىنىڭ ازاماتىنا اينالىپ، شەندى قىزمەتتە مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى بەلدەن باسىپ، وتارشىلار تىلىندە حالىققا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. بۇعان توقتاۋ بار ما؟! بولسا قالاي؟! سولتۇستىكتەگى كورشىمىز ورىس ءتىلى پايداسىنا، شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي ءتىلى پايداسىنا ءوز مەملەكەتتەرىندە وسى اتالعان پروبلەمانى وزگە تىلدەگى مەكتەپتەردى ءبىرجولا جابۋ ارقىلى شەشە ءبىلدى. ءبىز نەگە وسىنى قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا شەشپەيمىز. وعان نە كەدەرگى!؟

قازاق مەكتەبىن ءوز ەلىندە جاپقان قىتاي مەن رەسەيدىكى دۇرىس. ويتكەنى، مەملەكەتتىك تىلدەن وزگە تىلدە ءبىلىم الۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي جىكشىلدىك قاتەرىن توندىرەدى. اراعا ىرىتكى سالادى. 

ءيا، «قازاقستانداعى ورىس تىلىنە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ جوق». بىراق بىزگە الىپ قوس كورشىمىز قىتاي مەن رەسەيدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن ۇيرەنەتىن دۇنيەلەر كوپ. ورىستار بارلىق ۇلتتىق فەدەرالدىق وكرۋگتەرىندە تەگى ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ شاكىرتتەرىنە انا ءتىلىن تەك فاكۋلتەتيۆتىك نەگىزدە وقىپ ۇيرەنۋدى جولعا قويىپ، بارلىق ءبىلىم وشاقتارىن بىرىڭعاي ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە كوشىردى. ال ۇلتى ورىس شاكىرتتەردىڭ بۇل ساباقتارعا قاتىسۋ-قاتىسپاۋى ءوز ەركىندە. ەشكىمدە ولاردى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءتىلىن وقۋعا مىندەتتەي المايدى. 

مىسالى كسرو قۇرامىنا تەك 1944 جىلى عانا قوسىلعان تىۆا رەسپۋبليكاسىندا تەك 9 مەكتەپ قانا تىۆا تىلىندە ءبىلىم بەرەدى. ال قالعاندارىندا 1 سىنىپتان باستاپ تەك ورىس تىلىندە عانا وقىتادى. ساحا ەلىندە تەك ءبىر گيمنازيا عانا ساحا تىلىندە ءبىلىم بەرۋدە. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازىر ۇزاسا 200 نەمەسە بار بولعانى 20-30 وقۋشىلارى عانا قالعان سولتۇستىك پەن شىعىستاعى ءىرلى-ۇساقتى مەكتەپتەردى 1 سىنىپتان باستاپ، بىرتە-بىرتە قازاق ءتىلدى مەكتەپكە اينالدىرۋدى 2021 وقۋ جىلىنان باستاپ قولعا الۋ كەرەك. بىراق ورىس ءتىلدى بالالار قازاقشا مۇلدەم بىلمەيدى، نە تۇسىنگەنىمەن ءوز ويىن ايتا المايدى. سوندا قازاق بيلىگى وسىعان بايلانىستى نە ىستەۋى كەرەك!؟ ارينە ءارىسى قىتاي، بەرىسى رف تاجىريبەسىنە سۇيەنۋى كەرەك. ورىس ءتىلدى شاعىن مەكتەپتەردى جاپپاي ءبىز ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا المايمىز. قازاق ءتىلدى مەكتەپتى كەرەك ەتەتىن وڭتۇستىكتەگى اعايىندى وندا اتتاپ باستىرا المايمىز. قازاقتار سولتۇستىك پەن شىعىسقا قونىستانۋى ءۇشىن وندا تەك قازاقشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر بولۋى كەرەك.

رف ۇلتتىق فەدرالدىق وكرۋگتەردەگى جىكشىلدىكتىڭ الدىن الىپ، ءوز مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسى قادامعا بارىپ وتىر. ءبىز نەگە وسىنى قولعا المايمىز. سوندا قوردايداعى سياقتى وقيعالار ورىن المايدى. ءارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا تۇبەگەيلى رەفورما جاساپ، ۇلتارالىق قاتىناستاعى 30 جىل بويى جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردەن ارىلامىز. 

نەگە ءبىز تىۆانى ءسوز ەتىپ وتىرمىز. ەندى سوعان تۇرىك ازاماتى Zafer Dogan-نىڭ ساراپتاما ماقالاسى ارقىلى جاۋاپ بەرەيىك.

«ورىس ءتىلىن ناشار بىلەتىن نەمەسە مۇلدە تۇسىنبەيتىن تىۆا بالالارىن مەكتەپتە قالاي وقىتۋ كەرەك؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

تىۆا وزگە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردان مۇلدەم وزگەشەلەنىپ تۇرادى. بۇل ەل ۇزاق ۋاقىت بويى مونوۇلتتى بولىپ كەلدى، ونىڭ سەبەبى رەسەي قۇرامىنا ەنگەنىنە سەكسەن جىلدان از-اق اسىپ وتىر.  بۇل ۋاقىت ەكى ۇرپاق اۋىسۋىنا ءدوپ كەلەدى. سول سەبەپتى ورىس ءتىلىن ناشار بىلەتىن تىۆا بالالارى باسقا دا ءوز قۇربىلارى سيايقتى ورىس سىنىپتارىنا ارنالعان باعدارلاماعا سايكەستەندىرىلگەن وقۋلىقتارمەن ءبىلىم الۋعا ءماجبۇر. ولار بۇل ورايدا وزدەرىن تىم ىڭعايسىز سەزىنىپ، وقۋعا دەگەن قۇلىقتىلىقتارىن جوعالتىپ الادى.

ونىڭ ۇستىنە تىۆا مەكتەپتەرىندە انا ءتىلىن وقىتۋعا بولىنگەن ساعات سانى دا قىسقارتىلدى. وسىعان وراي ۇستازدار جاپپاي دابىل قاعۋدا. تىۆا ادەبي ءتىلىن وقىتۋعا بولىنگەن ساعات سانى جەتىمسىز. ولار ادەبي تىلدە كوسىلە ءوز ويىن بىلدىرە الماي، تەك اۋىزەكى سويلەۋ مانەرىن عانا قاناعات تۇتاتىن بولادى.

بۇلان بولەك تاعى ءبىر شەتىندىك بار. كەيبىر اتا-انالار ءوز بالالارىن تىۆا ءتىلىن وقىتاتىن ساباقتاردان بوستاتۋىن سۇراعان وتىنىشتەر جازۋدا. بۇنداي اتا-انالار انا ءتىلىن وقىتۋدان بالانى اجىراتۋشىلىق ولاردىڭ ءوز قاعىنان جەرىپ، ءبىر كەزدەرى وزدەرىمەن تىۆا تىلىندە سويلەسىپ، ەرتەگى ايتىپ بەرگەن اتاسى مەن اجەسىنە جاتتانىپ، وزگە ۇلتتىڭ وكىلىنە اينالىپ شىعا كەلەتىندىگىن ۇعىنا ما ەكەن!؟

بۇل ارادا قايعىرا ەسكە الاتىن دۇنيە – يتجەكەن مەن قيىر شىعىستاعى ۇلىستاردى بىرتە-بىرتە انا تىلىنەن ايىرىپ، ورىس ءتىلدى حالىققا اينالدىرۋ ءۇردىسى. ناتيجەسىندە اتالعان ۇلىستار رۋحاني-مادەني ماڭگۇرتكە اينالىپ شىعا كەلدى».

ءتۇيىن. ورىس ءتىلدى ازشىلىق وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز دەربەستىگىن قر ساياسات، ءبىلىم بەرۋ جانە قوعامدىق-الەۋمەتتىك سالالاردا ساقتاپ كەلدى. ەلىمىزدىڭ مونوۇلتتىق سيپاتى بۇعان ءوز وزگەرىسىن ەنگىزە باستادى. سونىڭ ءبىرى – ءوزىن اقتاماعان «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتى. بۇل ساياسات ءوز جەمىسىن ەلىمىزدەگى وزبەك، ۇيعىر جانە تاجىك مەكتەپتەرىندە عانا بەرە الادى. وتارلىق داۋىردەن مۇراعا قالعان ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىن «قازاقي ءبىر تىلدىلىكپەن» 1 سىنىپتان باستاپ 2021 جىلى ءبىرجولا الماستىراتىن كەز كەلدى. قازاقستاندا ەڭ وزەكتى ماسەلە بالا سانى 200 جەتپەيتىن ءبىلىم وشاقتارىن بىرتە-بىرتە ساتىلاي قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە كوشۋى كەرەك دەگەن تالاپتى قابىرعاسىنان قوياتىن كەز كەلدى. ءبىز انا تىلىمىزدە ءبىلىم العان دياسپورا وكىلدەرى ارقىلى عانا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالا الامىز. وسى باعىتتا قازاق ءتىلدى ەلەكتوراتىنىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرگەن ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستار كەڭ كولەمدى كەشەندى ناسيحاتتىق-اقپاراتتىق جۇمىس جاساۋعا كوشۋى شارت. ولاي ەتپەسە، وندا بىزگە ساندا بار، ساناتتا جوق ونداي پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ نە كەرەگى بار، ءوزى!؟

بالاما رەتىندە قازىر ءبىلىم بەرىپ جاتقان قازاقستانداعى تولىق كەشەندى ورىس مەكتەپتەرىن قازاق ۇلتىنىڭ ايماقتاعى ۇلەس سالماعىنا وراي 70-30% نەمەسە 50-50% قوس ءتىلدى ءبىلىم بەرۋگە كوشىرۋدى ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستار قازاق بيلىگىنەن تالاپ ەتۋى كەرەك. ال، 200 بالادان كەم شاكىرتتەرى بار مەكتەپتەردى ءبىرجولا قازاقتاندىراتىن كەز كەلدى. 

ورىس ءتىلىن كەرەك ەتكەن شاكىرت ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءوزى-اق ۇيرەنىپ الا الادى. نەگە وعان قازاق اقشاسىن قور قىلىپ شاشۋىمىز كەرەك!؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz