Jahandanu ýderisi jaghdayynda últ damuynyng jetekshi oryny tendensiyalar men ozyq tehnologiyalardyng qaryshtap bәsekelestikke úmtyluymen ólshenedi. Sananyng uaqyttan aldygha shyghuy, shyndyghynda sol qoghamnyng san ghasyrlyq gumaniziymi men zamanauy iskerligining tereng sabaqtasa aluynda. Mәdeny sapyrylystar, órkeniyetterding evolusiya zandylyghyna keraghar alamasuynyng sebebi is jýzinde, osynday sabaqtastyqtan tughan nәtiyje. Múnday uaqytta, últ órkeniyetining damuy dәuir didaryn qalyptastyrady.

Al, «últ órkeniyeti» birtútas úghymyn uaqyt beynesine alyp shyghatyn sol qoghamnyng tarihy nәrinen qalyptanghan institutsionaldy túlghalar. Qazaq topyraghynda óz kezeginde Abay Bolmysy tughan últyna arghy týrki órkeniyetinen jalghas tútas mәdeniyetimizding «Altyn toghysyna» ainaldy. Búl – túlgha bolmysynyng tek bir jaghy ghana. Ony óz qoghamynyng betbúrysyn baghdarlaushy desek, uaqyt iyirimi bizdi qayda alyp keldi, ne istep jatyrmyz? Ár qazaq jattap ósken Abay sózi, oqyp, tanyp, tarqatyp aityp, týsine bilip tamsandyq. Ádet qyldyq, tolghandyq, әrneni baghdarladyq. Týbin kózdedik, biraq týptegini jaryqqa alyp shygha almadyq. Nege?

Abay otyz segizinshi qara sózinde: «...Adamnyng ghylymy, bilimi haqiqatqa, rastyqqa qúmar bolyp, әrnәrsening týbin, hikmetin bilmekke yntyqtyqpenen tabylady. Ol – allanyng ghylymy emes, hәmmany biletúghyn ghylymgha yntyqtyq, ózi de adamgha ózindik ghylym beredi». Qazirgi qazaq ghylymy osy kýnge deyin gumanitarlyq salany meylinshe iygerdi, taban tiredi. Memlekettik baghdarlamalar bastama jasady, tarihy múramyzdy týgendep kelemiz, ghalymdar tom-tom kitap jazdy. Biraq, qogham onyng hikmetin tolyq kórdi me?

Abay aitqan múndaghy hikmet – oqyghan, toqyghan bilimdi, tolysqan oidy janghyrtyp, barshagha iygilikti is, nәrse, adamdargha mәngilikti zat jasau. Paydaly mәngilikti nәrse (zat) býgingi týbegeyli kapitalgha qúrylghan tehnotronikalyq postindustrialdy uaqytta últty saqtap qaludyng kepili. Últty bolashaqqa jetkizer naqty da, zatty model. Múnda Abay sózin tolyq materialistik kózqarasqa baylap beru emes. Abay sózin sóz retinde zerttep jazyp nemese tolghap nasihattap, toylap qana qoysaq odan býginge tolaghay azyq bolar, ertenge asar, ertenning arghy kýni tehnologiyasy myqty el úrpaq sanasyn búryp alyp keter. Zaty kýshtining aty kýshti degen tegin aitylmaghan. Qazir bir-birimen bәsekelesken tehnologiyanyn, odan sharpyghan sheksiz aqparattardyng ghasyry.

Abaydy «Úly Abay» dep bes myng kitap shygharsaq ta, әr jerge qaghylghan tas mýsinine danalyq sózin óshpestey bәdizdep qoysaq ta, bәribir tehnologiya úrpaq sanasyn biylep túr. Sondyqtan, Abay aitqan hikmetti últtyq modelide zamanauy naqyshpen janghyrtyp alyp shyghuymyz kerek. «Ol – allanyng ghylymy emes». Qazirgi qoghamnyng bilimi, qorshaghan ortany, bolmysty tanudaghy ayasy, dindegi dәripteletin dýniyeler birjaqtylyq pen dogmatizmning shenberinen shygha almay keledi. Abay aitqan «ghylym – allanyng bir sipaty», adamnyng ghylymy aqiqatyna – týbine jetu, sol arqyly qúdaydy tanu, uaqyt talabyna say janartyp, iygergen ghylymdy naqty is-әrketke ainaldyru.

Al, biz osy kýnge deyin adamzat iygiligine ainalar zamanauy ózindik ghylym berdik pe? «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep». Menimshe, múndaghy «sýy» býginde biz aityp jýrgen «qonaqjay halyqpyz, bauyrmalmyz» degen pafostardan әldeqayda ken, әldeqayda teren. Adamzatty sýn – Allany sýn, haqiqatyna jetu. Ol jolda zamanuy әreket isteu, janashyl ruhany әri innovasionaldy materialdy iygilikterge qol jetkizu. Biz tәuelsizdik alghan otyz jyl ishinde barmen «bazar aralap», daraqylyqpen danghaza dýrmekke salyndyq. Abaydyng balabaqsha balasynan akademikterge deyin jatqa jyldam aityp bere alatyn «Ghylym tappay maqtanba...» dep bastalatyn jolyndaghy osy birinshi sózining ózin «tereng týsindik», biraq úghynyp, oy eleginen, әreket tarazysynan ótkizip maqsat qoya almadyq.

Qazaqstandaghy biznes salasy sauda-sattyq, ary ketse úsaq-týiek zat óndiretin kәsipkerlikten qúralghan. Onyng ókilderinde Abay aitqan «kókirek kergen, jettim, toldym» degender kóp. Osyghan dәiek jahangha nazar salsaq, alghash kompiuter shygharylghanda ony tolyq iske jaramdy etetin baghdarlama oilap tapqan Bill Geyts, ghylymyn adamzattyng eng ózekti iygiligine jaratyp әlemning nómir birinshilik alpauyt kәsipkeri boldy, biraq ghylym tapty, tapqanyna maqtanghan joq. IYgergen ghylymy, qajyrly enbegi adamzat balasynyng ólmes jemisine ainaldy. Sol sekildi kýndelikti ózimiz toqtausyz istetetin Google ghalamtor jelisining izdeu jýiesin (poiskovoy sistema) tapqyrlaghan amerikandyq Larry Peydj atty azamat әlemdik eng ýzdik ondyq qaltaly kәsipkerler qataryna engen.

Ghylymyn iske jaratqan, anyq «ghylym tauyp» shyngha tartqan, Abay aitqan haqiqatqa týbin kózdep jaryqqa alyp shyqqan, ózindik ghylym berip «adamzatty sýie» alghan. Búl qatargha býgingi kýni jii esimi atalatyn Ilon Maskty da jatqyzamyz. Biz olar shyqqan qoghamdy әli kýnge deyin islamy ortaghasyrlyq qaranghy týsinikpen «kәpir, dinsiz» atap, bos sóz iylep uaqyt ótkizip otyrmyz. Dәstýrli diny ilimdi de basqasyn da әli kýnge alyp kelemiz, biraq ony janartyp, uaqyt talabyna say is jýzinde jýzege asyrghan joqpyz. Tarihy túlghalardyng toyyn toylaymyz. Biraq, oiyn iske jaratyp, odan zamanauy trend, kontent jasap shyghara almadyq.

Taghy da Abaydyng ekinshi joly «...oryn tappay baptanda». Múndaghy «oryn tabu» úghymynyng týpki manyzy jeke adam basynan bastap memleketting strategialdy baghdaryn, sol memleketti jasaushy qoghamnyng últtyq rólin aighaqtaudy zamanauy innovasiyanaldy tehnologiyalar, tarqatyp aitar bolsaq, naqty is-әreketpen jýzege asyruynda jatyr. Osyghan oray endigide naqty nәtiyje kerek ekenin uaqyt baghanasy kórsetip otyr. Tәuelsizdik alghannan beri jetpis jyl sarsangha týsken últtyq jadty qaytaramyz dep kýsh saldyq, biraq gumanitariyamen kóp otyryp qaldyq.

Sol sebeptiden kýn tәrtibinde túrghan úly aqynnyng 175 jyldyghynda memleket damuynyn, últ baghdary «Mәngilik el» strategiyasynyng tehnologiyalyq modelin qalyptastyru qajet dep oilaymyn. Ol ýshin eng aldymen últ әleuetin arttyrudy әleumettik, tehnologiyaly negizde zamanauy bastama jasau kerek. Úly aqyndy tanu, ol menimshe, onyng sózin tanyp qana qoymay, onyng oiyn janghyrta alu.

Ádilet Yqylas

Abay atyndaghy QazÚPU-dyng magistranty

Abai.kz