1925 jyly Qúlke esimdi elge abyroyly bir azamat qaytys bolyp, janazasyn Shәkәrim qajy shygharghan. Qúlkeni qabirge týsirip jatqanda Shәkәrim: «Ey, Qúlke, sening búl aq óliming bizge búiyrar ma eken?!» depti. Júrt qajy sózine tandanyp qalypty. «Shәkәrim» ensiklopediyasynda búl sózdi Jiyrenshening inisi Jomartúly Toqqara aitqan delinedi. Shәkәrimning osy aitqany dóp kelip, ol otyz jylday aq ólim búiyrmay aidalada qúdyq ishinde qaldy.

Ol ózi turaly: «Ómirge joq qoy qúmarym da, Jetpis ýsh jasqa shygharymda, Aynaldy-au ómir arbaday» degen edi. Sonysy dәl kelip, osy sózderdi jazghannan az-aq uaqyt ótkende Kenestik sholaq belsendilerding baqylauynda qaldy. Shәkәrim aitady: «Bir kýni qaytyp kelsem, ózim joqta bireuler qúlyptauly esigimdi ashyp, tamaghymdy jep ketipti. Kelgen anshylar ma, kim ekenin bileyin dep jer sholyp jýrgenimde GPU-dyng eki soldaty ústap Baqanasqa alyp ketti. Menen jauapty qaladan kelgen GPU qyzmetkeri aldy, ol aq pen qarany ajyrata alatyn, adamdy tany biletin, shyn men jalghandy aiyra biletin bayypty adam eken». Ol 73 jasqa kelgen qazaqtyng aq jýrek aqsaqalynyng ózining kim ekenin aityp bergenine qanaghattanyp, tútqynnan bosatyp qoya berdi.

1925 jyly Qúlke esimdi elge abyroyly bir azamat qaytys bolyp, janazasyn Shәkәrim qajy shygharghan. Qúlkeni qabirge týsirip jatqanda Shәkәrim: «Ey, Qúlke, sening búl aq óliming bizge búiyrar ma eken?!» depti. Júrt qajy sózine tandanyp qalypty. «Shәkәrim» ensiklopediyasynda búl sózdi Jiyrenshening inisi Jomartúly Toqqara aitqan delinedi. Shәkәrimning osy aitqany dóp kelip, ol otyz jylday aq ólim búiyrmay aidalada qúdyq ishinde qaldy.

Ol ózi turaly: «Ómirge joq qoy qúmarym da, Jetpis ýsh jasqa shygharymda, Aynaldy-au ómir arbaday» degen edi. Sonysy dәl kelip, osy sózderdi jazghannan az-aq uaqyt ótkende Kenestik sholaq belsendilerding baqylauynda qaldy. Shәkәrim aitady: «Bir kýni qaytyp kelsem, ózim joqta bireuler qúlyptauly esigimdi ashyp, tamaghymdy jep ketipti. Kelgen anshylar ma, kim ekenin bileyin dep jer sholyp jýrgenimde GPU-dyng eki soldaty ústap Baqanasqa alyp ketti. Menen jauapty qaladan kelgen GPU qyzmetkeri aldy, ol aq pen qarany ajyrata alatyn, adamdy tany biletin, shyn men jalghandy aiyra biletin bayypty adam eken». Ol 73 jasqa kelgen qazaqtyng aq jýrek aqsaqalynyng ózining kim ekenin aityp bergenine qanaghattanyp, tútqynnan bosatyp qoya berdi.

Shәkәrim ólimi jayly әrkimning bergen týsinikterinen qúralghan zertteulerdi taldap qaraghanda olardyng sózderinde alalyq bar, әrkim әrtýrli aitady. Olardyng basym bóligining sózderi mynaghan sayady. Jergilikti GPU bastyghy Abzal Qarasartov shash al dese, bas alatyn, aqyly tayaz tasyrdyng ózi bolyp shyghady. Ol Shәkәrimdi bay, juan, kezinde bolys bolghan, sony kókseumen jýrgen, qajygha barghan, yaghny Ýkimetting jauy dep qana bilgen. Onyng elden tys, japadan-jalghyz jýrgenining ózine kýdikpen qaraghan. Onyng ýstine sol jyly eldi qorlyqpen újymdastyru kezindegi ozbyrlyqqa shyday almaghan, mal mýlkinen ajyrap, ashtyqqa úshyraghan halyq bas kóterip, olardy qorghap әr jerde sóz aityp jýrgen Shәkәrimdi sol kóterilisting úiymdastyrushysy dep tanyghan. Audangha baryp, óz talap-tilekterin qoymaq bolghan sharualardy qyryp-joyyp, olardyng jetekshilerin ústap, jazalaugha audannan sol Abzal bastaghan otryad shyqqan. Audangha bet alyp kele jatqan Shәkәrim olargha qarsy jolyghyp qalady. Top jetekshisi Shәkәrimdi kóre sala myltyghyn kezenip, atyp salady. Olar onyng atyn da, tipti saqalyn da syilamaydy. Oq tiyip jaraly bolghan aqyn: «Meni audangha aparyndar» dey bergende Qarasartovtyng orynbasary Halitov degen bashqúrt taghy da atady. Oqigha osylay bolghan desken derek kóbirek aitylady. Keybir derekterde eki oqty da Halitov atty delinedi.

Qazaqtyng aituly perzentterining biri Evney Buketov Shәkәrimdi atqan Abzal Qarasartovtan taspagha jazyp, súhbat alghan. Búl súhbattyng jazbasha núsqasyn 1979 jyly Múhtar Maghauinge joldap: «paydalanu ýshin emes, tek qana oqyp tanysu ýshin jiberdim» dep, oqyp qaytaryp beruin ótinipti. Ony Maghauin tek 2000 jyly qarasha aiynda ghana, Shәkәrim tolyq aqtalghannan keyin 12 jyldan keyin «Júldyz» jurnalynda jariyalaydy.

Súhbattaghy A.Qarasartovtyng aitqan sózderining jerlerinen maghynasy búzylmaghan ýzindi keltirelik.

Abzal: «1931 jyly meni Besqaraghay audanynda milisiyanyng rayotdeli bolyp istep túrghanymda Semeyge oblotdelge shaqyryp: «Sizdi Shynghystau audanyna jibereyin dep otyrmyn. Onda jaghday jaqsy emes. Onda el tolqyp túr. Bandylar shyghyp, әr jerden soghan elendep, elding kóteriliske ynghaylanatyn týri bar. Sizdi halyqpenen qoyan-qoltyq sóilesip, sol elding týzu baghyt aluyna jol beredi dep jibereyin dep otyrmyn. Ol Abaydyng nemere inisi Qúdaybergenov Shәkәrimning túrghan jeri. Ol kisi tek qana Qazaqstangha emes, býkil jer jýzine ataghy shyqqan adam deuge bolady. Shәkәrimning bir auyz sózin jerge eshkim tastamaydy. Sol Shәkәrimdi ústay bilsen, tilin tauyp, babyn tauyp, soghan jaghday tughyzsang halyqty ústaghanyn. Seni jibergendegi maqsat barghannan keyin sol kisini tauyp alyp, әngimelesu kerek, pikirin bilu kerek, jaghday tughyzu kerek, onyng әli bizge keleshegi kerek» - dedi Panov degen bastyq.

...Shәkәrimning búrynnan atyna qanyqpyn. Ol kisining ólenderin biz bala kezimizde dombyragha salyp, әn salatynbyz jәne men ózim sol әdebiyet jaghyna beyim adammyn bala kezimnen.

...Biz Shynghystaudy bauyrlap, qabyrghalap kele jatqanda, ol atty kisi sol taugha bet qoyyp jalghyz kele jatyr. Qasymda Sharabaev Ábdirayym degen bar. Sol anadaydan: «Oybay, mynau Shәkәrim ghoy» dedi. Men attan týstim de, ol kisi de týsti attan, sәlem berip, qolyn alyp amandastym. Sosyn sizdi bir kóruge qúmar edim, izdep bara almay jatyrmyn, qyzmetke kelgenime kóp bolghan joq dedim. Sizding búrynghy ataghynyzdy men jaqsy bilemin, syilaymyn, men kisi jibereyin, siz seskenbey, boy tartpay keliniz, keninen әngimeleseyik dedim. Menen kómek bolmasa, basqa jaghday bolmaydy, osyghan senseniz bolady dedim. Sosyn ol «jaqsy» dedi. Biraq, qaraghym, shyraghym dep lypyldap túrmaydy. Ol kisi ótirik aitsa da, qaraghym, shyraghym deuge bolady ghoy. Joq, oiyn birqalypty ústaydy ol kisi. Búl birinshi kóruim.

Sonymenen birtalay uaqyt ótken song men kisi jiberip shaqyrttym ony. Inabatty, tәuir adamdy jiberdim.

Sosyn bir kýni kezekshim kelip: «Shәkәrim degen kisi kelip túr dep ait» dep bir kisi kelip túr, kir desem kirmeydi» dedi. Jýgirip shyghyp әdeppenen sәlem berdim. Mening ýiime jýriniz dep alyp kettim, ekeumiz bir kýn, bir týn sóilestik. Sonda mening betime tura qarap bir sóilemedi ghoy. Tura ózining betine qaray sóileydi, al endi maghan qarasa kýlli denesimen búrylyp qasqyrsha qaraydy da, qaytadan qalpyna otyryp sóileydi. Bir kýn, bir týn otyrghanda ezu tartyp bir kýlmedi. ...Maghan tek «siz» dep sóiledi. Qaraghym-shyraghym degen sózdi dalada da, ýiimde de esh jerde estigem joq. Ábeke de demedi, Abzal da demedi.

...Sosyn, ózining otyrys, jýris-túrysymen onday adamdy siyrek kórgen nәrsem. Sosyn ózi ol kisi bir ghalym siyaqty edi.

...Kýz bastalarda men bandylar qolynan jaralanyp on bes kýndey jatyp qaldym. Halyq kóterilip baratqan son, Semeyden voorujennyy otryad shyghyp atqa minip bir ay qudy, tipti taba alghan joq. Shәkeng olardyng jýrgen jerin kórip otyrady da, ózining biletin jeri - myna jaghy Shynghystyng qyr beti, Shynghystyng tauy, osynyng bәrin biledi. Kele jatqanyn kórip otyrady da, búlar Shaqpaqqa kelse, olar Shynghys taugha barady, al Kókpek tasqa kelse, olar Qaramúryngha barady. Mine solay әure qylyp qoyghan. Semeyden búiryq keldi, Qarasartovtyng ózi shyqsyn, otryad úiymdastyrsyn, Shәkәrimdi ústasyn dep.

...Shәkәrimdi ústa degende tapsyrma sol tiri alu ghoy. Oghan bolmady ghoy.

...Anau biyikting ar jaghyndaghy saygha týsip jatyr degen habar keldi. Sonsong men әlgi taugha tayana bergenimde saygha órlep tarttyq. ...Qashyp kelgende Keregetastyng eki jaghyn qorshap bizding kisiler jayylyp ketti. Olardyng sany qyryqqa tolmaydy, men ortada qalyp, qalghanyn bólip, Shynghystyng myna jaghynan bireui, ana jaghynan bireui shyqsyn dep jibergem.  ...Sonsong tartyp bergen Qaramoyylgha qaray, Shaqpaqty bauyrlap, myna tau ghoy, aldynda bizding kisi bardy ghoy.

...Atys bastaldy da ketti. Sodan olar úiytqyp qayta taudyng baurayyna qaray salghan. Bylay da kete almady, bylay da kete almady. Sóitip jýrgende, astynda tor jorgha at, Shәkәrimge oq tiygen. Oq ong jaq jauyrynan tiygen. Atqa da oq tiygen.

...Mening kózime ilikkeni - Shәkәrim kele jatty. Kýn jana shyghyp kele jatqan. Jer appaq qar. Tor jorgha attyng shapshyp túrghan qany, janbyrsha jauyp keledi. Tenselip kele jatyr, tenselip taudy órmelep keldi de, attan qúlady. Kimning oghy tiygeni belgisiz.Ol qarsy kele jatqanda atpaghan, qashyp bara jatqanda oq tiygen.

...Mine bar bitkeni osy. Men olardy tastadym da anau qashqan bandyny quyp kettim. Bir-eki saghattan keyin sol jaqtan oralyp kelsem, tor at ta ólipti, Shәkәrim de ólipti. Kýn batugha tómendep ketken. Sonsong anau shanany aldyryp, tekemetti jayghyzyp, kiyimin, barlyghyn jóndep.

...Sonsong Baqanasqa kisi jiberdim. Shәkәrim qaytys boldy, óligin alyp kele jatyrmyn dedim.

...Sosyn ertenine Bayqoshqar halqyn jinap, Shәkәrimning óligin ortagha sәki taqtay ornatyp, sonyng ýstine kóldeneng salyp, sonsong aittym men: Halyq, keshegi qúdaygha qolyn sozghan, Meke-Mәdiynege barghan qajy, halyqtyng qadyr tútar aqsaqaly, aqyny, Enlik-Kebekti jazghan Shәkәrim búl kýnde osynday halge jetti. Ajal jetti, atysta qaytys boldy. Ýkimetine qarsy qaru kóterip, osynday qanshama halyqtyng obalyna qalyp, sýitken Shәkәrim, mine dep halyqqa kórsettim. Kórsetpeseniz nanbaydy, Shәkәrim óz ajalynan ózi óledi dep. ...Oghan oq tiyedi dep te oilamaydy. Sonsong sol jerge qoyghyzdym.

Men ony qúdyqqa tastap ketip, onyng ishinen balalary shygharyp alypty, sosyn jóndep qoyypty deydi. Onysy beker. Olardyng qayda qoyghanyn bilmeymin. Men ózim aparyp qoygham joq pәlen jer dep aitugha. Ózim baryp jerlettim. Biraq jerlegen jerine bargham joq. ...Men angha shyghyp kettim.

...Múhtar kóp adam emes, tolkovyy bir adam jiberip, ne bolmasa ózine shaqyrtyp ózimmen әngimelesui kerek edi ghoy. Sonda biz Múhannyng barynda kiriskende búl kisining enbegi bayaghyda shyghushy edi, men bittey qarsy emespin, qazir shygharsa da.

...Mening maqsatym tiri alu edi ghoy. Tiri alghanda men maqtau da, orden de alatyn edim organnan, oghan jete almadym ghoy».

Belgili jazushy Beybit Saparaly  ózining «Qas qaysy, qaza qaysy, taza qaysy...» degen «Rabbymyz bir - Kýnshyghys, Kýnbatysta» degen kitabynda jariyalanghan, keyinnen «Shәkәrimtanu mәseleleri» ghylymiy-zertteu jinaghynyng 3-tomynda basylghan zertteuinde bylay deydi: «Biz búl arada Shәkәrim ólimine, dәlirek aitsaq, qasaqana óltiriluine baylanysty dereknama materialdardy kóptep tize bersek, 1962 jyly Semey oblysy, Abay audandyq partiya komiyteti janynan qúrylyp, tórt ay boyyna tynghylyqtap júmys istegen komissiyagha Shәkәrim ómiri men ólimine baylanysty kuәlik mol maghlúmat bergen 300 Shynghystaulyq azamattyng aighaqtaryn kótergen bolar edik. Nemese 1931 jyly audandyq GPU bastyghynyn, yaghny Abzal Qarasartovtyng orynbasary bolghan Zeynolla Ospanovtyn, kómekshisi Aytmyrza Týnlikbaevtyn, GPU qyzmetkeri Mәuithan Baymyshevtin, 1928 jyldan KPSS mýshesi Baltaqay Tolghanbaevtyn, Niyazbek Aldajarovtyn, býginde kózi tiri kóne kózderdin, súmdyq oqighany taratyp bilgen adamdardyng úrpaqtarynyng búltartpas dәlel sózderin kóldeneng tartar ma edik» deydi.

Shәkәrimning kenje qyzy Gýllardan tughan balasy Fatih Nasibollaúly bylay deydi: Qarasartov jónindegi mәseleni eng alghash bolyp ashyq qoyghan - belgili jazushy Múhtar Maghauin bolatyn. 1987 jyly may aiynda, Qazaqstan jazushylarynyng ýlken bir mәjilisinde, Qazaqstandyq partiya úiymynyng basshy qyzmetkerleri qatynasyp otyrghanda, M.Maghauin sóz sóilep, Shәkәrim múralaryn jaryqqa shygharudy sheshimdilikpen, bilgirlikpen taldap aityp, Qarasartovtyng Shәkәrimdi óltirgen son, jarty ghasyr boyyna qalaysha qastandyq jasap kelgendigin naqty dәleleulermen tarata bayan etken-di. 1979 jyly Qarasartov qaytys bolghan son, onyng úrpaqtary qabir basynda «Isindi jalghastyramyz!» dep ant beriskenin de, osy kýnge sheyin qalaysha әrekettenip jatqanyn sóz etkende, qalyng tyndaushy júrt qayran qalysqan. Meninshe, osy bir sheshimdi oy bólisuden son, Shәkәrim múrasyn qayta qarap, halyqqa úsynu isi jandanyp jýre bergendey kórinedi...

Mereke Ziyatov: ...Shәkәrim atamyzdyng eng kenje úly Ziyatty Qarasartov qayta-qayta auzyna alyp otyrady. Ókinishpen, Qytaygha jiberip alghanyna qanday da bir qapamen әngime etedi. Ziyattan ekeu edik. Agham jastay shetinepti. Men 1937 jyly dýniyege kelippin. Al әkem sol 1937 jyly Qytaydan jiyrma shaqty qayratkerlermen birge aldyrylyp, atyp óltirilgen. Atamyzdyng Ziyat әketken qoljazbalary osy kýnge deyin Qytayda basylym kórip jatyr dep estiymin.

...Shәkәrim Ziyatty Qytay asyryp jiberuge moyyn úsynghan. Qytay elinde Ziyat qayratkerligimen, aituly aqyndyghymen kózge týsken. Qazaq tilinde alghash gazet shygharushylardyng biri bolghan. Tanjaryq aqynmen birge týrmede de jatqan. Osynday endi boy kóterip kele jatqan iri túlghany Qarasartovtyng jala jazbalary boyynsha, keyinde bizding elge aldyryp, «halyq jauynyng balasy», «ózi de halyq jauy» retinde óltirtken.

1928 jyly Shynghystaudan 17 bay tәrkilendi, artynsha oghan taghy ýsh adam qosyldy, olar Túraghúl Abayúly, Halel Ghabbasov, Músatay Moldabaevtar, solarmen 20 boldy. 29-30 jyldary olardan kishirek baylardyng maldary alyndy. Baydyng malyn baghyp kýn keship otyrghan júrt ashyqty. 1931 jylgha qaray jua teru, it pen mysyq jeu bastalyp, bara-bara adam adamdy jeuge ainaldy. Osynyng nәtiyjesinde «ashtan ólgenshe, oqtan óleyik» degen oy tudy erjýrek qazaq balasyna. Olar tәuekelge minip, atqa qondy. Olardyng atyn ókimet «bandy» qoydy.

Abay auylynda tuyp-ósken, 1939-1950 jyldary audandyq NKVD-da qyzmet atqarghan Tәnirbergen Qyrqymbaev bylay deydi: «...Otyz birinshi jyldyng bastapqy ailarynda auqatty, jartylay әldi, qaltan-qúltang tirliktegi әuletterding qolynan irili-úsaqty maldary kýshpen tartylyp alyndy. Osylaysha qoldan jasalghan asharshylyq kezende Shynghystau óniri júrtshylyghy airyqsha qyrghyngha, bosqyngha, aidaugha, tonaugha úshyrady. Kenes ókimeti ornaghangha deyingi bes bolys tobyqtynyng otyz eki myng halqynan qyrqynshy jyldargha nebary ýsh jarym myny ghana ilinip-salynumen әreng degende aman ilinipti. Endeshe, búl zobalang qarapayym halyqtyng ashu-yzasyn, birlesip bas kóterulerin tughyzbay qaytsin. 1931 jyly 500 adam tize qosyp kóterilgen qarsylyq qalay oirandalghany kóz aldymnan ketpes. Qarasartovsha aitsaq, «Kenes ókimetin ornatqan kommunisterdi» tútqyndaghan qarsylyq kórsetushilerding qolynda bar qaruy ony-múny ghana, audan ortalyghyna jaqynday bere jiyrma-otyz shaqty GPU qyzmetkerlerining saqaday say qarulardan oq boratularynan bauday qyrqylyp týsip, astyna mingen at-týielerining basyn keyin qaray búra qashqan edi. Sol qughynda GPU janalghyshtary jol boyyna atyp óltirip qaldyra bergen jazyqsyz jandardyng sany sheksiz. Qarasartov otryadynyng beldi mýshesi, Shәkәrimdi qanqúilylyqpen atqandardyng biri, úmytpasam, audandyq jem-shóp dayyndau stansiyasynyng mehaniygi Rahmetolla Halitov degen janalghysh belsendi bolatyn. Ol Shynghys ólkesine jiyrma bes myndyqtardyng qatarynda kelgen edi jәne Shәkәrimdi mýlde bilmeytin. Úly aqyn qazasy ol ýshin qatardaghy bir ólimdey, qajet deseniz, Kenes ókimeti qas jaularynyng birining kózin qúrtqanday әser etkeni kәmil.

Qarasartov jorta bilmegensiydi, R.Halitovty «Sonsong Halyqov degen tatar bar» deydi. Ábdirayym Shәripjanovty birneshe jerde Sharabaev dep otyrudan tanbaydy. Qarasartovtyng qandyqol serigi, Shynghystau audanynda GPU qyzmetkeri bolyp talay jazyqsyz jandardy esh sotsyz atyp tastap otyrghan Ábdirayym Shәripjanovty men birneshe ret kórgen adammyn. Boyshan, múrtty, deneli, serisymaq anshy bolatyn. Shәkәrim ólimi, birneshe ondaghan adamnyng jazyqsyz japa sheguine qatysy ýshin, 1931 jyly sottalyp, Qazaqstannyng 15 jyldyghyna oray, 1935 jyly týrmeden bosatylyp, Kýlmen, Qúndyzdy auyldarynda auylsovet qyzmetin atqarghanyn bilemin».

Hafiz Tóleuqasymov: Shәkәrim Qúdayberdiúly múrasyna qatysty qúrylghan arnauly komissiyanyng qúramynda men de bar edim. Sol jyly «Qyzyl tu» kolhozynda túrghan Siraqbay Dosmaghambetov degen qart úly aqyn turaly bylay dep әngimelegen bolatyn:

- 1931 jyly Baqanasqa ang aulay kelgen Shәkәrim bizding ýide әkeme amandasyp, qymyz iship otyrghanda, ýige suyt jýristi 3-4 adam sau etip kirip keldi. Ákemning miniske taptyrmaytyn jarau aty bar edi, sony súrap kelgen eken. Sonda qajy otyryp:

- Áy jigitter! Eki jýz adammen audangha shauyp, onyng kirpishin qúlatqanmen, Sovet ókimeti qúlamaydy, jónderine jýrinder, tynysh jatqan elge býlik salmandar! - dep ashyna kenes berdi. Miniske at bergizbey qoydy. Halyqtyng ertengi bolashaghyna zor senimmen qaraghan aq adal adamnyng Keneske qarsy boldy, «banditter» jinady degeni esh aqylgha syimaytyn baz bireulerding sandyraghy, - degeni bar edi.

Halyq jazushysy Hamit Erghaliyev te búl mәselege óz pikirin bildirgen:

1959 jyly Shәkәrim Qúdayberdiyev aqtalyp, «Qazaq әdebiyeti» gazetinde onyng birneshe óleni jariyalandy. A.Qarasartovtyng aqyngha qanshalyqty «jany ashitynyn» biz sonda kórgenbiz. Ol jogharghy oryndardan kirmegen esik qaldyrmay, aighayyn sala jýrip, aqynnyng ólgennen keyingi ómirin taghy da óshirtip tastaghan. Qarasartov Qazaqstan Jazushylar odaghyna da kelgen. «Bandy bastyghyn aqtamaqshy adamdardyng ózderin jauapqa tartu kerek!» dep stoldy sogha dauryqqanyn óz qúlaghymmen estip, óz kózimmen kórgenim de bar.

1963 jyly iydeologiya sekretary N.Jandilidin meni shaqyryp alyp, Shәkәrim mәselesin egjey-tegjeyli tekserip, sodan qorytyndy shygharu ýshin on eki adamnan komissiya qúrylghanyn, predsedatelidigine mening taghayyndalghanymdy aitty. Komissiyanyng qúramynda Tayyr Jarokov, Sәdu Mashaqov, Jeken Júmahanov, Akademiyanyng bir-eki tarihshysy jәne Semeylik joldastar engizilgen.

...Semey oblystyq partiya komiytetining sekretary Á.Kәkimjanov, Abay audandyq partiya komiytetining birinshi sekretary K.Núrbaev, ghalym-jazushy Q.Múhamedhanov, jazushy K.Orazalin ózderi jәne ózderi qúrghan komissiyasy arqyly ólsheusiz kóp kómek kórsetkenin airyqsha bóle aitu kerek. Búlar Shәkәrimdi kózimen kórgen ýsh jýzge juyq adammen auyzeki әngimelesip, aitqandaryn qaghazgha týsirgen. Oghan qosa aqyn óliminen habardar jetpistey adamnyng jazba týrdegi maghlúmattaryn da osy joldastar jinastyryp berdi.

Auyzeki aitushylar aqynnyng joghary mәdeniyetin, bilimdarlyghy men qayyrymdylyghyn, kisi óltirmek týgili bireuge túrpayy sóileudi bilmeytin sypayylyghyn syr etip shertedi. Al janaghy kórgen-bilgenderin óz qolynan jazyp bergender aqynnyng Qarauyl oqighasyna eshqanday qatysy bolmaghanyn birauyzdan quattaydy. Ári ketkende aitary «Shәkeng zaman betin jete týsine almay ortadan oqshaulandy» degenge ghana sayady. ...Búl, әriyne, Qytay ótudi nemese býlinshilikke qatysudy niyet qylghan adamnyng isi bolmasa kerek.

Biz ...eki baspa tabaq kóleminde qorytyndy jazyp, onda aqynnyng bandy әreketine eshqanday qatysy bolmaghanyn dәleldedik. Biraq, nege ekenin belgisiz, bizding sol qorytyndymyz ol kezde isting betin ongha bastyra almady.

Qarasartovtyng Shәkәrim Qarauyl ýstindegi atys kezinde óldi deui shyndyq emes. Onyng ólimi búl oqighadan bir ay keyin mýlde basqa jaghdayda, basqa jerde, atap aitqanda, Keregetasta bolghan is. Onyng sýiegi Baqanas boyyndaghy Qaraqúdyqqa sol jerden aparylghan. Búl kisining «Bilmedim Shәkәrimdi kim atqanyn» deui de shyndyq emes. Bilgen. Ony dәleldeushiler kóp.

Qarasartovtyng qarauynda chekist bolyp istegen A.Týnlikbaevtyng óz qolymen jazyp bergen sózderi mynaday: Bandylar Qarauyldy shauyp, Oljabaydy óltirip ketken son, aragha ýsh kýn salyp Shәkәrim agha bizding ýige keldi, qatty auyryp jatqan toqsandaghy әkemning kónilin súrady. Sonda ol: «Qarauyldyng balshyq ýiin qiratyp, kisi óltirgende, jeksúryn kóringennen basqa ne shyghady?... Ónsheng aqymaqtardyng isi búl!» dep býlinshilikke qatysqandardy qatty jazghyryp otyrdy. Sonda búnyng bandy bolghany qaysy?... Aqyn qazasyna kelsek, ol bylay bolghan: «Tang mezgili. Kýzding bir búlynghyr kýni edi. Jerdi qyrbyq qyrau basqan boqyrau shaghy. Kýzette túrghan bashqúrt Halitov anadaydan múnartyp kóringen bir top attylardyng bizge qaray bettegenin kórgen. Osy habar qúlaghyna tiyisimen, olardy bandy dep oilaghan Qarasartov bizge birden-aq «Atyndar!» dep búiyrdy. Odan-búdan myltyq atyla bastaghan son, analar irkilip qaldy. Sol kezde irkilgen toptan bireu ýzilip shyghyp, atynyng jorghasyn tógildire bizge qaray bettedi jәne de qayta-qayta qol kóterip, zalalsyz adambyz degendey belgi berdi. Jaqyndaghanda, Shәkәrim ekenin bәrimiz-aq tanydyq. Biraq «Atysty toqtatyndar!» degen búiryq bolmaghan son, bashqúrt Halitov ony bir emes, eki dýrkin atty. Shәkәrim atynyng jalyn qúsha berip, jerge qúlap týsti. Bizge birdene deuge de shamasy kelmedi. At, týie mingen qalpymyz, biz ony qorshap biraz uaqyt ýnsiz túrdyq. Búl kezde Shәkeng serikteri zym-ziya joq bolyp ketti.

Qapelimde jan tәsilim qyla almay qinalyp jatqan qarttyng qaruyn, ýstindegi kiyimin búiryq boyynsha júrt ýlesip ala bastady. Qasqyr ishik, tymaq, saptama etik, syrma beshpent, shalbar degenderiniz bir-birden alynyp bolghan son, aq qyraudyng ýstinde aq jeyde, aq dambalymen qan-josa bop aq saqaldy shal jatty. Sonda nachalinik maghan:

- Áy tobyqty, sen nege almadyn?... dep zekidi.

- Men alatyn nesi qaldy?... degendi men yzagha bulyghyp aittym.

- Ózin al! Baqanasqa jetkiz! - dep búiryq berdi. Men týiemdi shegerdim de, astymdaghy óre kiyizdi jayyp jiberip, soghan ólikti úzyn kýiinde orap, eki jerden arqanmen bunap, týiening bir jaghyna eki órkeshine ildim. Ózim týieni jaydaq minip, Baqanasqa da jetkizdim. Maghan basqa bir joldas bolysqanda da, qalyng tondy týgel audaryp jaryta almadyq. Bizding asa qiyndyqpen oighan jerimizge qarttyng úzyn denesi syimaghan son, soghan otyrghyzdyq ta jýzin jasyrdyq.

«Men alatyn nesi qaldy?» degendi yzalanyp, jasqa bulyghyp aitqanym ýshin, Qarasartov maghan senimsizdik kórsetip, meni on bes tәulik boyy gaupvahtada ústady. Sol uaqyt ishinde ol ózining qorqytyp jazdyrghan adamdarynyng bәrine «Shәkәrim bandyny úiymdastyrushy boldy» degizip ýlgergen. Gaupvahtadan shyqqannan keyin, men de sol sarynda jazugha mәjbýr boldym. Al, Halitovty dereu basqa jaqqa shygharyp jiberdi».

Shәkәrim tobynda bolghan Berdesh Ázimbaev bylay deydi: «Biz óz tuystarymyzdan tórt-bes adam jinalyp, Shәkәrim aghanyng jay-kýiin bilgeli Shaqpaqtaghy sayat-mekenine barghanbyz. Aghanyng bir auyq ang aulap, sendermen birge kónil sergiteyin degen tilegi boyynsha shyqqan betimiz sol edi. Tang mezgili. Kýn búlynghyr bolatyn. Shәkәrim agha búl joly ózining Abay syilaghan mauzerimen shyqqan-dy. Bir jazyqta attyly, týieli adamdardyng shoghyry múnartyp kórindi. Solay qaray bettey bergenimizde, neshe mәrte atylghan oqtan sekem aldyq ta, irkilip qaldyq. Shәken: «Teginde, búlar әneugi bandyny quyp jýrgen otryad shyghar, men solargha jolyghyp jónimizdi bilgizeyin, sender osy arada ayalday túryndar», - dedi de, jýrip ketti. Barghan betinde eki dýrkin myltyq atyldy. Býlinshilikting barlyq pәlesin bizding túqymgha teligisi keledi degendi de estushi edik. Shәkendi atyp óltirgenin birden sezdik. Búlar kim bolghanda da ony óltirgen son, bizdi sirә da ayamas dedik te, sol betimizben Qytay ótip kettik».

B.Isabaev «Shәkәrim» ensiklopediyasynda oqighany osy songhy aitylghangha úqsas etip keltiredi.

«Shynghystaulyq tolqyghan júrttyng basshy azamattary aqyldasugha Shәkәrim qajygha keledi. Qajy olargha: «Qarauyldy basyp alyp, ondaghy Sovet ókimetin qúlatamyz degenge býtindey qarsymyn. Búl ókimet әzirge tamyryn terenge tartqan ókimet, Qarauyl qúlaghanmen kindik ókimet qúlamaydy. Ol qúlamaghan song sondarynnan ergen halyq qyrghyn tabady. Sender múny maghan aitqan joqsyndar, men estigenim joq. Endi qaytyp kelsender GPU-ge ózim ústap beremin» dep aldynan aidap tastaydy.

... Shәkәrimnen aqyl súraugha barghan Tәnirbergenning nemeresi Berdesh (Firdousiy), qajynyng óz balasy Ziyat, Abay qyzy Kýlbadannan tughan Dýtbayúly Múhtar, Qasymbek Soltabayúly qashyp qolgha týspey jýredi. Búl adamdardyng Shәkәrimge barghan ishindegi jansyzdary arqyly estidi me, joq, qolgha týskenderding biri soqqygha shydamay atty ma, Shynghystau basshylary kóterilis iyesi, bata berip, attandyrushysy Shәkәrim qajy eken dep dabyldatady. Shynghystau syrtynda, Shaqpaqtaghy sayat qorasynda jalghyz jatqan Shәkәrimge búl habar jetedi. Qajy sol kezde GPU qolyna týsse, nege úshyraytynyn, aqtyq, adaldyqty tyndamasyn biledi. Qashqyngha ainalghan Ziyat pen tuystary qajygha Qytay asyp, jan saqtaudy úsynady. Aqyry qajy oqighanyng qyzuy basylyp, sabasyna týskenshe, GPU-ding qolyna týspeudi úigharyp, tasalanyp, jasyrynady. Qajynyng sayat qorasyna barghan GPU toby Shәkәrimdi taba almay, qashqyndargha qosyldy dep jariyalap, halyqqa da, resmy oryndargha da kóterilisti Shәkәrim kóterilisi dep atap jatady. Ay ótedi. Qasymbek, Berdesh, Ziyattargha ne qolgha týsip, GPU azabynan ólu, ne shekara asyp, Qytay qazaqtary arasyna barudan basqa jol qalmaydy. Qajy «Shynghystaudyng bir shaly Qytaygha qanghyp kep óldi degizbeymin» dep olargha eruden mýlde bas tartady. Biraq shekaradan qalay ótudi týsindiredi: «Baqty arqyly assandar, aldarynnan әsker kýtip aluy mýmkin. Sondyqtan Jetisu, Ile arqyly ótinder» - dep qalay ótu kerektigin sol mandaghy soqpaqtargha deyin karta týrinde belgilep, qaghazgha týsirip beredi. ...Úly Ziyatpen, ózge tuystarymen qoshtasyp, nesine bolsyn shyday, audannyng GPU-ne, basqa basshylyghyna kezdesuge betteydi. Kýn tanerteninde soqyr túman basady. Túman seyile bergende, Qarasartovtar ózderine qaray suyt kele jatqan jalghyz atty Shәkәrimdi kóredi. Búlar myltyq atady. Shәkәrim: «Atpandar, men Shәkәrimmin!» - dep dauystap, tura jýre beredi. Jaqyndaghany sonsha kózdep atugha keledi. Kelesi oq qajygha da, tory jorgha atqa da tiyedi. Shәkәrim (oq ong qolynyng ortan jiligin ýzgen) attan qúlap týskenmen, maldas qúryp: «Atpandar, men kerek adammyn» depti. Biraq, qasyna kep, qorshap túra qalghannyng biri (bashqúrt Halitov Sabyr degen) jýrekten bir-aq basady. Qajy top qanypezerding qorshauynda shahit ólimmen jan tapsyrady. Qajynyng atylghanyn myltyq dausynan bilgen Berdesh, Ziyattar sol betinde Qytay ótedi».

Jurnalist Qorghanbek Amanjol «Egemen Qazaqstan» gazetining 2008 jylghy 10 qyrkýiektegi sanyndaghy «Úlydan úrpaq qalsa iygi...» degen maqalasynda Biz búryn Shәkәrimge qatysty zerttep-zerdelegen әdebiyetterding eshbirinde kezdespegen bir tújyrym aitady: «Ózi qazagha úshyrar aldynda, qyrkýiek aiynda Shәkәrim kenje úly Ziyatty Idayat degen auyl adamyna qosyp, shekaradan ótetin adamdarmen birge Qytay asyryp jiberip ýlgeredi. Qoshtasqandaghy aqyrghy lepesi: «Mening óligimdi sen kórme, sening óligindi men kórmeyin» degen sózder bolady. Ahattan ýsh jasy kishi Ziyattyng sonda 28-degi kezi eken». Biz búl jerde keybir sәikessizdikterdi kóremiz. Beybit Qoyshybaevtyng jazuy boyynsha Shәkәrim Ziyattardy Qytaygha shygharyp salugha bara jatqan jolynda bayqalyp qalyp, toptan bólinip atylghan. Ziyat Berdeshpen birge myltyq dauys estilgen song qashyp, Qytaygha ótip ketken. Múny Ziyatpen birge bolghan, týsinik bergen Berdesh Ázimbaev ta dúrystaydy: «Biz qajyny atyp óltirgenin birden sezdik. Ony óltirgen son, bizdi sirә da ayamas dedik te, sol betimizben Qytay ótip kettik» deydi. Shәkәrim ólimi 3 qazan kýni bolghan. Al Qorghanbek Amanjoldyng jazuynsha Shәkәrim Ziyattardy qyrkýiek aiynda Qytaygha shygharyp salyp ýlgergen, sodan song atylghan.

Aytushylardyng sózine qaraghanda, Qarasartovtyng ózi, tuystary men úrpaghy berirekke deyin Shәkәrimdi halyq jauy dep atap, ol turaly teris pikir taratudan tanbaghan. 1958 jyly Kenes Odaghynyng prokuraturasy Shәkәrimdi aqtau jóninde sheshim shygharghanyna qaramastan ony aqtaugha barynsha kedergi jasaghan.

Beybit Saparaly eluinshi jyldardyng sonyndaghy Hrushev әkelgen jylymyqtyng nәtiyjesinde Shәkәrimdi aqtap alu mýmkin bolghanda, ony boldyrmay tastaghan jer ortasy jasqa kelgen Abzal Qarasartovtyng ózi ekenin basa aitady: «Stalindik qandy qyrghynnyng beldi janalghyshy ótken iske opynyp, qalyng qasiretke bólenu ornyna, aqtalar, aq әdil jolgha týsirer baghdar ústanu ornyna, tapanshasyn ontayly soyylgha almastyryp, taghy da әdebiyet maydanynyng tórine shygha keledi. Ádil sarapty oi-tilektegi «әdebiyettanushy», tól әdebiyetimizdegi «halyq jaularynan» kirpik qaqpay qorushy keypine engen Qarasartov «Qazaq әdebiyetinin» sol uaqtaghy redaktory, belgili aqyn Ábdilda Tәjibaevqa bir kýn búryn telefon shalyp, «Alashordashylardyn» shygharmalaryn baspauyn qatang eskertip, Shәkәrim ólenderi jaryqqa shyghyp ketken son, redaktordyng qyzmetinen bosanuyna qol jetkizedi. Múnday «qúpiya» kýshten ýreylengen ózge basylym basshylary aqynnyng múralaryn jariyalaudan bas tarta bastaydy».

Ábdildә Tәjibaev Shәkәrim ólenderin jariyalaghany jәne oghan alghysózdi ózi jazghany ýshin bas redaktorlyq qyzmetimen qosh aitysty.

Respublikanyng iydeologiya salasyn әr jyldary basqarghan N.Jandildin men S.Imashev Shәkәrim múrasyna qatysty Abay elinin, Semey júrtshylyghynyn, respublika ziyaly qauymynyng әldeneshe úsynys-tilekterin ayaqsyz qaldyryp, jauyp tastap otyrghan. Búl jóninde sol kezderi Ortalyq komiytet apparatynda qyzmet atqarghan jazushy Ótebay Qanahin men ghalym Ábilmәjin Júmabaevtar aityp bergen.

1963 jyly Abay audanynyng halqy oblys basshylaryna Shәkәrim mәselesin týbegeyli sheship berudi úsynyp hat joldaghan, ol boyynsha komissiya qúrylyp, 19 betten túratyn qorytyndy әzirlengen. Biraq ony buroda qaraudy N.Jandildin boldyrmay tastaghan.

1968 jyly Qazaq memlekettik uniyversiytetinde bolghan studentter men ziyaly qauymnyng qatysuymen bolghan qyzu pikirtalas kezinde Maghjannyng aty atalyp ketuinen sekem alghan Sattar Imashev búl ardaqtardyng bәrining shygharmalaryna qara qúlyp salyp, arhiv qoymasyna ótkizip jibergen.

Shәkәrimning aqtaluyn qalamaytyndar respublika basshysy D.Qonaevqa da birneshe ret domalaq aryz joldaghan. Onyng birinde: «...Biz Sovet ýkimetin ornatushylardyng alghashqylarynyng birimiz. Biz sol kezde kim el, kim jau bolghanyn bilemiz.

Shәkәrimning bi, bolys, qajy bolghanyn da bilemiz. Alash tuyn kóterushilerding biri bolghanyn, Qazy degen aq ofiyser ólgende 2000 adam jinap miting ashqanyn, Sovet ýkimetin qaralap, Alash partiyasyna berile egilip, ólenmen joqtaghanyn da bilemiz. ...Bolishevikterge qarsy tu ústaushy bolghanyn da býkil el biledi.

Shejire jazyp, bar qazaqtyng arghy tegi arab, payghambardyng tuysy dep kókigenin, halyqty din-apiynmen ulandyrghanyn bilemiz.

Shәkәrim aqyndyghy tek ózi ýshin, óz ataghyn shygharu ýshin ghana birdeme.

Múhtar Áuezov te Shәkәrimge ómir boyy jiyirkene qarap ótken» dep jazylghan. Búl hattyng tolyq mәtini «Aray» jurnalynyng 1988 jylghy 11 nómirinde jariyalanghan.

Sol jyldary múnday qorqytyp-ýrkitken hattar jazushylar Múhtar Maghauiyn, Sherhan Múrtaza jәne Jayyq Bektúrovtyng atyna da kóptep kelgen. Múnday hat Qaraghandy oblysynda mәdeniy-әleumettik salany basqaryp otyrghan Quanysh Súltanovqa da joldanghan. J.Bektúrovqa kelgen hat Qarasartov Mәz degen Abzaldyng inisinen kelgen. Onda: «Shәkәrimdi jaryqqa shygharu degen sóz - revolusiya jenisi ýshin qanyn tókken ardagerlerding ruhyn qorlau degen sóz» delingen. Mәzding úly Meyram Qaraghandyda aqyndar aitysy jýrip jatqan zalda aitystyng jury mýshesi J.Bektúrovqa: «Sen alashordashylsyn, halyq jauysyn, kóshede atyp óltirip ketemin» dep bassalghan. Oghan Meyramnyng aitysqa dayyndyq kezinde sahnadan: «Mening atam Abzal Qarasartov - Sovet ókimetin ornatqan ayauly azamat, tamasha qayratker, býkil halyq basyna tu etip ústaytyn adam edi» degeninen song onasha shaqyryp alyp: «Jigitim, aitysqa qatyssan, atandy aitpay-aq, audanynnyng atynan sóilegeysin» degen eskertpesi sebep bolghan.

Sonymen, zamana aghymyna sәikes, Shәkәrim 1931 jyly 2 qazanda eldegi sholaq belsendilerding orynsyz jalasymen jәne qatigezdigimen ólim qúshyp, mәiiti qúdyq týbine tastaldy. Onyng bay kitaphanasy órteldi. Ózi iz-týzsiz joghaldygha sanaldy.

Shәkәrimning sýiegi otyz jyl boyy qúdyqta jatty. Tek 1961 jyly ghana aqynnyng balasy Ahat әkesining sýiegin qazyp alyp, Jiydebaydaghy Abay ziratynyng janyna jerledi.

Shәkәrim shygharmashylyghyn terendep zerttegen, «Danyshpan Shәkәrim» atty kólemdi kitaptyng avtory, filosof-ghalym Gharifolla Esimning sol kitabynda «Áke men bala» atty shaghyn ghana derekti әngimesi bar. Onda Shәkәrimning tәnin qúr qúdyqtan arshyp, aldyna alyp, sýiekterin týgeldep otyrghan kezde әke elesimen sóilesu sәti әngimelenedi. Qysqasha mazmúny bylay.

«Oylaymyn, tegi aqiqattyng ómir sýru kenistigi anyz ba eken dep!

Dýniyeden ozghandardyng bәri anyzgha ainala bermeydi. Anyz adam tandaydy.

Ol zamanda da yrdu-dyrdu, úrandau, aighaylau kóp boldy. Mәnisin bilip bolmaytyn, attyng jalynda, týiening qomynda degendey, әiteuir tausylmaytyn bir nauqanshyldyq.

Ol kezde Shәkәrimning múrasy tútqynda jatqan edi. Qazir oilasaq, tútqynda jatqan Shәkәrim tvorchestvosy emes, bizding sana-sezimimiz, týsinigimiz eken, Shәkәrim tilimen aitsaq, oiymyz «noqtaly» bolatyn. Biraq ony kóbimiz kezinde sezgen joqpyz, keudemiz doghaday iyilip, ózimizshe balpan-balpang basyp kýn keship jattyq. ...Qúldyqty biz ayaq-qolgha syldyratyp salynatyn búghau dep týsingenbiz. Oilaugha, sanagha týsken búghaudy ónin teris ainaldyryp iydeologiya dep dauryqtyq. Osynday jaghdayda bizding sanamyzda Shәkәrimge oryn bolmady. Ol óz zamanyn tosyp jata berdi.

Kýnderding kýninde adamdar sanadaghy qúldyqtan qútyludyng joldaryn izdestire bastady. Búl - elding tәuelsizdik jolyna týsuining nyshany edi. Últtyng oyanu dәuiri bastaldy.

Ahat: Assalaumaghaleykým, әke! Aldyna basyn iyip balang kelip túr. Oyan әke!

Shәkәrim: Jan balam, nege aruaq shaqyrdyn, maghan kelgen tyqyr saghan da jetti me?

Ahat: Áke, dýrbeleng kýnder ótti. El tәnine, janyna týsken jarasyn emdeude, inshalla qazirgi kýnderge shýkirshilik etudemiz.

Shәkәrim: IYә, sәt! Fәny dýniyede ne sóz bar, baylyq, biylik kimning qolynda, el, jer ornynda ma?

Ahat: ...Dospambet jyrau aitqanday, dýniyening basy - sayran, týbi - oiran. Áyteuir býgin tynyshtalghan ispetti. Qanshagha bararyn kim bilsin!

Shәkәrim: ...Artymda sóz qaldyrghan elim, úrpaghym bar edi, nelikten qúdyq týbinde dúghasyz kóp jyl shógip qaldym? Mening sózim elime jetti me, joq pa?

Ahat: Sizdi mert etkender sizdi «halyq jauy» dep jariya etti.

Shәkәrim: Solay bolatynyn bilgem, al elim, qalyng qazaghym ne dedi?

Ahat: ...Sizding múragerleriniz Maghjan, Ahmet, Iliyas, Beyimbet, Jýsipbekter, taghy basqa kóptegen el ziyalylary «halyq jauy» atanyp, atyldy.

Shәkәrim: Qatelesken ekem, shyghyn menimen bitsin dep dýniyeden óterde dúgha oqyp em?

Ahat: (Ýnsiz).

Shәkәrim: ...Qúlaghyma shu keledi, búl ne shu?

Ahat: Áke, siz jóninde ýlken әngime bolghaly jatyr. ...Artta ózindi ansaghan qalyng el bar, solardyng shuy bolmasa!

Shәkәrim: Ejelden qanda bar qasiyet, biri beri, biri әri tartady. Mening de kópke deyin qúlaghymnan shu ketpes!

Ahat: Óziniz aitqanday, ómir - jigittik pen jendettikting kýresi. Tirshilikte bәri bar, әli kóptegen úrpaq óz ómirine ókinip óter.

Shәkәrim: Men ómir turaly sóz aitugha húqym joq. Aytqandarymdy senderge qaldyrgham. Bәrin jinap, halqyma úsyn! Árkimning qolynda ketpesin, odan basqa mende sóz joq.

Áke beynesi ghayyp boldy».

P.S. Ghylymda mәselening mәnin ashu ýshin salystyrmalyq-qisyndyq tәsil qoldanylady. Osy tәsildi eske tútyp, jazalaushy jaqtyng da, aqtaushy jaqtyng da sózderin taldap, saralap qarasaq, mynaday óz qorytyndymyzdy jasaugha bolady.

Aldymen aitar sóz - Abzal Qarasartovtyng óz sózderinde aitqanynyng jany bar: ol birden Shәkәrimdi jau sanamaghan, oghan qúrmetpen qaraghan, jogharydan alghan tapsyrmasy da solay bolghan - Shәkәrimning lajy bolsa Kenes ókimetine qyzmet qyluyn, tym bolmaghanda ýkimet isterine zalal keltirmeytindey boluyn oilaghan. Ahattyng estelikterinde de GPU qyzmetkerleri aidalada jatqan Shәkәrimge baryp, ýiin jylytyp, otyn jaryp, ýige kirgizip berip ketkeni aitylady. Qarasartov ta Shәkәrimdi jete tanyghan, onyng elge qúrmetti ekenin bilgen, onyng darynyn moyyndaghan, ólenderin, әnderin jattap ósken adam. Biraq biylik núsqauy, eldegi ashtyqqa baylanysty adam tózgisiz jaghday, belsendilerding «shash al dese, bas alatyn» qalpy, qolyna tiygen az ghana biylikting olardyng kónilin ósirip, kókiregin kóteruge, eshkimdi mensinbeuge aparyp, Shәkәrimge baylanysty oqigha mýldem basqa arnagha auyp ketken. Qarasartovtyng Evney Buketovpen 1978 jyly, yaghny Shәkәrim óltirilgennen keyin 57 jyldan song bolghan súhbatyndaghy óz sózinde keltirgendey, Shәkәrimning tәuelsiz minezi, eshkimdi «әke, kókelemeytini», syryn bermeytini, sózin baghyp sóileui de onyng «Shәkәrim bolsang bolarsyn» degen oigha ketkenin kórsetedi.

Shәkәrim ólimine basty sebep - ólim bolghan kýnnen tura bir ay búryn bolghan Shynghystaudaghy kóterilis. Búl kóterilisting bastaushylarynyng kóbi Qúnanbaydan taraghan balalar bolghan. Onyng sebebi de bar, olar bay túqymy, Kenes ýkimeti ornaghanmen aldynda maly ýzilmegen, auqatty toptyng ókilderi. «Mal ashuy - jan ashuy» degendey jәne búryn qiynshylyqty, ashtyqty, zorlyq-zombylyqtyng múnday týrin kórmegen búlardyng qiyanatqa tózbey, kóteriliske basshy boluy mýmkin-aq. Oghan mal-mýlki tәrkilengen Túraghúldy qosynyz. Kóterilisshiler ishinde Shәkәrim bar ma, joq pa manyzdy emes. Manyzdysy - kóterilis basshylary Shәkәrimning balasy jәne tuystary. Sondyqtan jәne tolqu kezinde oq tiyip jaralanghan, on bes kýndey jatyp qalghan Abzal Qarasartovtyng Shәkәrimge óshigui, qanynyng qarangy, onyng kózin jonggha da tayynbaytynday jaghdayda boluy da әbden qisyndy. Ol - «týp» dese týkirigi jerge týspey, aitqany bolyp, audandy partiya basshysy da, prokuror da emes, GPU basshylary jeke biylep túrghan kez. Onyng ýstine Ýkimet jazalaushy toptargha mýshe etip, әsirese olargha basshy etip, Kenes ýkimetining iydeyasyna әbden berilgen, kedeylikti nemese basqa da qiynshylyqty kóp kórgen adamdardy tandaghan. Olar óz isining dúrystyghyna әbden sengen. Oghan qosa búryn biylik tiyip kórmegen, «qúldan - bi» bolghan adamdardy kim óz degeninen qaytara alsyn. Olar kýn sanap qatygezdenip, qanypezerlenip, jogharynyng núsqauyn asyra oryndau jolynda eshteneden tayynbaugha әbden beyimdelip ketken adamdar.

Sonymen, Shәkәrim ózi Qytay eline ketkisi kelgen de boluy mýmkin, ketkisi kelmegen kýnde atylar kýni balasy men tuystaryna jol kórsetip shygharyp salmaq bolghany anyq sekildi. Aldarynan qaruly otryad mýsheleri kezdesip qalghan son, ózgelerdi qútqaryp qalmaq bolyp, meni óltire qoyar deymising dep topqa qaray Shәkәrim jalghyz betteui de rastyqqa tura keledi. Shәkәrimderdi andyghan top sany Qarasartovtyng aituynsha qyryq shaqty bolyp, eki qanatqa bólip jiberilip, ortada ózi bastaghan adamdar qalsa, onyng sany bes-alty adam bolsa kerek. Onyng bireui - Shynghys ólkesine jiyrma bes myndyqtardyng qatarynda kelgen, Shәkәrimdi mýlde bilmeytin, ol ýshin Shәkәrim halyqtyng sóz ústaghan dana aqsaqaly emes, ózderining ishinde sóz bolyp jýrgendey, qajylyghyna qaramastan ýkimetke qarsy shyghyp jýrgen bandylardyng jetekshisi ghana dep sanaytyn audandyq jem-shóp dayyndau stansiyasynyng mehaniygi Rahmetolla Halitov kýzette túrghan bolsa, «atyndar» degen núsqaudy aldymen oryndaghan da Halitov boluy mýmkin. Shәkәrimning tiri jatqanyn kórip taghy da atuy mýmkin. Derekterge qaraghanda, otryadtyng basqa mýsheleri de oq atqan. Demek, Shәkәrimning janalghyshy - sol toptyng mýshelerining bәri. Atu jónindegi núsqaudy oryndamau ol kezde mýmkin bolmaghan. Kimning oghy tiyse de, abyz dananyng qanyn tókkender - sol toptyng ishinde bar adamdar.

Osy orayda aitugha tiyis bir nәrse - Abzal Qarasartov ózi oq atsa da, atpasa da basty aiypty adam. Óitkeni ol kele jatqan Shәkәrim ekenin tany túra atugha núsqau bergen. «Oq artynan, qashyp bara jatqanda tiygen» deydi óz sózinde, aldynan oq jauyp ketkende keri qayyrylu adamnyng bәrine de tәn, solay bolsa, solay shyghar, ol Qarasartovtyng kýnәsin kemitpeydi, qayta arttyrady. Óitkeni qashqanda da qoymaghan, qalayda kózin joyghysy kelgen bolyp shyghady. Ol Shәkәrimge әbden óshikken, óz isin dúrys sanaghan jәne Shәkәrimdi óltiru basty maqsaty bolghan. Oghan taghy bir dәlel: Shәkәrim ólgen son, aparyp betin jasyrugha búiryq bergenimen, onyng artyn qadaghalamaghan, oghan Shәkәrim jerlenbey, iyt-qúsqa jem bolyp ketse de bәribir bolghan. Ony dәleldep túrghan óz sózi mynau: «Men ony qúdyqqa tastap ketip, onyng ishinen balalary shygharyp alypty, sosyn jóndep qoyypty. ...Olardyng qayda qoyghanyn bilmeymin. Men ózim aparyp qoygham joq pәlen jer dep aitugha. Ózim baryp jerlettim. Biraq jerlegen jerine bargham joq. ...Men angha shyghyp kettim» deydi. Qarap túrsaq, Qarasartov Shәkәrim ólimine tittey de ókinbegen, onyng jýzi qalay jasyrylady dep oilanudyng ornyna ketip qalghan, artyn qarastyryp, ne bolghanyn súramaghan.

Shәkәrimdi jerleuge búiryq alghandar suyq týsip, jer tong bolyp qalghan kez bolghan son, qiynsynyp, týbinde suy joq qúdyqqa tastap, betin azghana jasyrghan da qoyghan.

Osy orayda Shәkәrim atylghanda, Abzal Qarasartov aitqanday, astynda kóterilisshiler qolynda qaza tapqan Oljabay kommunisting tory jorgha aty bolghany «Shәkәrim kóterilisshilerdi qoldaghan» deushilerding dәlelining qisynyn keltiretindey. Ony joqqa shygharghysy keletinderding keybiri Shәkәrimge ol atty «Qytaygha birge jýriniz» dep ýgittegender alyp kelip berdi dese, keybiri Shәkәrim ol atty Qarasartovqa tapsyrugha alyp kele jatyr edi deydi. Búlar da qisyngha keler bәlkim. Biraq GPU-ge tapsyratyn at jetekte boluy tiyis edi ghoy degen bir oy da qosa keledi. Anyghyn Alla biler, biraq Shәkәrim qajy úlyn úzaq jolgha attandyryp túryp, ózining jaramdy jәne aqyldy qonyr atyn Ziyatqa berip, onyng astyndaghy nemese joldastarynyng birining astyndaghy Oljabaydyng atyn ózi mingen sekildi. Mýmkin «býlingennen alynghan býldirgini» óz qolymen tapsyryp, qaytarda baram degen jerine jetkizip saludy ótinbek bolghan shyghar... Búl kýmәnning sheshimi osylaysha jasyryn qalghany qalghan, kezinde búl jóninde kim aitsa da sayasatqa baghynyp aitqan, al qazir olardan tiri eshkim qalmaghan.

Qarasartovtyng inisi, balalary, basqa da atyn jazbay ony aqtap aryzdanghandar da jogharyda keltirilgen qisyndargha moyynsúnsa kerek. Olar aryzdanghan kezeng - әli Kenes Ýkimetining dәuirlep túrghan kezi, óz tuysyn kim jaman desin, namystyng shyny da, jalghany da bolady.

Osy orayda bir nәrseni esten shygharmaghan jón: Shәkәrimge qarsy oq atqandar sol kezde revolusiya isine shyndap sengender, onyng iydeyasyn qoldaghandar, ne istese de ózderining isin dúrys dep sanaghandar ekeni aqiqat. Búl jóninde Shәkәrimning ózi «Synau qiyn bireuding syryn bilmey, Ketpe ómirin, ortasyn kózine ilmey» dep jazyp ketken. Sonymen, ótkenge salauat dep, elimiz tәuelsizdik alyp, kenestik jýieden shyqqan qazirgi kýnde Qarasartovtyng býgingi úrpaqtary ózderin aiypty sanay bermesten, «әrkim - óz dәuirining beynesin kórsetedi» degen qaghidamen әuletke týsken tanbany sol zaman sayasatynyng nәtiyjesi dep sanap, búdan bylayghy kezdegi óz qalpyn Shәkәrim nasihattap ótken arlylyqqa baghyttasa bolghany.

Myrzageldi Kemel,

ekonomika ghylymdarynyng

doktory, professor,

Qazaqstan Jazushylar

Odaghynyng mýshesi.

«Abay-aqparat»