Týrli aqparattargha qarasaq, әngimening kóbi qol juu men ýide otyrugha tirelip jatyr. Sol dúrys pa? Áriyne dúrys emes. Mәsele sóitip onay sheshilse, sonshama adam jer sharynda auyryp, talayy kóz júmbas edi ghoy. Sony azdap oilanghan jón siyaqty. Osy turaly biraz pikir bildiruge rúqsat etinizder.

​Birinshiden. Adamzattyng tarihy epiydemiyalarmen tyghyz baylanysty. Tipti bizding býkil tarihymyz halyqty jau men epiydemiyalardan qorghaudan túrady desek te bolady.

​Tariyhqa kóz salsaq, bizding ýirenshikti "karantiyn" degen sózimiz italiyan tilining «quaranta» (kuara​nta) degen sózinen shyqqan. Ol «qyryq» degen sandy bildiredi. Nege? Onyng tarihy bylay.

​14 ghasyrda oba (chuma) indeti býkil jer sharyna taralyp, 200 millionday adamnyng ómirin jalmaghan. Italiya jaghalauyna kelgen kemeler memleketke kiru ýshin 40 kýn boyy jaghalaudan tórt shaqyrym jerde túrugha mәjbýr bolghan. 40 kýnnen keyin keme bortyna dәrigerler kóterilip, kemedegi barlyq adamdy tekseruden ótkizgen. Elge kiruge tek saulary ghana rúqsat alyp, nauqastar týgel Lazaretto degen aralgha jiberilgen. «Lazaret» degen sóz de sodan shyqqan.
​Álemde sheshek (ospa), tyrysqaq (holera) jәne t.b. indetter milliondaghan adamnyng ómirin qighanyn oqyghan bolarsyz. ​Songhy 20 jyldyng ózinde atipiyalyq pnevmoniya, donyz túmauy siyaqty aurular dýnie jýzin әbiger qyldy. Yaghni, talay epiydemiya bolghan jәne әli de bolady dep týsingen jón.

​Koronavirus te bizge tanys virus. Biraq búl virustyng ereksheligi – virus januardan adamgha mutasiya nәtiyjesinde júghu qabiletin iygergen. Yaghni, virustyng ózgergen týri. Adam organizminde oghan qarsy immuniytet qalyptaspaghan. Sondyqtan virus tez tarap jatyr. ​Basqa virustardan taghy bir ereksheligi – ólim kórsetkishi joghary. Auyrghan adamdardyng 3%-i ólip jatyr. Barlyq elding dabyl qaghyp jatqany sol.

​Qalay desek te, ótken 7 ghasyrdyng ishinde sol zamanda qalyptasqan qaghidalar esh ózgermegen dese de bolady. Qazir bizding istep jatqan tirligimiz de sol Italiyada jasalghan is-әreketter.

​Búl júmystyng negizgi maqsaty – sau adamdardy nauqastardan bólek ústau. Infeksiyanyng adamnan adamgha júghuyn toqtatpay ony jenu mýmkin emes. Búl amalsyz jasalatyn shara. Sony birden týsinu qajet.

​Ekinshiden. Múnday epiydemiya bizding dalamyzda da kóp bolghan. Asa qauipti (oba, bezgek jәne t.b.) indet el ishine taraghan kezde aurugha shaldyqqan eldi mekender auyl manyna qara jalau tikken. Jolaushylar onday eldi mekendi ainalyp ótken. Nauqas bar ýige adam kiruge tyiym salynyp, oghan tek kiyiz ýiding keregesi arqyly tamaq bergen. Nauqasty dalagha shygharmaghan. Keyde baylap tastaugha mәjbýr bolghan. Baylauda jatyp әn shygharghan Birjan saldyng «Temirtas» әnin eske alsaq týsinikti bolar.

​Qazaqtyng jana tughan sәbiydi qyrqynan shygharghansha eshkimge kórsetpey, saqtanyp jýretini dúrys. Balany túzdy sugha shomyldyryp, sugha kýmis tenge salghan. Kýmisting bakteriyalardy joi qasiyeti bar ekenin bilesizder.

​Mikrob, bakteriya, virus degendi bilmese de ata-babamyz adam ómirin saqtau ýshin osynday is-әreketterdi jasaudyng arqasynda úrpaghyn aman saqtap qalghan. Dәret alu rәsimi de negizinen tazalyq jәne aurudyng aldyn alugha arnalghan. "Tazalyq – densaulyq kepili" degen atalardan qalghan sóz.

​Sondyqtan  býgingi epiydemiya sol kóp epiydemiyalardyng biri. Oibay salyp eldi dýrliktiruge negiz joq. Qazirgi zamannyng mýmkindigin eskersek, búl pәleden de aman-esen qútylugha tolyq mýmkindik bar.

​Sifrly tehnologiyanyng arqasynda kóptegen «bilgishter» jalghan aqparat kóp taratady. Sonyng kesirinen el ishinde vaksinasiyadan bas tartatyn kisiler kóbeydi. Tipti "Adamdar tabighy iriktelu jolymen jýrui kerek" deytin opasyzdar kóbeydi. Infeksiya mәselesine atýsti qarau qalyptasty. Sanitariyalyq - epiydemiologiyalyq mәselelerdi nazardan tys qaldyrdyq. ​Al infeksiyalar eshqayda ketken joq. Olar әli de aramyzda. Sәl ghana júmysty bayaulatsaq, lap etip bas salugha әzir. Qazirgi jaghday sonyng dәleli.

​Ne isteu kerek?  Búl súraqta eki týrli qauip bar. Birinshisi – dertting kýshin mensinbeu, atap aitqanda – ol kәdimgi túmau siyaqty eken dep problemanyng kýshin sezbeu. Qalay desek te búl óte qauipti dert. "Saqtyqta qorlyq joq" ekenin eskergen jón.

​Elmen aralasudy azaytu kerek. Karantin qatang tәrtipti jәne baghynudy talap etedi. Infeksiya adamnyng salt-dәstýrin jaghalap jýretinin úmytpau kerek. Neghúrlym halyq arasynda qol berip amandasu, jinalyp otyryp birge tamaqtanu, oiyn-sauyqqa kóp kónil bólu, jii toy jasau siyaqty dәstýrler keninen qalyptasqan sayyn virustyng tarauyna da sheksiz jol ashylady.

​Sondyqtan biz kýndelikti daghdymyzdy qayta qarastyruymyz kerek. "Sәbiyding bauy berik bolsyn" dep kelushilerdi toqtatynyz. Atamyz qazaq óz balasyn jaman kiyindirip, "Búl kórshining jaman balasy" dep bóten adamdy jaqyndatpaghan.

Qazir ne kóp, toy kóp. Shildehana, túsau keser, sýndet toy, tilashar dep balagha maza bermey toylay beremiz. Mandayyna kýie jaghyp ony tórge otyrghyzamyz.
Dertting adamnan taraytynyn týsingen ata-babamyz balalaryn kózding qarashyghynday saqtaghan. Aman, Túrar, Esen, Berikjan, Temirjan siyaqty esimder sol zamannan qalghan. Balalary shetiney bergen song qol jayyp Allagha syiynyp, taghdyrdy aldaudyng amalyn izdegen. Qazaq arasynda orys esimderining kezdesuining birden-bir sebebi osy.

​Al biz qazirgi zamanda balamyzdy býkil әlemge kórsetuge asyghamyz. Bala-shaghany shúbyrtyp toygha baramyz, sauda ýilerinde jýremiz. Qonaqqa da ertip baramyz. Sodan infeksiya júqtyrghanda auruhanagha jýgirip shala býlinemiz.
​Osyny toqtatayyq aghayyn! Uaqytsha bolsa da. Áytpese epiydemiyany toqtatu qiyn bolady. Mening tәjiriybemde talay toyda júqqan aurulardan keyin sol toygha qatysqandardy izdeu júmysy boldy. Býkil Qazaqstannan izdeysin. Keybir toy iyeleri kimder bolghanyn aitpaydy. Bes jýzden astam adamdy respublikadan tauyp, olardy karantinge jatqyzumen әlek bolyp jatamyz. Osyny dúrys týsingen jón. Toy jasalghan kýnning ózinde kimning qaydan kelgenin tez anyqtay alsaq, infeksiyanyng taraluyn tez toqtatugha mýmkindik bolady. Ol ómir men ólimning arasyndaghy súraq. Selqos qaraugha bolmaydy.

​Ýide jýkti әiel men qarttar bar bolsa, karantin sharalaryn kýsheytken jón. Qart adam ýiding berekesi, shanyraqtyng qazyghy. Qarttargha erekshe kónil bóletin kez keldi. Infeksiya júqpaytyn jaghday jasauymyz kerek. Kýn sayyn dene qyzuyn tekserip, uaqytymen em qabyldaghan abzal. Neghúrlym aurudy erte anyqtasaq, soghúrlym jazyluy jenil. Osyny esten shygharmayyq. «Ólsem ýide óleyin, bәlniske barmaymyn» degen sózdi tyndamay, tez jedel jәrdem arqyly auruhanagha jetkizu kerek. «Jasaryn jasady ghoy, bәri Allanyng qolynda» degen úghymdy úmytynyz.
​Emi bar auru bolsa sauyghyp shyghady. Sony eskerinizder.

​Kelin-qyzdarynyz dalagha kóp shyqpasyn. Ásirese jýkti nemese emizuli balasy bolsa. Shydau kerek. Keminde bir ai. Qiyn emes qoy. Ángimelesip, bala tәrbiyelep, bala-shaghamen shәy iship otyratyn zaman keldi.

​Qysqasha aitsam osy. Al qoldy qalay juu kerek, maskany (betperde deuge auzym barmaydy) qalay kii kerek degendi óziniz sheshersiz.
​
​Kóppen kórgen – úly toy. Búl zamannan da ótemiz. Búl da bir syn. Talay synnan óttik qoy. El aman bolsyn.

Erik Ábenov

Abai.kz