ءتۇرلى اقپاراتتارعا قاراساق، اڭگىمەنىڭ كوبى قول جۋ مەن ۇيدە وتىرۋعا تىرەلىپ جاتىر. سول دۇرىس پا؟ ارينە دۇرىس ەمەس. ماسەلە ءسويتىپ وڭاي شەشىلسە، سونشاما ادام جەر شارىندا اۋىرىپ، تالايى كوز جۇمباس ەدى عوي. سونى ازداپ ويلانعان ءجون سياقتى. وسى تۋرالى ءبىراز پىكىر بىلدىرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر.

​بىرىنشىدەن. ادامزاتتىڭ تاريحى ەپيدەميالارمەن تىعىز بايلانىستى. ءتىپتى ءبىزدىڭ بۇكىل تاريحىمىز حالىقتى جاۋ مەن ەپيدەميالاردان قورعاۋدان تۇرادى دەسەك تە بولادى.

​تاريحقا كوز سالساق، ءبىزدىڭ ۇيرەنشىكتى "كارانتين" دەگەن ءسوزىمىز يتاليان ءتىلىنىڭ «quarantا» (كۋارا​نتا) دەگەن سوزىنەن شىققان. ول «قىرىق» دەگەن ساندى بىلدىرەدى. نەگە؟ ونىڭ تاريحى بىلاي.

​14 عاسىردا وبا (چۋما) ىندەتى بۇكىل جەر شارىنا تارالىپ، 200 ميلليونداي ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان. يتاليا جاعالاۋىنا كەلگەن كەمەلەر مەملەكەتكە كىرۋ ءۇشىن 40 كۇن بويى جاعالاۋدان ءتورت شاقىرىم جەردە تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. 40 كۇننەن كەيىن كەمە بورتىنا دارىگەرلەر كوتەرىلىپ، كەمەدەگى بارلىق ادامدى تەكسەرۋدەن وتكىزگەن. ەلگە كىرۋگە تەك ساۋلارى عانا رۇقسات الىپ، ناۋقاستار تۇگەل لازارەتتو دەگەن ارالعا جىبەرىلگەن. «لازارەت» دەگەن ءسوز دە سودان شىققان.
​الەمدە شەشەك (وسپا), تىرىسقاق (حولەرا) جانە ت.ب. ىندەتتەر ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيعانىن وقىعان بولارسىز. ​سوڭعى 20 جىلدىڭ وزىندە اتيپيالىق پنەۆمونيا، دوڭىز تۇماۋى سياقتى اۋرۋلار دۇنيە ءجۇزىن ابىگەر قىلدى. ياعني، تالاي ەپيدەميا بولعان جانە ءالى دە بولادى دەپ تۇسىنگەن ءجون.

​كوروناۆيرۋس تە بىزگە تانىس ۆيرۋس. بىراق بۇل ۆيرۋستىڭ ەرەكشەلىگى – ۆيرۋس جانۋاردان ادامعا مۋتاتسيا ناتيجەسىندە جۇعۋ قابىلەتىن يگەرگەن. ياعني، ۆيرۋستىڭ وزگەرگەن ءتۇرى. ادام ورگانيزمىندە وعان قارسى يممۋنيتەت قالىپتاسپاعان. سوندىقتان ۆيرۋس تەز تاراپ جاتىر. ​باسقا ۆيرۋستاردان تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ءولىم كورسەتكىشى جوعارى. اۋىرعان ادامداردىڭ 3%-ءى ءولىپ جاتىر. بارلىق ەلدىڭ دابىل قاعىپ جاتقانى سول.

​قالاي دەسەك تە، وتكەن 7 عاسىردىڭ ىشىندە سول زاماندا قالىپتاسقان قاعيدالار ەش وزگەرمەگەن دەسە دە بولادى. قازىر ءبىزدىڭ ىستەپ جاتقان تىرلىگىمىز دە سول يتاليادا جاسالعان ءىس-ارەكەتتەر.

​بۇل جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – ساۋ ادامداردى ناۋقاستاردان بولەك ۇستاۋ. ينفەكتسيانىڭ ادامنان ادامعا جۇعۋىن توقتاتپاي ونى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل امالسىز جاسالاتىن شارا. سونى بىردەن ءتۇسىنۋ قاجەت.

​ەكىنشىدەن. مۇنداي ەپيدەميا ءبىزدىڭ دالامىزدا دا كوپ بولعان. اسا قاۋىپتى (وبا، بەزگەك جانە ت.ب.) ىندەت ەل ىشىنە تاراعان كەزدە اۋرۋعا شالدىققان ەلدى مەكەندەر اۋىل ماڭىنا قارا جالاۋ تىككەن. جولاۋشىلار ونداي ەلدى مەكەندى اينالىپ وتكەن. ناۋقاس بار ۇيگە ادام كىرۋگە تىيىم سالىنىپ، وعان تەك كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى ارقىلى تاماق بەرگەن. ناۋقاستى دالاعا شىعارماعان. كەيدە بايلاپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولعان. بايلاۋدا جاتىپ ءان شىعارعان ءبىرجان سالدىڭ «تەمىرتاس» ءانىن ەسكە الساق تۇسىنىكتى بولار.

​قازاقتىڭ جاڭا تۋعان ءسابيدى قىرقىنان شىعارعانشا ەشكىمگە كورسەتپەي، ساقتانىپ جۇرەتىنى دۇرىس. بالانى تۇزدى سۋعا شومىلدىرىپ، سۋعا كۇمىس تەڭگە سالعان. كۇمىستىڭ باكتەريالاردى جويۋ قاسيەتى بار ەكەنىن بىلەسىزدەر.

​ميكروب، باكتەريا، ۆيرۋس دەگەندى بىلمەسە دە اتا-بابامىز ادام ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن وسىنداي ءىس-ارەكەتتەردى جاساۋدىڭ ارقاسىندا ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالعان. دارەت الۋ ءراسىمى دە نەگىزىنەن تازالىق جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا ارنالعان. "تازالىق – دەنساۋلىق كەپىلى" دەگەن اتالاردان قالعان ءسوز.

​سوندىقتان  بۇگىنگى ەپيدەميا سول كوپ ەپيدەميالاردىڭ ءبىرى. ويباي سالىپ ەلدى دۇرلىكتىرۋگە نەگىز جوق. قازىرگى زاماننىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرسەك، بۇل پالەدەن دە امان-ەسەن قۇتىلۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.

​تسيفرلى تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن «بىلگىشتەر» جالعان اقپارات كوپ تاراتادى. سونىڭ كەسىرىنەن ەل ىشىندە ۆاكتسيناتسيادان باس تارتاتىن كىسىلەر كوبەيدى. ءتىپتى "ادامدار تابيعي ىرىكتەلۋ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك" دەيتىن وپاسىزدار كوبەيدى. ينفەكتسيا ماسەلەسىنە ءاتۇستى قاراۋ قالىپتاستى. سانيتاريالىق - ەپيدەميولوگيالىق ماسەلەلەردى نازاردان تىس قالدىردىق. ​ال ينفەكتسيالار ەشقايدا كەتكەن جوق. ولار ءالى دە ارامىزدا. ءسال عانا جۇمىستى باياۋلاتساق، لاپ ەتىپ باس سالۋعا ءازىر. قازىرگى جاعداي سونىڭ دالەلى.

​نە ىستەۋ كەرەك؟  بۇل سۇراقتا ەكى ءتۇرلى قاۋىپ بار. ءبىرىنشىسى – دەرتتىڭ كۇشىن مەنسىنبەۋ، اتاپ ايتقاندا – ول كادىمگى تۇماۋ سياقتى ەكەن دەپ پروبلەمانىڭ كۇشىن سەزبەۋ. قالاي دەسەك تە بۇل وتە قاۋىپتى دەرت. "ساقتىقتا قورلىق جوق" ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.

​ەلمەن ارالاسۋدى ازايتۋ كەرەك. كارانتين قاتاڭ ءتارتىپتى جانە باعىنۋدى تالاپ ەتەدى. ينفەكتسيا ادامنىڭ سالت-ءداستۇرىن جاعالاپ جۇرەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. نەعۇرلىم حالىق اراسىندا قول بەرىپ امانداسۋ، جينالىپ وتىرىپ بىرگە تاماقتانۋ، ويىن-ساۋىققا كوپ كوڭىل ءبولۋ، ءجيى توي جاساۋ سياقتى داستۇرلەر كەڭىنەن قالىپتاسقان سايىن ۆيرۋستىڭ تاراۋىنا دا شەكسىز جول اشىلادى.

​سوندىقتان ءبىز كۇندەلىكتى داعدىمىزدى قايتا قاراستىرۋىمىز كەرەك. ء"سابيدىڭ باۋى بەرىك بولسىن" دەپ كەلۋشىلەردى توقتاتىڭىز. اتامىز قازاق ءوز بالاسىن جامان كيىندىرىپ، "بۇل كورشىنىڭ جامان بالاسى" دەپ بوتەن ادامدى جاقىنداتپاعان.

قازىر نە كوپ، توي كوپ. شىلدەحانا، تۇساۋ كەسەر، سۇندەت توي، ءتىلاشار دەپ بالاعا مازا بەرمەي تويلاي بەرەمىز. ماڭدايىنا كۇيە جاعىپ ونى تورگە وتىرعىزامىز.
دەرتتىڭ ادامنان تارايتىنىن تۇسىنگەن اتا-بابامىز بالالارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان. امان، تۇرار، ەسەن، بەرىكجان، تەمىرجان سياقتى ەسىمدەر سول زاماننان قالعان. بالالارى شەتىنەي بەرگەن سوڭ قول جايىپ اللاعا سىيىنىپ، تاعدىردى الداۋدىڭ امالىن ىزدەگەن. قازاق اراسىندا ورىس ەسىمدەرىنىڭ كەزدەسۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى وسى.

​ال ءبىز قازىرگى زاماندا بالامىزدى بۇكىل الەمگە كورسەتۋگە اسىعامىز. بالا-شاعانى شۇبىرتىپ تويعا بارامىز، ساۋدا ۇيلەرىندە جۇرەمىز. قوناققا دا ەرتىپ بارامىز. سودان ينفەكتسيا جۇقتىرعاندا اۋرۋحاناعا جۇگىرىپ شالا بۇلىنەمىز.
​وسىنى توقتاتايىق اعايىن! ۋاقىتشا بولسا دا. ايتپەسە ەپيدەميانى توقتاتۋ قيىن بولادى. مەنىڭ تاجىريبەمدە تالاي تويدا جۇققان اۋرۋلاردان كەيىن سول تويعا قاتىسقانداردى ىزدەۋ جۇمىسى بولدى. بۇكىل قازاقستاننان ىزدەيسىڭ. كەيبىر توي يەلەرى كىمدەر بولعانىن ايتپايدى. بەس جۇزدەن استام ادامدى رەسپۋبليكادان تاۋىپ، ولاردى كارانتينگە جاتقىزۋمەن الەك بولىپ جاتامىز. وسىنى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. توي جاسالعان كۇننىڭ وزىندە كىمنىڭ قايدان كەلگەنىن تەز انىقتاي الساق، ينفەكتسيانىڭ تارالۋىن تەز توقتاتۋعا مۇمكىندىك بولادى. ول ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنداعى سۇراق. سەلقوس قاراۋعا بولمايدى.

​ۇيدە جۇكتى ايەل مەن قارتتار بار بولسا، كارانتين شارالارىن كۇشەيتكەن ءجون. قارت ادام ءۇيدىڭ بەرەكەسى، شاڭىراقتىڭ قازىعى. قارتتارعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن كەز كەلدى. ينفەكتسيا جۇقپايتىن جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. كۇن سايىن دەنە قىزۋىن تەكسەرىپ، ۋاقىتىمەن ەم قابىلداعان ابزال. نەعۇرلىم اۋرۋدى ەرتە انىقتاساق، سوعۇرلىم جازىلۋى جەڭىل. وسىنى ەستەن شىعارمايىق. «ولسەم ۇيدە ولەيىن، بالنىسكە بارمايمىن» دەگەن ءسوزدى تىڭداماي، تەز جەدەل جاردەم ارقىلى اۋرۋحاناعا جەتكىزۋ كەرەك. «جاسارىن جاسادى عوي، ءبارى اللانىڭ قولىندا» دەگەن ۇعىمدى ۇمىتىڭىز.
​ەمى بار اۋرۋ بولسا ساۋىعىپ شىعادى. سونى ەسكەرىڭىزدەر.

​كەلىن-قىزدارىڭىز دالاعا كوپ شىقپاسىن. اسىرەسە جۇكتى نەمەسە ەمىزۋلى بالاسى بولسا. شىداۋ كەرەك. كەمىندە ءبىر اي. قيىن ەمەس قوي. اڭگىمەلەسىپ، بالا تاربيەلەپ، بالا-شاعامەن ءشاي ءىشىپ وتىراتىن زامان كەلدى.

​قىسقاشا ايتسام وسى. ال قولدى قالاي جۋ كەرەك، ماسكانى (بەتپەردە دەۋگە اۋزىم بارمايدى) قالاي كيۋ كەرەك دەگەندى ءوزىڭىز شەشەرسىز.
​
​كوپپەن كورگەن – ۇلى توي. بۇل زاماننان دا وتەمىز. بۇل دا ءبىر سىن. تالاي سىننان وتتىك قوي. ەل امان بولسىن.

ەرىك ابەنوۆ

Abai.kz